De klimaatbestendigheid van Nederland Waterland

Transcriptie

1 De klimaatbestendigheid van Nederland Waterland Van knikpunten naar adaptatiestrategieën in waterbeheer en- beleid Tussenbericht, juli 2009 Introductie Sinds eind 2007 werken de RWS-Waterdienst en Deltares aan het project De Klimaatbestendigheid van Nederland Waterland. Deze verkenning kan worden beschouwd als een gevoeligheidsanalyse van het Nederlandse watersysteem voor klimaatverandering. Hoe ver moet klimaatverandering doorzetten wil het huidige beleid en beheer niet meer voldoen? Welke alternatieve strategieën zijn vervolgens beschikbaar waarmee we in Nederland ook op langere termijn vooruit kunnen? Dat zijn de vragen waarop het project antwoord wil geven. Met dit tussenbericht willen we u op de hoogte brengen van de vorderingen en het verdere verloop van dit project. Van RWS-project naar project voor de Deltacommissie Het project is begonnen als interne verkenning voor Rijkswaterstaat naar de klimaatbestendigheid van het Hoofdwatersysteem. De resultaten trokken echter al snel de aandacht van de Deltacommissie. Dat had twee oorzaken: 1. De inhoudelijke resultaten: klimaatverandering vraagt op een aantal punten om besluiten op de korte termijn, veel sneller dan we tot nu toe dachten. Daarbij gaat het onder andere om natuur, zoetwatervoorziening en veiligheid (in die volgorde). Een samenhangende aanpak van deelsystemen (regio s) en thema s (o.a. veiligheid, watertekort en natuur) is daarbij cruciaal. 2. De gehanteerde methode (knikpuntenbenadering): Niet de klimaatscenario s staan centraal, maar de waterbeheerder die wil weten wanneer klimaatverandering zo erg wordt dat hij of zij zijn waterbeheer aan moet passen. Het project heeft uiteindelijk een significante bijdrage geleverd aan het advies van de commissie. Daarna heeft het project ook een bijdrage geleverd aan onder meer het ontwerp- Nationaal waterplan, het beheersplan Rijkswateren, studies van het Planbureau voor de Leefomgeving en projecten van waterschappen en provincies. Het project wordt begeleid door een breed samengestelde groep, met vertegenwoordigers van DGW, RWS, VROM, LNV, IPO, Unie van Waterschappen en PBL. Kijkend naar de toekpmst kan het project, naast de vele andere onderzoeksinitiatieven, waardevolle informatie leveren voor de verkenningen die binnen het Deltaprogramma van start gaan. Samenhang centraal Belangrijke aandachtspunten in het project zijn de landelijke samenhang die er is tussen de diverse deelwatersystemen, en de samenhang tussen de diverse beleidsthema s (veiligheid, zoetwatervoorziening, natuur, gebruiksfuncties). Deze samenhang moet ook worden bewaakt bij het afleiden van adaptatiestrategieën. De verkenning kent 3 fasen: fase 1: bepalen van knikpunten in het huidige waterbeheer en -beleid op landelijke schaal, fase 2: analyseren en beoordelen van alternatieve strategieën op landelijke schaal, fase 3: knikpunten en alternatieve strategieën op regionale schaal. 1

