current Enig idee hoe windmolens in de Noordzee terechtkomen? ontwerp. realisatie. maintenance croon.nl

Transcriptie

1 De Resolution kan de zes enorme palen aan de Werkzaamheden die zo moeilijk te overzien zijn zijkant van het schip laten zakken tot op de dat de meeste van onze concurrenten het niet bodem van de Noordzee. Daarna drukt het aan zouden durven. Wij namen deze opdracht schip zich uit het water, tot haar romp boven echter graag aan, ook omdat wij duurzaamheid de golven ligt. De boot staat nu stevig genoeg hoog in het vaandel hebben. Wij zijn trots op om met een 95-meter hoge kraan complete onze bijdrage aan de windmolenparken in de windmolens op te tillen en in zee te plaatsen. Noordzee. Wilt u meer weten over het grootste Croon deed het elektrotechnisch onderhoud en in elektrotechniek gespecialiseerde bedrijf, met enkele belangrijke revisies aan dit unieke schip. meer dan 130 jaar ervaring? Kijk op croon.nl ontwerp. realisatie. maintenance croon.nl current 2010 Enig idee hoe windmolens in de Noordzee terechtkomen? Elektrotechniek in een stroomversnelling. De auto als rijdende elektronica. Duurzame verbindingen tussen wal en schip. De intelligente omgeving.

2 ver.snel. ling. het ver snellen; (mate van) snelheidstoeneming, acceleratie Colofon Current is een opiniërend magazine, dat ontwikkelingen belicht die van invloed zijn op de elektrotechnische branche. Current signaleert relevante trends en ontwikkelingen en belicht innovatieve projecten. Current geeft meningen en visies weer van personen die actief zijn binnen en buiten de branche. Zo schetst Current een beeld van de veranderende omgeving, waarbinnen de elektrotechnische branche opereert. Inhoud Elektrotechniek in Walstroom een stroomversnelling Elektriciteit vanaf de wal is in Technologische revoluties volgen elkaar snel op. Als verbindende schakel tussen mechanisatie en digitalisering heeft elektrotechniek de toekomst. 4 Nieuwe concepten in product lifecycle management en total cost of ownership. 6 Duurzaam TransPort Internationale erkenning voor duurzaam kantoorpand. 9 De mens wil steeds nieuwe ontdekkingen doen Demissionair minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven over de noodzaak van technologische innovatie. 10 Geen vaste werkplek Aannemer Era Contour bouwt een kantoor zonder vaste werkplekken. 15 De auto als rijdende elektronica Elektronische systemen worden steeds belangrijker in de auto. Hebben automobilisten in 2030 het stuurwiel nog in handen? 16 Installatietechniek in tunnels Installatietechniek in tunnels bepaalt tachtig procent van de risico s. 18 Current is een uitgave van Croon 2 Elektrotechniek. Croon is de grootste in elektrotechniek maritieme sector Waar zijn de elektrotechnici? 3 gespecialiseerde onderneming De maritieme sector verlegt de focus naar Te weinig jongeren kiezen voor een opleiding tot van Nederland. UITGEVER Croon Elektrotechniek B.V. Schiemond EE Rotterdam current@croon.nl REDACTIE Croon Elektrotechniek, Marketing & Business Development REALISATIE Bureau Lorient Communicatie, Valkenburg-ZH Do Company, Rotterdam FOTOGRAFIE EN BEELD Croon Elektrotechniek, Frank Diemel (Plaatwerk), NXP, Havenbedrijf Rotterdam, TU Delft, Waterschap Zuiderzeeland, Philips Applied Technologies, Nederlands Fotomuseum. Niets uit deze uitgave mag, geheel of gedeeltelijk, worden overgenomen en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever Croon Elektrotechniek de binnenvaart al gemeengoed. Wanneer volgt de zeescheepvaart? 20 elektrotechnicus. Waarom? En wat is er aan te doen? 23 Aardverschuivingen in de watersector Nederland kan zijn waterhuishouding efficiënter inrichten. Daarvoor moet de watersector wél gaan samenwerken. 25 Een kleinere voetafdruk De intelligente omgeving In de toekomst worden mensen omgeven door sensoren, chips en software. Is dit een vloek of een zegen? 30 Technologie draagt bij aan reductie CO 2 -uitstoot. 34 Het nieuwe Rotterdam CS In 2012 is het huidige Rotterdam CS veranderd in een OV-terminal. Mede dankzij Croon. 37 De magie van de toekomst Futuroloog Ian Pearson voorziet een toekomst waarin steeds minder mensen technologie echt begrijpen. 40 natureoffice.com NL Summary 42

