Platform Zoetwater Regio West-Nederland. Regionale knelpuntenanalyse zoetwater 2.0 en verkennende maatregelen- en effectbepaling

Transcriptie

1 Platform Zoetwater Regio West-Nederland Regionale knelpuntenanalyse zoetwater 2.0 en verkennende maatregelen- en effectbepaling Zout Peil Geen aanvoer Datum 6 maart 2012 Kenmerk :0.1 Projectnr C Pagina 1 van 44

2 Samenvatting Deze rapportage levert relevante inzichten voor het Deltaprogramma Zoetwater vanuit de regio West-Nederland als het gaat om de werking van het regionale watersysteem, een aangescherpte knelpuntenanalyse (huidige en toekomstige regionale wateraanbod en vraag), de door het landelijk spoor onderscheiden strategieën en effecten van een aantal maatregelen in de regio. Het regionale watersysteem Het aanbod in de waterbalans in regio West-Nederland bestaat uit neerslag, kwel, effluent en inlaat vanuit het hoofdwatersysteem. De regio wordt vanuit vier richtingen voorzien van zoetwater vanuit het hoofdwatersysteem: Nederrijn/Lek/Waal, Hollandse IJssel, Brielse Meer en IJmeer/Randmeren. Aanvulling vanuit het hoofdwatersysteem vormt in een normale situatie minder dan 20% van de aanbodzijde in de waterbalans in de regio, maar is cruciaal in (vooral) de droge perioden. In het huidig beheer van het hoofdwatersysteem worden structurele maatregelen getroffen om zoutindringing vanuit zee bij de nieuwe Waterweg en Noordzeekanaal/ Amsterdam Rijnkanaal tegen te gaan. Bij extreem droge omstandigheden wordt gebruik gemaakt van alternatieve aanvoerroutes voor de toevoer van zoetwater, zoals de KWA. Wateraanbod Het huidige aanbod van water in de regionale delen van het hoofdwatersysteem wordt bepaald door de landelijke waterverdeling. Het gewenste wateraanbod kan in droge perioden vanuit het hoofdwatersysteem ter beschikking worden gesteld aan de regio, mits dit vanuit landelijke verdelingsoogpunt toelaatbaar wordt geacht. Watervraag De ondergrond in West-Nederland is zeer bepalend in de typering van de watervraag. Peilhandhaving voor veiligheid (stabiliteit van veenkaden) en het voorkomen van onomkeerbare schade aan veengronden en natuur (categorie 1 verdringingreeks) maken meer dan 50% uit van de watervraag. De watervragende functies in de regio zijn zeer sterk met elkaar verweven en gevoelig voor peilfluctuaties. De watervraag in de regio op basis van gegevens van de waterbeheerders voor augustus 2003 is 74 m³/s. Dit is een aanscherping ten opzichte van de watervraag van 90 m³/s zoals aangegeven in de regionale knelpuntenanalyse versie 1.0 (2011). Volgens de verwachte ontwikkelingen in het W+ scenario kan in West-Nederland de watervraag in augustus 2003 in totaal toenemen tot m³/s. Knelpunten Bij een tekort aan water kan geografisch een indeling gemaakt worden in vier knelpuntcategorieën: Verzilting inlaatpunten Onvoldoende rivierafvoer Geen wateraanvoer mogelijk Voorraad overvraagd/uitgeput Door toenemende externe verzilting zullen belangrijke innamepunten in West-Nederland vaker en gedurende langere periodes verzilten en zal de beschikbaarheid van zoet water afnemen. Met de huidige sturing op serviceniveaus treden nu al aanzienlijke zoutschades op in droge jaren. Schade door zout is niet beperkt tot de greenports. Ook natuur en andere teelten, waaronder fruitteelt, ondervinden zoutschade. De helft van de totale schade vindt verspreid plaats over het gebied. Bij hogere chlorideconcentraties neemt deze schade (sterk) toe. Door afname van de rivierafvoer, zullen problemen met droogvallende inlaten en peilbeheer (met name in het oosten) in de toekomst groter worden. In perioden van droogte kunnen op de hogere zandgronden grondwaterstanden sterk uitzakken en kan het vochttekort oplopen. Dit leidt tot toenemende schade voor landbouw en natuur. Pagina 2 van 44

3 Indien gekozen wordt voor een zout Volkerak-Zoommeer, inclusief alle compenserende maatregelen, zal dit in droge jaren leiden tot beperking van inlaatmogelijkheden vanuit het Brielse Meer. Landelijk onderscheiden strategieën en de regio Gezien de afhankelijkheid van de regio West-Nederland van zoetwateraanvoer uit het hoofdwatersysteem, is een strategie die deze aanvoer borgt zowel in kwantiteit als kwaliteit van belang voor deze regio. Strategieën gericht op marktwerking en ruimtelijke ordening kunnen zeker een bijdrage leveren aan het meer flexibel maken van de watervraag. Gezien de aard van de watervraag bieden zij echter slechts een deeloplossing. In de regio West-Nederland wordt een groot deel van de watervraag bepaald door functies waarvoor het lastig is een economische waarde te bepalen en daarmee ook te borgen dat marktwerking deze functies bediend, bijvoorbeeld veiligheid, natuur en landschap. Effecten van maatregelen nader bekeken Maatregelen in het hoofdwatersysteem zijn bepalend voor de regionale zoetwatervoorziening. Na een eerste verkenning, lijken vooral deeloplossingen voor alternatieve bovenregionale aanvoerroutes vanuit het Brielse Meer, Amsterdam-Rijnkanaal, Lek en Nederrijn het meest gunstige effect te leveren. Met betrekking tot zoutschade moeten de verwachtingen over de handelingsruimte met betrekking tot serviceniveaus niet te hoog worden gesteld. Nader onderzoek en afstemming met sectoren is nodig. Maatregelen gericht op de flexibiliteit van watervraag leveren losstaand een marginale bijdrage aan het verminderen van de totale watervraag, maar kunnen voor specifieke gebieden en/of bepaalde kritieke gebruikers een significant verschil maken. Doorkijk naar fase 3 In april stelt het Platform Zoetwater Regio West-Nederland een overzicht op met vervolgstappen in fase 3. Onderdeel hiervan is de aanpak van de samenwerking met het deelprogramma Rijnmond- Drechtsteden en de zoetwaterregio's West-Nederland en Zuidwestelijke Delta. In fase 3 wordt het NHI op een aantal punten verbeterd. Deze verbeteringen zijn voor regio West van groot belang om de analyses voor toekomstige ontwikkelingen te kunnen onderbouwen. Tot nu toe zijn de resultaten uit het NHI voor regio West-Nederland slechts beperkt bruikbaar geweest. NHI geeft op veel aspecten een onderschatting of overschatting van de watervraag ten opzichte van de gegevens van waterschappen. NHI klopt voor West-Nederland niet voor beregening, externe verzilting en peilbeheer. Regio West-Nederland wil graag een rol blijven spelen in de aanpassingen van het NHI. De regio s, sectoren en het landelijke spoor moeten de samenwerking blijven voortzetten. Pagina 3 van 44