2 Fase 1 is eind 2007 gestart en is nu grotendeels afgerond. Momenteel worden fase 2 en fase 3 uitgevoerd. Fase 2 zal in oktober 2009 met eindresultaten naar buiten komen. Fase 3 zal naar verwachting doorlopen tot halverwege Voordat op de analysevarianten wordt ingegaan, wordt echter eerst een korte samenvatting gegeven van wat vooraf ging in het project. Knikpunten Een knikpunt of omslagpunt wordt gedefinieerd als het moment waarop het huidige waterbeheer en/of -beleid heroverwogen zal moeten worden als gevolg van klimaatverandering. De knikpuntenbenadering is in principe onafhankelijk van klimaatscenario s, maar geeft bijvoorbeeld aan bij welke zeespiegelstijging, afvoer en/of neerslag huidige strategieën niet meer voldoen. Klimaatscenario s worden vervolgens gebruikt om de bandbreedte aan te geven tussen het moment waarop op zijn vroegst of op zijn laatst begonnen moet worden met de implementatie van een alternatieve strategie. In fase 1 is o.a. voor de Deltacommissie een analyse gemaakt voor verschillende onderdelen van het waterbeheer wanneer dit vroegste moment onder de huidige inzichten zou kunnen optreden. De navolgende tijdbalk geeft een indruk van enkele onderdelen waar op termijn knikpunten kunnen optreden. Nu Natuurbehoud: niet langer houdbaar onder een veranderend klimaat Zoetwatervoorziening: zal ernstig worden belemmerd als gevolg van zoutindringing Spuien onder vrij verval (IJsselmeer): blijft mogelijk tot een zss van 35 cm Zoetwaterlenzen: zullen in delen van NL in droge zomers geheel verdwijnen Ruimtelijke ordening: in stedelijk gebied in de Rijn-Maasmondig zullen aanzienlijke dijkversterkingen moeten worden ingepast Natuurlijk aanpassingsvermogen Waddenzee: wordt overschreden volgens pessimistische zss scenario s; verdrinking van platen Maeslantkering: succeskans is onvoldoende om zss tegen te houden Toegankelijkheid Rotterdamse Haven: wordt beperkt; de haven moet vaker dan eens per jaar worden gesloten Daarnaast zijn er ook onderdelen van het waterbeheer en -beleid waar geen knikpunten zijn gevonden. Zandsuppleties om de kust te beschermen zijn hier een voorbeeld van. Ook de afvoeren van de Rijn en Maas leiden deze eeuw waarschijnlijk niet tot problemen, mits de programma s voor rivierverruiming (inclusief langere termijn reserveringen) uitgevoerd worden en onze buurlanden niet besluiten tot rigoureuze beleidswijzigingen. 2

3 Alternatieve strategieën figuur 2 Een klimaatbestendig NL volgens de controlist Verkennen van hoekpunten Er bestaat een keur aan mogelijke adaptatiemaatregelen om met klimaatverandering om te gaan. Om hier enige objectieve ordening in aan te brengen zijn in 2008 een tweetal workshops georganiseerd, onder andere voor de Deltacommissie, waarin vanuit een 3 tal wereldbeelden ofwel perspectieven (Milieudenker, Controlist en Marktoptimist, zie ook Waterplanverkenning, 2008) eindbeelden voor een klimaatbestendig NL zijn afgeleid. Deze eindbeelden bestonden elk uit een complex van maatregelen in de diverse deelgebieden (zie voorbeeld figuur 2 controlist ) waarbij uitgangspunt was dat: - de randstad blijft waar hij is, - veiligheidsniveaus gehandhaafd blijven, - er een zoetwaterbuffer in het IJsselmeergebied beschikbaar blijft. - er nagedacht is over de samenhang tussen maatregelen in deelgebieden. Uitgangspunt van deze aanpak is om met deze 3 eindbeelden de hoekpunten te markeren van het scala aan realistisch mogelijke adaptatieopties voor Nederland. Het is vervolgens de uitdaging om vanuit deze hoekpunten te komen tot een goede afweging van te nemen maatregelen. De Deltacommissie is deze uitdaging aangegaan. Het project heeft de commissie daarbij ondersteund door aan de hand van het beoordelingskader van de Deltacommissie voor- en nadelen van mogelijke maatregelen die voortgekomen zijn uit de 3 perspectieven te schetsen. Onderstaand staat een voorbeeld van de analyse voor het IJsselmeergebied. 3