3 ELEkTROtuur moeten toekomstbestendig zijn. De elektrische water omhoog te pompen, elektriciteitsoverschotten om infrastructuur wordt daarbij terwijl op momenten van steeds belangrijker, gezien de schaarste het omlaagstromen overgang naar duurzame extra opwekkingscapaciteit TECHNIEk IN EEN STROOM VERSNELLING energie. We zullen steeds meer levert. Er bestaan ideeën om elektriciteit gaan opwekken uit het gehele IJsselmeer als duurzame bronnen zoals zon, batterij te benutten. Of zo n wind, getijdenverschillen en idee realistisch is, blijft warmte/koude-opslag. Omdat onduidelijk, maar dat deze energiebronnen een James Watt toepassingen in deze lijn Technologische revoluties volgen elkaar in wisselend aanbodprofiel nodig zijn, is wel zeker. 4 kennen, vraagt dit slimme 5 hoog tempo op. Als verbindende schakel oplossingen voor opslag en Doel en middel tussen mechanisatie en digitalisering heeft distributie. Voor de huidige innovatie-opgaven elektrotechniek de toekomst. voldoen losse uitvindin- Tweehonderd jaar geleden luidde de stoommachine de mechanisatie in. Honderd jaar geleden volgde de elektrificatie. Dertig jaar geleden begon de digitalisering. Elke technologische doorbraak veroorzaakt een versnelde ontwikkeling, ook van eerdere doorbraken. Elektriciteit heeft Dat is de situatie in onze spannende tijd, waarin de rollen van technologieën grote verschuivingen doormaken. Op termijn raken olie en gas op. In verkeer en vervoer rukt elektrische tractie op, een aanjager voor technologische ontwikkeling in de elektrotechniek. verleidt tot blijven. Een goede leefomgeving is trouwens ook essentieel voor het eigen talent. Veel veelbelovende hoogopgeleiden overwegen het drukke Nederland te verlaten - met de files als belangrijke reden voor vertrek. Het Nederlands innovatiebeleid zet in op kansrijke technologieën, IJsselmeer als batterij Elektriciteitsnetten moeten klaar zijn voor een nieuwe situatie. Daarin stroomt niet alleen elektriciteit van de centrale naar gebruikers, maar zijn gebruikers zoals tuinders en particulieren tegelijk decentrale elektriciteitsproducenten. Die moeten hun productie kwijt kunnen gen uit een laboratorium niet meer. Het gaat om vernieuwingen met een sterk organisatorisch karakter: goede samenwerking tussen partijen en binnen ketens is cruciaal. Deze orgware, de vraag hoe je innovatie organiseert, is één van de belangrijkste opgaven voor de toekomst. Een toekomst waarin alles met de mechanisatie niet vervangen, zoals watertechnologie, aan het net. Elektrotechnici en André-Marie Ampère alles samenhangt - en waarin maar verbeterd. En digitalisering was uitsluitend mogelijk op basis van een verfijnde elektrische infrastructuur. Zo ontstaat een steeds complexer gebouw aan technologieën. De elektrotechnicus van 2010 moet als spin in het web niet alleen verstand hebben van elektrotechniek, maar ook van mechanica en digitalisering. Deze drie grootheden zijn namelijk in machines, gebouwen en transportmiddelen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Talent koesteren Die situatie legt een hoge druk op de opleidingen elektrotechniek. Het niveau is goed, maar er is behoefte aan veel meer studenten. Nederlandse scholieren moeten het goede carrièreperspectief zien en ernaar handelen. Studenten uit het buitenland leveren momenteel een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse behoefte aan elektrotechnici. Het is belangrijk dit talent te koesteren en hun een leefomgeving te bieden die hen voeding en bloemen. Ook hightech-systemen, waarin