4 Inhoud 1. Inleiding Deltaprogramma Zoetwater en de regio West-Nederland De vraag Opzet aangescherpte knelpuntenanalyse en effectbepaling bouwstenen West- Nederland Het watersysteem van West-Nederland De rijkswateren van West-Nederland Het regionale watersysteem van West-Nederland Het wateraanbod Het wateraanbod (huidige situatie) Ontwikkeling van het aanbod (2050) De watervraag De watervraag (huidige situatie) Ontwikkeling van de watervraag (2050) Knelpunten in regio West-Nederland Inleiding Verzilting inlaatpunten Onvoldoende rivierafvoer Geen wateraanvoer mogelijk Voorraad overvraagd/ uitgeput Landelijke strategieën en handelingsperspectief West-Nederland Bouwstenen en effectbepaling Doorkijk naar fase Bijlage 1 Overzicht inlaatpunten waterbeheerders West-Nederland Bijlage 2 Verschil resultaten NHI en gegevens van de waterschappen Bijlage 3 Bronvermelding Pagina 4 van 44

5 1. Inleiding 1.1 Deltaprogramma Zoetwater en de regio West-Nederland Deltaprogramma Zoetwater Het klimaat in Nederland verandert. Bij drogere zomers staat de aanvoer van zoetwater in West- Nederland onder druk. Tegelijkertijd zal de vraag naar zoetwater in de periode tot 2050 toenemen. Dat kan dan op lange termijn gevolgen hebben voor bijvoorbeeld recreatie, landbouw, natuur en ruimtelijke ordening. Daarom gaan ministeries, provincies, waterschappen, gemeenten, drinkwaterbedrijven, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en kennisinstituten na hoe ook in de toekomst genoeg zoetwater behouden kan worden. Dat gebeurt binnen het deelprogramma Zoetwater van het nationale Deltaprogramma. In 2014 neemt het Rijk een deltabeslissing voor de lange termijn strategie voor zoetwater. Daarbij gaat het niet alleen over de verdeling van zoetwater uit de grote rivieren op de lange termijn, maar ook over het serviceniveau, de beïnvloeding van de watervraag en de verdeling van de verantwoordelijkheden en kosten. Daarvoor worden door het Deltaprogramma Zoetwater een knelpuntanalyse uitgevoerd (fase 1, ), mogelijke strategieën gegenereerd (fase 2, ), kansrijke strategieën uitgewerkt (fase 3, ) en de deltabeslissing opgesteld (fase 4, ). Op basis van de jaarlijkse mijlpalen kan op al deze punten een bijstelling en actualisatie plaatsvinden. Fase 1 is afgerond met een knelpuntenanalyse. Tot medio 2012 wordt gewerkt aan fase 2. De belangrijkste activiteiten zijn het nader invullen van de urgentie van de knelpunten en het verkrijgen van een eerste beeld van mogelijke strategieën. Om dit te realiseren richt het programma zich in fase 2 op: - Verfijning van de knelpuntenanalyse; - De ontwikkeling van een eerste set toekomstperspectieven en doelen; en - Het ontwikkelen van een eerste set mogelijke strategieën inclusief maatregelen. Ook in fase 2 werkt het programmateam van het Deltaprogramma Zoetwater samen met regio s, gebruiksfuncties en andere deelprogramma s. Regio West-Nederland Voor het Deltaprogramma Zoetwater is Nederland opgedeeld in zeven regio's. De regio West- Nederland strekt zich uit over de beheergebieden van de hoogheemraadschappen De Stichtse Rijnlanden, Schieland en de Krimpenerwaard, Delfland en Rijnland en de waterschappen Vallei en Eem en Amstel, Gooi en Vecht. Voor deze regio is een bestuurlijk en een ambtelijk platform Zoetwater West-Nederland opgericht. Naast de genoemde waterschappen participeren daarin ook de provincies Noord- en Zuid-Holland, Gelderland en Utrecht, Rijkswaterstaat dienst Utrecht en Zuid- Holland en Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden. Als agendalid participeren hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, waterschap Hollandse Delta en Rijkswaterstaat Dienst Noord-Holland. Pagina 5 van 44

6 Deltaprogramma Zoetwater Regio West-Nederland Het belang van zoetwater voor de regio Bij de ontwikkeling van het westen van Nederland is de aanwezigheid van zoetwater een belangrijke vestigingsfactor geweest. Het water in de delta van de grote rivieren wordt van oudsher benut voor transport en watervoorziening. Vandaag de dag telt de regio West-Nederland ruim 5 miljoen inwoners en beslaat het gebied meer dan ha. Het is het economische, politieke, demografische en culturele centrum van Nederland. In deze regio bevinden zich de grootste steden, een concentratie van infrastructuur (waaronder de mainports Schiphol en Rotterdam) en grote tuinbouwclusters (greenports en de Food Valley). Meer dan de helft van alle buitenlandse bedrijven in Nederland is in de regio gevestigd. Daarnaast heeft West-Nederland een grote waarde vanwege haar cultuurhistorie, groene ruimte, landschap en water. De aanwezigheid van voldoende zoetwater met de juiste kwaliteit is dus essentieel. De kenmerkende ondergrond van West-Nederland met een groot aantal droogmakerijen en veen- en weidegebieden genereert een belangrijke watervraag. Peilhandhaving is in deze gebieden noodzakelijk. Het duurzaam borgen van een moderne zoetwatervoorziening is dan ook een groot belang waar overheden en sectoren gezamenlijk voor staan. 1.2 De vraag Deze rapportage levert relevante regionale informatie voor de afronding van fase 2 aan het landelijk spoor voor het aanscherpen van de knelpuntenanalyse en levert inzicht in de zin van maatregelen en de effecten van maatregelen in de regio. De vragen die in deze rapportage beantwoord worden zijn: 1. Hoe verhouden watervraag en -aanbod met bijbehorende benodigde kwaliteit zich voor de (verschillende) gebruiksfuncties in de toekomst (2050) ten opzichte van de huidige situatie (2010)? 2. Welke knelpunten vloeien daaruit voort? 3. Wat bieden de onderscheiden strategieën van het landelijke deelprogramma Zoetwater aan handelingsperspectieven voor de regio? en 4. Wat zijn effecten van maatregelen en bouwstenen? Pagina 6 van 44