4 figuur 3 Beoordeling op robuustheid (binnen welke range van klimaatverandering is strategie houdbaar) en flexibiliteit (kan worden overgestapt van ene op andere strategie). Zie ook 3 perspectieven voor een klimaatbestendig NL (RWS, september 2008). Het ontwerp nationaal waterplan vat de uitdaging als volgt samen: meebewegen waar het kan, weerstand bieden waar het moet en kansen voor welvaart en welzijn benutten. Van hoekpunten naar analysevarianten Doel van deze verkenning is om duidelijk te maken welke basiskeuzes voorliggen en wat daarvan de consequenties zijn, niet alleen kwalitatief (zoals in figuur 3) maar ook kwantitatief. Eerder geidentificeerde maatregelen op basis van van de perspectieven zijn hiertoe in een vijftal landelijke maatregelstrategieen gegroepeerd. Leidend daarbij zijn de keuzeopties in de belangrijkste sleutelgebieden in het watersysteem (draaiknoppen, zie figuur): Rijn- Maasmonding (hoe beschermen we ons daar tegen overstromen), Pannerden (de waterverdeling tussen Waal, IJssel, Lek) en het IJsselmeer (bescherming tegen Figuur 4 samenhang in oplossingsrichtingen overstromen/watervoorziening). Dit zijn ook de gebieden waar de huidige strategieën eindig blijken (zie ook fase 1). Wat in deze gebieden aan maatregelen getroffen wordt voor watervoorziening en veiligheid heeft consequenties voor de gebieden die qua zoetwatervoorziening afhankelijk zijn (bijpassende watervraag, regionale maatregelen): Noord Nederland, Midden West-Nederland, Zeeland. Tevens zijn er consequenties voor de veiligheid in het rivierengebied. Zo is een aantal integrale strategieën te definiëren voor veiligheid en watervoorziening voor alle 4

5 genoemde gebieden samen. We spreken ook wel van analysevarianten (ipv strategieen) om hiermee aan te geven dat ze enkel als hulpmiddel dienen om via berekeningen keuzes duidelijk te maken. In vergelijking tot de 3 perspectieven bevatten de analyse varianten wat verder geconcretiseerde maatregelen en ligt het accent meer op het waterbeheer en minder op keuzes in ruimtelijke ordening. 3 Perspectieven Jaar >2200 IJsselmeergebied Zee (m) 0 m 1 m 2 m 3 m Bodem (m) 0 m -0,5 m -1,0 m -1,5 m Jaar >2200 Rijn (m 3 /s) Zee (m) m m m m Bodem (m) 0 m -0,5 m -1,0 m -1,5 m Rijn Huidig (m 3 /s) Huidig Pompen Ruimte Kosten effectiviteit Kop pelkansen Natuur Watervoorziening Economische functies Flexibilit eit/ Aanpasbaarheid Bestuurlijk/maatschappelijke accep tatie Huid ig - - o o -- b Maatregelanalyse Mee stijgen Ruimte Me es ti jg en o + ++ o + b Meestijgen Pompen Pompen o -- o o -- b Open Ruimte Ruimte? Op en b Sleutelkeuzes en Afgeleide keuzes 5 Analysevarianten figuur 5 Stappen gezet om te komen tot analyse varianten. Uiteindelijk zijn op basis van de belangrijke stuurknoppen (sleutelgebieden) de volgende analysevarianten gekozen: 0. Autonoom beleid en beheer (nulvariant) 1. Maximale zoetwatervoorziening (variant I) 2. Zee-invloed maximaal buiten houden (variant II) 3. Maximale spuimogelijkheden (variant III) 4. Rijnmondring en open ZWD (variant IV) Beschrijving van analysevarianten Onderstaand volgt een beschrijving per variant. Autonoom beleid en beheer (nulvariant) In deze variant wordt de autonome beleidsontwikkeling en de historie van het waterbeheer in Nederland doorgezet. Er is zoveel mogelijk gekozen voor het vermijden van trendbreuken, terwijl wel aangepast wordt aan de nieuwe omstandigheden. Het variant is uitdrukkelijk niet bedoeld als een nietsdoen -variant. Als er aangegeven wordt dat een maatregel gehandhaafd wordt, betekent dit vaak wel dat er maatregelen genomen moeten worden om de veranderende omstandigheden op te kunnen vangen. De Nieuwe Waterweg blijft open en met een stormvloedkering zoals die er nu met de Maeslantkering ook ligt. De verzilting op het Haringvliet wordt toegestaan tot aan de huidige locatie, en verdergaande verzilting wordt dus voorkomen door te spuien bij laag water op de Noordzee. De overige keringen in Zeeland blijven eveneens gehandhaafd. Het IJsselmeerpeil zal meestijgen (+1,1m t.o.v. huidig winterpeil) met de zeespiegel en door middel van spuien zal de IJsselmeerafvoer geregeld worden. Dit betekent ingrijpen rondom het IJsselmeer. Het Markermeerpeil blijft zoals deze nu is. 5