elektrotechniek een belangrijke rol speelt, behoren tot de sleutelgebieden. Maar elektrotechniek is om nog een reden van belang. Het Innovatieplatform wijst erop dat investeren in sleutelgebieden onvoldoende is. De basisinfrastructuur moet goed zijn als Nederland weer tot de vijf meest innovatieve kenniseconomieën wil gaan behoren. De vervoersinfrastructuur, de kennisinfrastructuur en de energie-infrastrucinformatici moeten vraag en aanbod optimaal aan elkaar zien te knopen. Elektriciteitsopslag is de volgende opgave. Daarbij gaat het niet zozeer om batterijtechnologie, waar het probleem van metaalschaarste al genoeg hoofdbrekens veroorzaakt. Het gaat vooral ook om grootschalige opslagmogelijkheden waaraan Nederland Waterland kan bijdragen. Zwaartekracht is een veelbelovende basis voor oplossingen. Daarbij dienen elektrotechniek vaak een centrale rol speelt. Techniek is daarbij geen doel, maar middel. Het draait om het begrijpen van de belangen van andere partijen, het begrijpen van de markt, begrip van machtsverhoudingen in de wereld. Het gaat om zo nauwkeurig mogelijke voorspellingen van toekomstige ontwikkelingen als basis voor keuzes. Vervolgens komt het erop aan daarop in te spelen - met techniek die de toekomst vorm kan geven. Alessandro Volta

4 De industrie kijkt de laatste jaren meer en meer naar de integrale kosten van kapitaalgoederen per jaar, weet maintenance consultant Brian Brink van Croon. Door al bij het ontwerp rekening te houden met het onderhoud en door uitgekiend onderhoudsmanagement dalen de totale kosten. In de maritieme sector zijn de bouwkosten vaak nog doorslaggevend. Salesmanager Marine & Offshore van Croon Wilfred van Bergen: Maar ook hier worden de geesten rijp voor een focus op totale kosten. 6 7 Product Lifecycle Management & Total Cost of Ownership: Nieuwe concepten stomen op naar maritieme sector Duikondersteuningsvaartuig Seven Atlantic in aanbouw De industrie legt de laatste jaren veel minder nadruk op de bouwsom van een project. Het gaat meer om de totale kosten, inclusief het onderhoud voor een bepaalde periode, merkt Brink op. Stroomlijning van levenscycluskosten - tijdens ontwerp, productie, gebruiksfase en sloop - wordt belangrijker. Ook de vraag naar Total Cost of Ownership groeit. Dit concept neemt beheer, opleiding, onderhoud en ondersteuning mee. Meerinvesteringen die een besparing op onderhoud en energieverbruik opleveren, blijken vaak interessant. Brink: Dat wordt steeds zichtbaarder nu energie- en milieu-aspecten steeds duidelijker financiële consequenties hebben. Het verst gaat deze ontwikkeling in de infrastructuur. Bij tunnelprojecten vraagt Rijkswaterstaat naar de integrale levenscycluskosten voor elektronische installaties zoals CCTV-systemen gedurende de gehele levenscyclus van een tunnel - honderd jaar dus. Dat vraagt van ons als aanbieders dat we een zorgvuldige Reliability, Availability, Maintainability and Safety (RAMS) analyse maken voor de levenscycluskosten. De TCO worden voor 35 jaar gevraagd. Dat blijkt verrassende verschillen tussen systemen op te leveren. In de industrie bedragen de langetermijnbesparingen van systematisch onderhoudsma- nagement, uitgaande van een bestaande situatie, volgens Brink zo n 15 tot 20%. Vaak neemt de samenwerking tussen opdrachtgever en opdrachtnemer de vorm aan van een prestatiecontract. Dat legt bepaalde diensten vast in Service Level Agreements, bijvoorbeeld een bepaald verlichtingsniveau in een gebouw. Voor het presteren boven of onder de vastgestelde normen geldt een bonusmalusregeling. Pioniersstadium In de maritieme sector zijn dit soort afspraken voorlopig nog niet aan de orde. Er is nog nooit een schip gebouwd met onderhoudsvriendelijkheid als uitgangspunt vooraf, stelt Van Bergen vast. Maar het tij keert. De eigenaar van de Seven Pacific in aanbouw, Subsea Seven, wil de operationele kosten beheersen. Daarom komt een nieuwe stap ter sprake: het koppelen van de onderhoudscontracten aan de bouw. Ook voor de bouwers heeft dit voordelen. Van Bergen: Meestal zie je een schip na afloop van de garantieperiode niet meer terug. koppeling van het onderhoud biedt de werf en subcontractors continuïteit en binding met de klant. Croon levert als subcontractor een belangrijke bijdrage aan de Seven Pacific. De nieuwe stap maakt het interessant om al tijdens het ontwerp rekening te houden met