7 1.3 Opzet aangescherpte knelpuntenanalyse en effectbepaling bouwstenen West-Nederland Hoofdstuk 2 geeft een toelichting op de werking van het hoofdwatersysteem dat bepalend is voor West-Nederland en de kenmerken van het functioneren van het regionale watersysteem. Dit hoofdstuk is samengesteld door Rijkswaterstaat en de waterschappen. In 2011 heeft Regio West een knelpuntenanalyse opgesteld. De hoofdstukken 3 t/m 5 geven een actualisatie van deze analyse. Hoofdstuk 3 betreft het wateraanbod en is samengesteld in nauwe samenwerking met Rijkswaterstaat dienst Utrecht en Zuid-Holland. Hoofdstuk 4 is geactualiseerd op basis van actuele gegevens zoals ontvangen door de waterbeheerders. Deze zijn vergeleken met modelresultaten uit het NHI. Dit geldt ook voor de cijfers over de toekomstige watervraag. Belangrijke input over verzilting in het hoofdstuk over de watervraag is aangeleverd door Alterra (Stuyt en Van Bakel, 2012). Hoofdstuk 6 gaat in op het handelingsperspectief voor de regio bij de strategieën van het landelijk spoor. Het hoofdstuk geeft een samenvatting van het document Rapportage strategieën en handelingsperspectieven regio West- Nederland, zoals door het Platform Regio West in november 2011 aangeleverd aan het deltaprogramma Zoetwater als input voor de Zoetwaterweek. In hoofdstuk 7 Bouwstenen en effectbepaling geeft Regio West een eerste reactie op een aantal bouwstenen voor het hoofdwatersysteem die relevant zijn voor West-Nederland. De regio heeft zelf elf bouwstenen uitgewerkt voor alternatieve bovenregionale aanvoerroutes van zoetwater en vijf voor het verminderen en/of anders verdelen van de watervraag. De bouwstenen zijn gebaseerd op eerdere studies, expertise van de platformleden en een rapportage over bovenregionale aanvoerroutes (beschikbaar als losse bijlage). Maatregelen met betrekking tot chloride zijn apart uitgewerkt op basis van het onderzoek van Alterra. Hoofdstuk 8 geeft een doorkijk naar fase 3. NB In deze rapportage is gewerkt met getallen van de waterbeheerders van de kenmerkende droogte en laagwatersituatie in augustus Hierbij moet worden opgemerkt dat er zich in werkelijkheid ruimtelijke en temporele variaties kunnen voordoen die kunnen afwijken van de geschetste situatie. Pagina 7 van 44

8 2. Het watersysteem van West-Nederland Dit hoofdstuk geeft een beeld van de werking van het hoofdwatersysteem dat bepalend is voor West-Nederland en de kenmerken van het functioneren van het regionale watersysteem. Kernpunten Het aanbod in de waterbalans in de regio bestaat uit neerslag, kwel, effluent en inlaat vanuit het hoofdwatersysteem. Regio West-Nederland wordt vanuit vier richtingen voorzien van zoetwater vanuit het hoofdwatersysteem: Nederrijn/Lek/Waal, Hollandse IJssel, Brielse Meer en IJmeer/Randmeren. In het huidig beheer van het hoofdwatersysteem worden structurele maatregelen getroffen om zoutindringing vanuit zee bij de Nieuwe Waterweg en Noordzeekanaal/ Amsterdam Rijnkanaal tegen te gaan. In het huidig beheer van regio West-Nederland wordt bij extreem droge omstandigheden gebruik gemaakt van alternatieve aanvoerroutes voor de toevoer van zoetwater, zoals de KWA. In regio West-Nederland is de aard van de ondergrond zeer bepalend voor de zoetwaterbehoefte. Diverse ondergronden kennen een typerende watervraag. 2.1 De rijkswateren van West-Nederland Huidige aanvoerroutes vanuit het hoofdwatersysteem West Nederland wordt vanuit vier richtingen voorzien van zoetwater vanuit het hoofdwatersysteem: vanuit het zuiden via de Nederrijn/Lek/Waal, de Hollandse IJssel, het Brielse Meer (Spui/Bernisse) en vanuit het noorden via het IJmeer/Randmeren. Herkomst van het inlaatwater in de regio West-Nederland bij normaal beheer De toevoer van zoetwater naar West Nederland wordt grotendeels bepaald door de aanvoer van water door de Rijn, de Maas en de Waal. De verdeling van water over de Rijntakken wordt onderstaand als voorbeeld toegelicht. Pagina 8 van 44

9 De verdeling van water over de Rijntakken kan deels worden gestuurd via de aanwezige kunstwerken: de stuwen Driel, Amerongen en Hagestein in de Nederrijn en de sluizencomplexen in het Amsterdam-Rijnkanaal. Dit zijn de Prinses Irenesluizen, Prinses Marijkesluizen en de Prins Bernhardsluizen. Of en in welke mate er sturing van water plaatsvindt, hangt samen met de afvoersituatie. Het watersysteem Betuwepand Amsterdam-Rijnkanaal, Nederrijn, Lek en Waal en het Noordpand van het Amsterdam-Rijnkanaal. De Nederrijn gaat over in de Lek bij de aftakking van de Kromme Rijn (RWS Utrecht, 2012) Externe verzilting De regio kent twee belangrijke locaties waar zoutindringing vanuit zee plaatsvindt: de Nieuwe Waterweg en Noordzeekanaal/ Amsterdam Rijnkanaal. De mate van zoutindringing hangt sterk af van de waterstand op zee en de grootte van de rivierafvoer. Nieuwe Waterweg Het water van de Rijn en de Maas wordt via de open verbinding met zee Locaties van zoutindringing vanuit zee afgevoerd via de Maasmond en gereguleerd afgevoerd via de Haringvlietsluizen. Bij voldoende afvoer van de Rijn wordt zo gespuid dat zo lang mogelijk minimaal m³/via de Nieuwe Waterweg wordt afgevoerd. Samen met de getrapte Pagina 9 van 44