6 De rivieren worden op orde gebracht en gehouden door het uitvoeren van de Maaswerken Lange Termijn, Ruimte voor de Rivier Lange Termijn en er komt geen regelwerk bij Pannerden. De IJssel krijgt een bypass voor de afvoer. De zoetwatervoorziening blijft onder druk staan in Midden West Nederland en Zeeland, maar door de peilstijging op het IJsselmeer ontstaat hier een grotere buffer voor met name Noord Nederland. Maximale zoetwatervoorziening (variant I) In deze variant worden veel mogelijkheden geboden voor het aanvoeren van zoet water. De veiligheidsaanpak is nagenoeg gelijk aan het nulvariant. De afvoer van het rivierwater vindt op dezelfde wijze plaats. De Nieuwe Waterweg blijft beschermd door een stormvloedkering. Het spuibeheer bij het Haringvliet is gericht op het zoet houden van het Haringvliet. Het IJsselmeer zal ook onder vrij verval blijven lozen, dus is meestijgen met de zee noodzakelijk. Midden West Nederland zal in deze variant profiteren van de extra waterbuffer (+1,5m t.ov. huidig winterpeil) op het IJsselmeer door de aanleg van een structurele zoetwateraanvoerroute tussen het Markermeer en de boezem van Rijnland. Rijnland is dan niet meer volledig afhankelijk van de wateraanvoer vanuit Gouda en kan deze inlaat bij te hoge chlorideconcentraties sluiten. De watervragers in Zeeland profiteren van het behouden van een groot deel van het Haringvliet als zoet water en het zoete Volkerak Zoommeer. Zee-invloed maximaal buiten houden (variant II) Deze variant dankt zijn naam aan het gegeven dat zowel het IJsselmeer en de Nieuwe Waterweg voorzien zullen worden van pompen en het stijgen van het peil achter de zeeweringen zoveel mogelijk beperkt wordt. Hoewel het Haringvliet wel in peil zal stijgen door de zeespiegelstijging, zal hier net als in de voorgaande alternatieven getracht worden de zoutintrusie beperkt te houden. Hoge rivierafvoeren tijdens storm op de Noordzee worden gebufferd in de Zeeuwse wateren (of bij de NWW uitgeslagen), waarvoor aanpassingen bij de dammen nodig zijn. De zoetwatervoorziening wordt niet sterk uitgebreid, maar op punten komen er in de toekomst mogelijkheden voor verbetering (Nieuwe Waterweg wordt zoet). Het regelwerk bij Pannerden stuurt s zomers meer water naar de IJssel voor de zoetwatervoorziening van Noord Nederland. Maximale spuimogelijkheden (variant III) In deze variant wordt er zo veel mogelijk gespuid. Het IJsselmeer en de Nieuwe Waterweg zullen door middel van spuisluizen het water afvoeren. Het spuibeheer op de Haringvlietdam zal gericht zijn op het behouden van een zoetwatermilieu op een groot deel van het Haringvliet. In de Zeeuwse bekkens wordt rivierwater geborgen bij hoge stormopzet op de Noordzee. Het waterpeil in het IJsselmeer stijgt mee met de verwachte zeespiegelstijging. De verdeling van waterafvoer wordt geregeld met een regelwerk bij Pannerden. Voor Zeeland blijft het Haringvliet grotendeels zoet voor waterinlaat richting Goeree. Tevens zal de Nieuwe Waterweg verzoeten, evenals het Volkerak Zoommeer. Vanuit de Nieuwe Waterweg, de Hollandsche IJssel en eventueel een (variant voor een) provisorische Tolhuissluisroute zal er voldoende zoet water beschikbaar zijn voor Midden West Nederland. Noord Nederland profiteert bij de aanvoer van het hogere IJsselmeerpeil. 6

7 Rijnmondring en open Zuidwestelijke Delta (variant IV) In deze variant is de keuze gemaakt om het IJsselmeer te bemalen en de Nieuwe Waterweg af te sluiten met de instelling van een Rijnmondring. De vrije afvoer van rivierwater zal via het Haringvliet (alleen een SVK), Grevelingen (volledig open) en Oosterschelde (volledig open) verlopen. Hiervoor wordt een dam in de Nieuwe Waterweg geplaatst waarin scheepvaartsluizen komen. Tijdens hoge rivierafvoeren wordt het Rijnmondgebied afgesloten van het Haringvliet en de Lek door stormvloedkeringen in het Spui, Dortsche Kil, Beneden Merwede en Lek te sluiten. Met behulp van een nieuwe rivier tussen de Lek en de Boven Merwede wordt ook de Lekafvoer omgeleid richting Hollands Diep. De gecombineerde Waal- en Lekafvoer wordt via Hollands Diep, Haringvliet, Grevelingen en de Oosterschelde afgevoerd. De Brouwersdam en Oosterscheldekering zullen op de lange termijn verdwijnen en de zee-invloed in Zeeland zal weer groot worden. Het spreekt voor zich dat de zoetwatervoorziening van Zeeland hierdoor zal verminderen, maar er ontstaan veel kansen voor de natuur. De inlaat bij Gouda zal minder verzilten door de afsluiting van de Nieuwe Waterweg, waarmee Midden West Nederland een goede wateraanvoer kan behouden. Op de volgende bladzijde worden de verschillende maatregelen in de deelgebieden nog eens toegelicht en wordt aangegeven wat de essentiële keuzes zijn in de deelgebieden. Voor zoetwatervoorziening komen in deze analysevarianten de hoekpunten waar het gaat om transities in zoetwatergebruik minder duidelijk naar voren. Varianten in die richting zullen echter zeker worden opgepakt in het project klimaatbestendige zoetwatervoorziening onder het deltaprogramma. 7

8 Oosterscheldekering ZWV Midden-West Nederland Gouda verzilt (NUL, I) o Verhogen zoutnorm, KWA behouden (NUL) o Altern. aanvoer en KWA opwaarderen (I) Gouda behouden (II, III, IV) o KWA behouden (II, III, IV) o Inlaat vanuit NWW (II, III, IV) o TS-route provisorisch (III) o Doorspoelen diepe polders loslaten (IV) IJssel ZWV Zeeland Inlaat vanuit Haringvliet VZM zout (NUL, III, IV) Inlaat vanuit Haringvliet VZM zoet (I, II) IJsselmeergebied Meestijgen (+1m, +1,5m) en spuien (NUL, I, III) Pompen, peil + 20 cm (II, IV) Noord Nederland voldoende zoet water vanuit IJM: (NUL, I, III) Pannerden West-Nederland Haringvliet (meestijgen) Dam, spuibeheer gericht op zoet houden (NUL, I, II, III) Dam als stormvloedkering (IV) dus zout Rivierengebied Geen regelwerk bij Pannerden (NUL, I, IV) Winter: IJsselafvoer aftoppen bij storm IJM (II, III) Zomer: maximaal via IJssel (II) Zomer: maximaal via Waal/Haringvliet (III) Haringvliet Nieuwe Waterweg (meestijgen of afsluiten?) Open met stormvloedkering (NUL, I) Dam (II, III, IV) o Met pomp (II) o Met spuisluizen (III) o Met Rijnmondring, Lekafvoer afleiden (IV) Berging in de Zeeuwse wateren (II,III) Maeslantkering 8