10 bodemligging (trapjeslijn) van de Nieuwe Waterweg en de Nieuwe Maas wordt hiermee de verzilting van de monding van de Hollandse IJssel zo lang mogelijk tegen gehouden. In extreme situaties (lage rivierafvoeren, hoge waterstanden en wind) reikt de zouttong tot de inlaatpunten in de Hollandse IJssel, tot in de benedenloop van de Lek en (kortdurend) tot Bernisse. Bij een rivierafvoer tussen m³/s en m³/s bij Lobith laten de Haringvlietsluizen nog maar 50 m³/s door, met het doel om zo lang mogelijk m³/s door de Nieuwe Waterweg te sturen, maar toch nog enige verversing van het Haringvliet te hebben. Bij een Rijnafvoer van minder dan m³/s bij Lobith gaan de Haringvlietsluizen volledig dicht en wordt al het water afgevoerd via de Maasmond om zoutindringing zoveel mogelijk tegen te houden. Verversing van het Haringvliet vindt dan alleen nog plaats via de zoutriolen in de Haringvlietdam (maximaal ongeveer 8 m³/s). In paragraaf 3.1 wordt toegelicht wat dit betekent voor het wateraanbod aan de regio West- Nederland. Noordzeekanaal en Amsterdam Rijnkanaal Het Amsterdam Rijnkanaal levert samen met de Hollandse IJssel het grootste deel van de aanvoer binnen de regio West Nederland (beide 20m- 30m³/s). Vanuit de Lek en Waal kan zoetwater worden aangevoerd en via de sluizen en met het gemaal van IJmuiden wordt water afgevoerd naar de Noordzee. Om te voorkomen dat de zouttong vanuit IJmuiden het Amsterdam Rijnkanaal binnendringt, wordt zoetwater vanuit het IJmeer ingelaten om het Noordzeekanaal door te spoelen (Oranjesluizen bij Schellingwoude, 12 m³/s). Vanuit de Lek wordt water ingelaten om het Amsterdam Rijnkanaal door te spoelen en peil te handhaven (Prinses Irenesluizen, minimaal 10 m³/s en maximaal 30 m³/s) waarmee een debiet van 10 m³/s bij Weesp in stand wordt gehouden. Dit is nodig om de zouttong vanuit het IJ weg te houden bij het innamepunt voor drinkwatervoorziening Nieuwersluis en om voldoende doorstroming ten behoeve van de energiecentrale te garanderen. 2.2 Het regionale watersysteem van West-Nederland De wateraanvoer in de regio bestaat uit neerslag, kwel, effluent en inlaat vanuit het hoofdwatersysteem. Een tabel met inlaatpunten van de waterbeheerders vanuit het hoofdwatersysteem is opgenomen in bijlage 1. Onderstaand worden de belangrijkste kernmerken van het regionale systeem toegelicht. Veen en droogmakerijen in het westen en midden van de regio Het regionale watersysteem ten westen van het Amsterdam-Rijnkanaal bestaat uit een aantal boezemsystemen met aangrenzende poldersystemen. In de polders wordt neerslag en opwellend grondwater via het slotenstelsel uitgemalen op het hoger gelegen boezemwater. Een deel van de beheergebieden van Rijnland, De Stichtse Rijnlanden, Schieland en Delfland worden vanuit de Hollandse IJssel voorzien van zoetwater. Belangrijke inlaatpunten liggen bij Gouda (gemaal Pijnacker-Hordijk) en bij Moordrecht (Snelle Sluis). Het beheergebied van Delfland wordt hoofdzakelijk voorzien van zoetwater vanuit het Brielse Meer dat via Spui en Bernisse gevoed wordt door het Haringvliet en vanuit de Oude Maas. Het Amsterdam-Rijnkanaal voorziet een groot deel van de beheergebieden van De Stichtse Rijnlanden en Amstel, Gooi en Vecht van zoetwater. De inlaten van het Kromme Rijngebied zijn gevoelig voor lage rivierstanden. Bij lage rivierstand loopt de inlaatcapaciteit aanzienlijk terug, terwijl de watervraag groot is. Dit probleem wordt deels ondervangen door het plaatsen van noodpompen in het Amsterdam-Rijnkanaal (Caspargauw). Pagina 10 van 44

11 Het westen en midden van de regio West-Nederland wordt gekenmerkt door veengebieden (zie kaart met ondergrond op de volgende pagina). Veengebieden zijn gevoelig voor bodemdaling door oxidatie van veen. Dit kan leiden tot schade aan bebouwing, keringen en infrastructuur en tot waterkwaliteitsproblemen. Het proces van de veenoxidatie neemt toe bij hogere temperaturen en langere perioden van droogte, omdat dan scheuren ontstaan waardoor zuurstof nog dieper in de bodem kan doordringen. Oxidatie hangt niet alleen af van de waterkwantiteit (grondwaterpeilen), maar ook van de waterkwaliteit (sulfaat). Diepe droogmakerijen, zoals de Haarlemmermeerpolder, de polder Groot-Mijdrecht en de Zuidplaspolder, hebben een drainerende werking op de omgeving. Daardoor zakken de grondwaterstanden in de omliggende veenweidegebieden en moet extra water worden aangevoerd om verdroging in deze gebieden tegen te gaan. Interne verzilting In de diepe droogmakerijen en kwelpolders in het westelijk en midden deel van de regio komt brakke voedselrijke kwel omhoog. Het grondgebruik in de droogmakerijen bestaat overwegend uit akkerbouw van aardappelen, maïs en graanteelt. Deze teelten zijn gevoelig voor brakke kwel. Waar relevant en waar mogelijk wordt de waterkwaliteit voor deze functies geborgd via doorspoelen. Het verzilte water uit de droogmakerijen wordt uitgeslagen op de boezems en wordt zo verspreid in de omgeving en kan daar negatieve effecten hebben op de functies. In de droogmakerijen waar de meeste brakke kwel omhoog komt, wordt steeds zouter water van grotere diepten opgetrokken. Dit proces is langzaam en omvangrijk en treedt voor een groot deel ook op zonder klimaatverandering. Het is inherent is aan droogleggingen als reactie op peilverlaging van grondwater in de droogmakerij. Ondergrond in West-Nederland (Oranjewoud, 2011) Zandgronden in het oosten van de regio De toevoer van zoetwater naar de beheergebieden van De Stichtse Rijnlanden, Amstel, Gooi en Vecht en Vallei en Eem ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal vindt plaats (via het Amsterdam- Rijnkanaal) vanuit de Nederrijn (zuidelijk deel) en het IJmeer en de Randmeren (noordelijk deel). Het grootste deel van het gebied ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal watert vrij af en kent geen mogelijkheden voor waterinlaat op de hogere (zand)gronden van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. De bovenlopen van de in deze gebieden gelegen watergangen en beken zijn afhankelijk van Pagina 11 van 44

12 neerslag en toevoer van grondwater. In droge perioden vallen deze wateren gedurende kortere of langere tijd droog. In perioden van droogte kunnen op de hogere zandgronden grondwaterstanden sterk uitzakken en het vochttekort oplopen. Dit grote vochttekort leidt tot droogteschade bij de landbouw en bedreigt ecologisch waardevolle beken, sprengen en vennen en grondwaterafhankelijke natuurgebieden. Huidig beheer bij extreme droogte Wanneer de inlaatpunten langs de Hollandse IJssel en Nieuwe Maas verzilten, wordt gestopt met water inlaten. Dan treedt incidenteel de Kleinschalige Water Aanvoervoorziening (KWA) in werking om via het beheersgebied van De Stichtse Rijnlanden zoetwater aan te voeren. De capaciteit van de KWA (7 m³/s) is in droge periodes aanzienlijk kleiner dan de waterbehoefte van Rijnland, Delfland en Schieland (25 m³/s). Tijdens het droge voorjaar van 2011 was aanvoer via de KWA voldoende om verzilting van de Hollandse IJssel op te vangen. Technisch gezien zou de KWA vaker ingezet kunnen worden, maar hier zijn extra inspanningen en kosten aan verbonden. Voor de inzet is uitgegaan van 1:10 jaar. In 2003 is besloten om extra zoetwater vanuit het IJmeer via het beheersgebied van Amstel, Gooi en Vecht aan te voeren, de zogenaamde Tolhuissluisroute. De maatregel is een noodmaatregel en ongeschikt voor structureel gebruik, vanwege overlast voor scheepvaart, economische schade voor onder andere de binnenstad van Amsterdam, extra risico s voor de veiligheid bij onverwachte, zware regenbuien en het verlies van zoetwater (10 m³/s). Herkomst van het inlaatwater in West-Nederland wanneer de KWA en Tolhuissluisroute in werking treden Pagina 12 van 44

13 3. Het wateraanbod Kernpunten Het hoofdwatersysteem is van groot belang voor de zoetwatervoorziening van West-Nederland. Aanvulling vanuit het hoofdwatersysteem vormt naast neerslag, kwel en effluent in een normale situatie minder dan 20% van het totale aanbod in de waterbalans op jaarbasis, maar is cruciaal in (vooral) de droge perioden. Het huidige aanbod van water in de regionale delen van het hoofdwatersysteem wordt bepaald door de landelijke waterverdeling. Vanuit de Rijntakken is er in principe voldoende wateraanbod om aan de verschillende kwantitatieve watervragen te voldoen. Het gewenste wateraanbod kan in droge perioden vanuit het hoofdwatersysteem ter beschikking worden gesteld aan de regio, mits dit vanuit landelijke verdelingsoogpunt toelaatbaar wordt geacht. In het geval van zeer lage Rijnafvoeren moeten keuzes gemaakt worden over de verdeling van afvoer via IJssel, Waal, Lek en Amsterdam- Rijnkanaal. Bij toenemende droogte en dalende Rijnafvoeren kan er bij lage waterstanden geen water worden ingelaten bij Kromme Rijn inlaat. Externe verzilting neemt toe. Inlaatpunten zullen vaker en langduriger verzilten. 3.1 Het wateraanbod (huidige situatie) Totale aanbod in de regio Door het jaar heen komt het grootste deel van het water uit neerslag, kwelen effluent. De bijdrage van RWZI-effluent kan voor de regio West-Nederland oplopen tot 25% van de totale waterbalans op jaarbasis. Inlaat vanuit het hoofdwatersysteem vormt in een normale situatie minder dan 20% van de totale waterbalans van de regio op jaarbasis, maar is van cruciaal belang in (vooral) de droge perioden. Aanbod vanuit het hoofdwatersysteem Het huidige aanbod van water in de regio vanuit het hoofdwatersysteem wordt bepaald door de landelijke waterverdeling. Belangrijke punten voor Rijkswaterstaat en het hoofdwatersysteem zijn dat er voldoende en schoon water beschikbaar is voor de inlaatpunten van drinkwater, doorspoeling, het tegengaan van verzilting en scheepvaart. De verdringingsreeks wordt hierbij gevolgd en waterakkoorden worden zolang mogelijk nageleefd. Met het huidige beheer en beleid kan er in principe voldoende water geleverd worden voor de watervraag in de regio West-Nederland. Hierbij is het van belang het onderscheid te maken tussen voldoende wateraanbod en voldoende peil. Het water uit het hoofdwatersysteem komt uit de Nederrijn/Lek/Waal, de Hollandse IJssel, het Brielse Meer (Spui/Bernisse) en het IJmeer/Randmeren. Op basis van het onderzoek Analyse watervraag en waterbeschikbaarheid midden Nederland van Rijkswaterstaat Dienst Utrecht (2012) lichten we de situatie vanuit de Nederrijn/Lek/Waal onderstaand specifieker toe. Aanbod Nederrijn/Lek/Waal De waterstanden en debieten op de Rijn worden primair bepaald door de Rijn-afvoer bij Lobith en secundair door het gevoerde beheer (afvoerverdeling) op de Rijntakken. Het beheer van de stuw bij Driel wordt zodanig uitgevoerd dat getracht wordt bij lage Rijnafvoeren een minimaal debiet van 285 m³/s over de IJssel te handhaven. Dit is op 25 m³/s na, die de scheepvaart minimaal nodig heeft op de Nederrijn. Pagina 13 van 44