9 Analyse en beoordeling varianten De varianten worden in eerste instantie geanalyseerd op hun primaire effecten op: De landelijke zoetwaterbeschikbaarheid in oppervlaktewater en grondwater als gevolg van wateraanvoermaatregelen, zoethouden van bekkens, meer of minder stijgen van IJsselmeer, toe of afname van zoutindringing etc. De effecten op toetspeilen als gevolg van dammen, keringen, berging, pompen etc. Hieruit volgend welke dijkversterkingen zijn waar nodig uitgedrukt in verschillende dijkconcepten (doorbraakbestendig, multifunctioneel, traditioneel, vooroevers) De effecten op Mobiliteit/Scheepvaart De effecten op natuur uitgedrukt in verschuivingen in leefgebieden (milieuzones) Daarnaast vindt een beoordeling plaats op basis van: kentallen kostenbatenanalyse natuurkansen robuustheid en flexibiliteit (onder andere voor uiteenlopende klimaatscenario s (KNMI 06 en Deltacommissie), sociaal-economische scenario s (WLO) en scenario s in de ruimtelijke ontwikkeling). Veel van deze criteria zijn ook gehanteerd door de Deltacommissie. Thema s Baten Veiligheid Zoetwatervoorziening Natuur Variant Overstromingsrisico Drinkwatervoorziening Toegevoegde waarde landbouw Robuustheid Flexibiliteit Kosten Kostenkentallen Bestaande kunstwerken Ruimte uit te geven grond Toegevoegde waarde havens en scheepvaart Recreatie Nieuwsgierig naar de resultaten? Op 8 oktober tijdens een workshop in Den Haag zullen de resultaten van het project worden gepresenteerd. Bijbehorende rapportages zullen in het najaar beschikbaar komen. via de helpdeskwater (zie colofon). Regionale studies Naast de landelijke analysevarianten wordt in het project ook gewerkt aan regionale deelstudies. Een daarvan is voor de Zuidwestelijk Delta, één van de deelprogramma s in het Deltaprogramma. In de regionale studies gaat het erom om: Ontbrekende thema s in de landelijke studie aan te vullen (bijvoorbeeld meer aandacht voor wateroverlast, regionale watervraag). De samenhang tussen het regionaal en hoofdwatersysteem verder te onderzoeken. 9

10 Een vertaling te maken van beleid naar beheer. Inmiddels zijn er 2 regionale studies gestart: Oost-Brabant - In opdracht van de waterschappen Aa en Maas, De Dommel, RWS en de provincie Noord Brabant De gehele Zuidwestelijke Delta deze studie gaat zoals gezegd toeleveren aan het deltaprogramma ZWD. Een derde, voor de regio Amsterdam-Rijnkanaal-Noordzeekanaal, is in voorbereiding. Hierin werken samen de waterschappen de provincies Utrecht en Noord-Holland, de waterschappen van Rijnland, HDSR en AGV en 2 RWS diensten. Colofon Voor meer informatie: Harold van Waveren Rijkswaterstaat-Waterdienst, harold.van.waveren@rws.nl, Ad Jeuken Deltares, ad.jeuken@deltares.nl, Zie ook voor alle publicaties tot nog toe. 100 km km 10