14 Bij lage Rijnafvoeren wordt het peil op de Waal op een gegeven moment lager dan het peil op het Betuwepand van het Amsterdam-Rijnkanaal. Op dat moment gaan de Bernhardsluizen bij Tiel open (zijn namelijk maar aan één kant kerend). Gevolg hiervan is dat het peil van het pand Amerongen-Hagestein in open verbinding met de Waal komt te staan en meezakt met het peil van de Waal. De inlaat bij Wijk bij Duurstede valt hierdoor droog. Bij een afvoer van circa m³/s kan de inlaat bij de Kromme Rijn niet meer met volledige capaciteit inlaten vanwege een te laag peil * In het Deltaprogramma wordt 1989 als matig droog jaar gebruikt Tabel: Representatieve droge situatie uit de studie van Rijkswaterstaat Dienst Utrecht, 2012 in de Lek. Bij lagere afvoeren ontstaan knelpunten als gevolg van lage rivierwaterstanden. Bij een afvoer van 800 m³/s bij Lobith daalt de waterstand op de Nederrijn tot circa NAP +2,30 m, waardoor de inlaatcapaciteit van de Kromme Rijn sterk wordt bemoeilijkt en minder dan 20% van de maximale capaciteit bedraagt. Bij een peil van NAP +2,10 m is in het geheel geen aanvoer meer mogelijk bij de inlaat bij Wijk bij Duurstede. Een schematisch weergave van een verdeling van een lage afvoer van 800m³/s bij Lobith geeft het volgende beeld: Waterverdeling conform huidige strategie bij afvoer 800m³/s bij Lobith (RWS Utrecht, 2012) De waterstanden zijn cursief in NAP +m weergegeven, de debieten zijn dikgedrukt in m3/s. MGD is de minst gepeilde diepte op de Waal (de meest kritische locatie voor scheepvaart) Pagina 14 van 44

15 Voor regio West-Nederland kan aan een hogere watervraag dan heden voldaan worden. Dit heeft echter grote effecten op andere regio s en de landelijke waterverdeling. De keuze daarvoor wordt landelijk gemaakt. Kwaliteit van het aanbod Belangrijke innamepunten in West-Nederland kunnen verzilten in periodiek optredende droge zomers door lage rivierafvoeren. Dit gebeurt minimaal eens in de 10 jaar. In de huidige situatie kan door aanpassingen en alternatieve aanvoerroutes in het regionale waterbeheer schade voor functies grotendeels worden voorkomen. Hollandse IJssel De Hollandse IJssel ondervindt in droge jaren hoge zoutconcentraties gedurende lange aaneengesloten perioden. Dit leidt tot een afname van de functionaliteit van de innamepunten langs de Hollandse IJssel. De innamegrens van 250 mg/l wordt in een droog jaar als 1976 (voorkomen eens in de 30 jaar) gedurende circa 1,5 maand overschreden. Dit knelpunt is tot op heden met (gedeeltelijk ad hoc) aanpassingen in het regionale waterbeheer opgevangen. Het Brielse Meer (Spui/Bernisse) De zoutconcentratie bij Bernisse wordt beïnvloed door de getijbeweging, waardoor in het algemeen tijdens hoogwater verzilting op kan treden, vooral bij lage afvoeren van de Rijn. Op het Spui ter hoogte van de Bernisse wordt echter in geen enkel droogtejaar dat in het deelprogramma is opgenomen in de zomerperiode een overschrijding van 150 mg/l berekend die langer dan 48 uur aanhoudt. Dit is een belangrijke conclusie, omdat kortdurende pieken door de bufferwerking van het Brielse Meer overbrugd kunnen worden. De praktijk leert wel, dat het systeem kwetsbaar is en dat er in werkelijkheid hogere waarden gemeten kunnen worden dan in de berekening, zoals in mei en juni Het beheer van de sluizen is hierbij een gevoelig element. Buiten het zomerhalfjaar, wanneer waterinname voor de waterschappen van minder belang is, wordt de innamegrens frequenter overschreden. Deze overschrijding is wel van belang voor de drinkwaterbedrijven voor drinkwater en de bereiding van proceswater voor de industrie. Nederrijn/Lek/Waal Vanaf rivierafvoeren lager dan m³/s verzilt de Nieuwe Maas regelmatig. Om de zoetwatervoorziening te waarborgen vervangt HHSK het innamepunt vanuit de Nieuwe Maas dan door inname vanuit Delfland en/of de Hollandse IJssel. Bij lage afvoeren van de Rijn verzilt de Lek regelmatig onder invloed van de getijdebeweging tot 10 kilometer stroomopwaarts van Kinderdijk. Bij langer durende lage afvoeren kan hier gedurende de gehele getijperiode de concentratie groter zijn dan 150 mg/l. IJmeer/Randmeren Op het Noordzeekanaal komen hoge chlorideconcentraties voor door verzilting via spui- en maalcomplex IJmuiden. Het Noordzeekanaal wordt vanuit het Markermeer doorgespoeld om de externe verzilting te beperken en zodoende de drinkwatervoorziening veilig te stellen. Daarnaast zijn maatregelen in het regionale watersysteem nodig, zoals het doorspoelen van het boezemsysteem van Rijnland vanuit het zuiden, om zoutindringing via de Spaarndammersluis te voorkomen. 3.2 Ontwikkeling van het aanbod (2050) Met het huidige beleid is er in de toekomst voldoende water te verdelen. De belangrijkste ontwikkeling voor de toekomst voor het wateraanbod van het hoofdwatersysteem zijn klimaatverandering en de bijbehorende Rijnafvoeren. De verwachting is dat het wateraanbod vermindert in de toekomst als gevolg van lage afvoeren. Pagina 15 van 44

16 Ter illustratie, geven verschillende klimaatscenario s het volgende effect op het debiet van de Nederrijn: Nederrijn Huidig G G+ W W Overzicht van aantal decaden waarin het debiet in de Nederrijn onder het gewenste debiet van 23 m³/s ligt (wat niet voldoende is voor voldoende aanvoer naar het Amsterdam-Rijnkanaal) van 1976 tot 2006, 1976 en 2003 (Bron: Pilot Waterverdeling NHI Viewer case Betuwepand Amsterdam-Rijnkanaal, Deltares 2011) Ontwikkeling van de kwaliteit Het gevolg van (een deel van) de klimaatscenario s is dat rivierafvoeren lager worden (en de zeespiegel stijgt) waardoor de externe verzilting toeneemt. Belangrijke innamepunten in West- Nederland zullen daardoor vaker en gedurende langere periodes verzilten. Hollandse IJssel In de Hollandse IJssel nemen de chlorideconcentraties fors toe in het G+ en het W+ scenario. Hogere zoutconcentraties die gedurende langere aaneengesloten perioden optreden in droge jaren leiden tot een sterke afgenomen functionaliteit van de innamepunten langs de Hollandse IJssel. De periode dat de innamegrens van 250 mg/l in 2050 (W+, droog jaar als 1976) wordt overschreden zou ruimschoots verdubbelen (van ca. 1,5 maand naar ca. 3 maanden) en vaker optreden. Overschrijding van een innamegrens van 600 mg/l wordt berekend op ca. 2 maanden. Er ontstaat een serieus knelpunt, ondanks onzekerheden in de modellering van de Hollandse IJssel (nader onderzoek is nodig). Het Brielse Meer (Spui/Bernisse) Met het W+ scenario zal de huidige innamegrens van 150 mg/l in een droog jaar (1:30) niet vaker overschreden worden. Overschrijding van de innamegrens door externe verzilting treedt met name op in herfst/winter en heeft in dat deel van het jaar weinig gevolgen voor de waterschappen. Voor andere partijen die water inlaten heeft dit mogelijk wel gevolgen. De functionaliteit van het Brielse Meer is afhankelijk van meerdere factoren (interne verzilting, toename onttrekkingen, doorspoelmogelijkheid etc.) dan alleen de zoutconcentratie bij Bernisse. Dit dient nader uitgewerkt te worden om een beter beeld van de beschikbare waterkwantiteit en kwaliteit te krijgen. Andere mogelijke ontwikkelingen in de Zuidwestelijke Delta zouden in de toekomst wel kunnen leiden tot meer verzilting van het innamepunt Bernisse. Zo veroorzaakt een zout Volkerak-Zoommeer (inclusief alle compenserende maatregelen) bij lage rivierafvoeren een verhoging van de chlorideconcentratie met maximaal 50 mg/l bij Bernisse, en daarmee een langer durende overschrijding van de innamegrens. Nederrijn/Lek/Waal Onder invloed van de klimaatscenario s zal de Nieuwe Maas in droge perioden steeds meer verzilten; het zal eerder optreden, langer duren en met hogere concentraties. Innamepunten langs de Nieuwe Maas moeten dan op termijn verplaatst worden. Mogelijk zijn ook maatregelen bij sluizen nodig om extra zoutindringing vanaf de Nieuwe Maas tegen te gaan. Externe verzilting op de Lek heeft hetzelfde karakter als op de Hollandse IJssel, langdurig en aaneengesloten. De overschrijding van een zoutgehalte van 250 mg/l langer dan 48 uur (bij W+ in een extreem droog jaar) loopt door tot Schoonhoven en kan oplopen tot ongeveer een maand. Dit heeft consequenties voor inlaatpunten van drinkwaterbedrijven. Pagina 16 van 44

17 Aaneengesloten perioden van verzilting met een overschrijding >48 uur in de zomer In dagen Groter dan 250 mg/l, 1976 Groter dan 250 mg/l, 1976 Groter dan 600 mg/l, 1976 Groter dan 600 mg/l, 1976 huidig W+ Huidig W+ Monding Hollandse IJssel 8,5 67,0 0,0 30,0 Stormvloedkering Krimpen aan de IJssel 19,0 77,4 0,0 39,2 Gemaal Gouda 41,9 86,9 0,0 54,3 Gemaal Snelle Sluis 41,8 87,1 0,0 54,2 Lek ter hoogte van Nieuwegein 0,0 0,0 0,0 0,0 Lek ter hoogte van Schoonhoven 0,0 17,2 0,0 0,0 Lek bij gemaal Krimpenerwaard 0,0 22,4 0,0 0,0 Inlaat Bernisse 0,0 0,0 0,0 0,0 Uit: Werkdocument Externe verzilting Rijn-Maasmonding en aanvullende rekenresultaten (Deltares, 2012) Noordzeekanaal/ Amsterdam-Rijnkanaal Onder invloed van de klimaatscenario s neemt de externe verzilting van het Noordzeekanaal/ Amsterdam-Rijnkanaal toe. Als voldoende water beschikbaar is kan dit worden voorkomen door het doorspoeldebiet vanuit het IJmeer te vergroten. Peilverandering op het IJsselmeer/Markermeer kan echter ook leiden tot beperking van de inlaatmogelijkheden voor West-Nederland, waardoor naast de zoetwatervoorziening ook de bestrijding van externe verzilting op het Noordzeekanaal in het geding komt. Naar de mogelijke effecten van de vergroting van spui- en maalcomplex IJmuiden in 2016 wordt onderzoek gedaan. Pagina 17 van 44

18 4. De watervraag Kernpunten In West Nederland zijn de watervragende functies zeer sterk met elkaar verweven en gevoelig voor peilfluctuaties. Veiligheid en onomkeerbare schade aan veengronden en natuur (categorie 1 verdringingreeks) maken meer dan 50% uit van de watervraag. Volgens de verwachte ontwikkelingen in het W+ scenario kan in West-Nederland de watervraag in augustus 2003 in totaal toenemen van 74 m³/s tot m³/s. NHI geeft op veel aspecten een onderschatting of overschatting van de watervraag ten opzichte van de gegevens van waterschappen. NHI klopt voor West-Nederland niet voor beregening, externe verzilting en peilbeheer. De wijze waarop sturing is meegenomen is waarschijnlijk de oorzaak van de verschillen. Een goede afstemming over uitgangspunten is nodig. 4.1 De watervraag (huidige situatie) De watervraag van de waterbeheerders voor het beheergebied van West-Nederland voor augustus 2003 is 74 m³/s. Dit is een aanscherping ten opzichte van de watervraag van 90 m³/s zoals aangegeven in de regionale knelpuntenanalyse versie 1.0 (2011). Het verschil zit vooral in lagere watervraag voor een aantal inlaten vanuit de Nederrijn/Lek/Waal. Voor zowel de knelpuntenanalyse van 2011 als de actualisatie in 2012 geldt dat de onttrekkingen voor drinkwaterbedrijven en eventuele andere sectoren uit het hoofdwatersysteem niet zijn meegenomen (de onttrekkingen van Waternet van het Watervraag van de waterbeheerders in regio West-Nederland voor augustus 2003 (voor regionale knelpuntenanalyse 2.0, 2012) Lekkanaal en Amsterdam-Rijnkanaal zijn wel meegenomen). Deze inlaatpunten worden los van de regionale knelpuntenanalyse van de waterbeheerders door het landelijke Deltaprogramma Zoetwater meegenomen. Het doorspoelen van het Noordzeekanaal (10 m³/s) en het doorspoelen van het Amsterdam-Rijnkanaal (10 tot maximaal 20 m³/s) is ook niet meegenomen in deze watervraag. Met de watervraag van het Noordzeekanaal en Amsterdam-Rijnkanaal moet wel rekening worden gehouden. Onderstaand wordt de watervraag van de waterschappen in regio West-Nederland nader omschreven per type watergebruik en per functie. Waar relevant wordt een reflectie gegeven op gegevens van het NHI (versie 2.1). Ook worden eisen met betrekking tot chloride aangegeven. Watervraag per type gebruik De watervraag per type gebruik is voor augustus 2003 in kaart gebracht op basis van cijfers van de watervraag van de betrokken waterbeheerders en gegevens van het NHI. De verschillende typen gebruik worden in Box 1 kort toegelicht. Pagina 18 van 44

19 Box 1. Toelichting typen gebruik regio West- Nederland Peilhandhaving Voor de stabiliteit van de waterkeringen, maaivelddaling en constructieve schade is het belangrijk dat het waterpeil in de boezems en een groot deel van de polders gehandhaafd blijft, met name in de veengebieden. Peilhandhaving is ook van belang om onomkeerbare natuurschade te voorkomen en voor diverse andere functies zoals scheepsvaart, recreatie en landbouw. Doorspoelen Doorspoelen wordt toegepast om een goede waterkwaliteit te handhaven door stroming en/of verdunning. Doorspoelen kan gericht zijn op de effecten van brakke kwel maar ook op nutriënten van landbouwgebieden en/of afvalwaterzuiveringsinstallaties (o.a. vanwege KRW doelen) of het voorkomen van stilstaand water (stank, zuurstofloosheid, algengroei). De Amstel kan niet worden doorgespoeld omdat sturingswerken ontbreken en wordt in de zomer dus brak. Beregening Door te beregenen kan in perioden met een neerslagtekort voorkomen worden dat door vochttekort in de bodem aanzienlijke droogteschade (zowel schade aan gewassen/bomen als verlies van de oogst) ontstaat in akkerbouwgebieden en gebieden met (kapitaalintensieve) vollegrondtuinbouw, fruitteelt, bollenteelt en boomteelt. Ook de glastuinbouw in West-Nederland is voor een gedeelte afhankelijk van oppervlaktewater. Voor het in stand houden van sportvelden en de greens van golfbanen wordt in droge perioden eveneens beregend. De benodigde hoeveelheid water voor de beregening van sportvelden is niet bijzonder groot, terwijl de schade aan de velden aanzienlijk is als er geen water beschikbaar is. In het voorjaar wordt in de fruitteelt gebruik gemaakt van beregening voor nachtvorstbestrijding. Onttrekkingen Waternet onttrekt op twee punten water aan het Lekkanaal en Amsterdam-Rijnkanaal ten behoeve van de drinkwatervoorziening en industrie. Tabel 4.1 laat de watervraag voor de verschillende typen gebruik zien. Deze tabel is gebaseerd op gegevens van de waterbeheerders en resultaten uit het NHI. De totale watervraag voor de regio op basis van gegevens van de waterbeheerders is significant hoger dan de regionale watervraag in het NHI. Peilhandhaving omvat een groot deel van de watervraag, helemaal in tijden van droogte. Het NHI berekent verhoudingsgewijs een lagere watervraag voor doorspoelen. Voor beregenen berekent het NHI verhoudingsgewijs een hogere watervraag voor deze regio. Een verdiepende toelichting op de verschillen is opgenomen in bijlage 2. Peilhandhaving Doorspoelen Beregenen Onttrekkingen Totaal Gegevens regio augustus 2003, (regionale knelpuntenanalyse 2.0) 39,9 18,9 9,0 6,5 74,3 NHI, maximale vraag Huidig 1967, gemiddeld jaar 26,7 6,5 10,2 2,9 46,3 NHI, maximale vraag Huidig 1976, extreem droog jaar 38,4 6,5 12,3 2,9 60,1 Tabel 4.1. Gegevens per type gebruik in m³/s voor huidig augustus 2003, NHI 1967 en NHI 1976 voor regio West-Nederland NB Het doorspoelen van het Amsterdam-Rijnkanaal en het Noordzeekanaal is niet meegenomen in deze tabel. In extreme omstandigheden is extra zoet water nodig voor de inzet van noodmaatregelen, zoals de KWA. Pagina 19 van 44

20 Watervraag per functie Om de watervraag per functie in beeld te brengen zijn de watervragende functies uit de verdringingsreeks gehanteerd. Een analyse van de meetgegevens van de waterschappen van augustus 2003 laat zien dat het grootste deel van de watervraag (iets meer dan 50%) onder categorie 1 van de verdringingsreeks valt, betrekking tot de stabiliteit van veenkaden en voorkomen van onomkeerbare schade aan veenbodems en natuur. Voor categorie 2.1 Drinkwatervoorziening en 3.B proceswater geldt dat alleen de twee onttrekkingen van Waternet uit het hoofdwatersysteem zijn meegenomen. Watervraag in m³/s per functie op basis van gegevens van de regio (regionale knelpuntenanalyse 2.0) Veiligheid (categorie 1) en verwevenheid van functies De watervragende functies in West-Nederland zijn sterk met elkaar verweven en gevoelig voor peilfluctuaties. Vrijwel het gehele gebied wordt door waterkeringen beschermd tegen overstromingen. Een aanzienlijk deel van deze keringen (veenkaden) is wat stabiliteit betreft gevoelig voor peilfluctuaties. Daarnaast kunnen peilfluctuaties leiden tot structurele schade of onomkeerbare processen, zoals bodemdaling in landbouwgebieden en het verdwijnen van flora en fauna in natuurgebieden. De watervoorziening voor peilbeheer is cruciaal en valt daarom in de hoogste categorie van de verdringingsreeks. In de landelijke waterverdeling zal zelfs in de droogste perioden zoetwater naar West-Nederland moeten worden aangevoerd voor peilhandhaving voor categorie 1 van de verdringingsreeks. Pagina 20 van 44