5 korte Berichten onderhoudbaarheid. We geven voor alle service van motoren dan ligt er voor alle partijen de vraag om onderhoudsmanagement tot het klimaatsysteem en het het meeste voordeel. Maar nu concreet inhoud. hoofdschakelbord en zet de voorlopig zien we veelal nog In de industrie is een responstijd vraag vervolgens uit bij de dat onderhoudsmanagement van 24 uur eenvoudig te desbetreffende specialist. De hetzelfde lot ondergaat als realiseren, maar met een schip klant wil gemak. Het realiseren duurzaamheid. Dat betekent dat in pakweg Fortaleza, daarvan is nog een hele dat dergelijke zaken in de Brazilië ligt, is dat lastiger, opgave: het vergt een wereldwijd laatste onderhandelingsronde geeft Van Bergen aan. servicenetwerk waarbij over de bouw toch sneuvelen In dit pioniersstadium zowel kwalitatief goede om de bouwkosten te drukken. werken we met verschillende onderhoudstechnici als de Dat gebeurt ook als duidelijk is 8 ketenpartijen een conceptplan juiste onderdelen tijdig en dat de return on investment 9 voor het onderhoudsmanagement uit, zegt Van Bergen. Het gezamenlijke initiatief van werf en subcontractors is een direct gevolg van het tegen aanvaardbare kosten op de gewenste plek zijn. Maar daar komen we met de ervaring van ons moederbedrijf TBI zeker uit. aantrekkelijk is. De koplopers beginnen langzamerhand naar verandering te kijken, maar de discussie over de bouwkosten pilotproject Integraal wint het voorlopig nog. Brink: samenwerken in de keten, ter bevordering van ketenintegratie in de maritieme maak industrie. Dat werpt dus al vruchten af, stelt Van Bergen vast. De werf organiseert samen met haar partners één centraal aanspreekpunt De komst van professionele planning in deze sector van doeners is een kwestie van tijd Sneuvelen Het verweven van bouw en onderhoud heeft voordelen voor de eigenaar en voor de bouwpartners. Van Bergen: We willen de benadering daarom graag ook al in de ontwerpfase meenemen, want Er wordt over gesproken, maar als het concreet wordt, is er koudwatervrees dat het te complex is. Maar de komst van professionele planning in deze sector van doeners is een kwestie van tijd, daar ben ik van overtuigd. Duurzaam TransPort op Schiphol Het duurzame kantoorpand TransPort Schiphol Real Estate opende onlangs het gezondheid en comfort. TransPort is een duurzame kantoorpand TransPort op Schiphol ontwerp van architectenbureau Paul de Ruiter Oost. Het pand wordt het nieuwe hoofdkantoor uit Amsterdam. Croon Elektrotechniek heeft van de luchtvaartmaatschappij die zal ontstaan als adviseur bij het duurzame concept door de fusie van klm-dochters Transavia en bijgedragen aan het verkrijgen van dit Martinair. Het voldoet aan de eisen voor het certificaat. Projectmanager Francisco Roso Platinumcertificaat van het internationale geeft aan dat Croon meedacht over een Leadership in Energy and Environmental doordachte bouwwijze, met inzet van prefab, Design (LEED). Dat is de hoogste waardering efficiënt materiaalgebruik en afvalscheiding: van deze organisatie, die de duurzaamheid van Tot de innovaties behoren een Energie gebouwen beoordeelt. Op de vakbeurs Building Monitoring Systeem, zonnecollectoren en Holland werd TransPort bovendien beloond met verlichting met daglichtsturing. Het verschil het eerste Building Research Establishment met het normale bouwen is dat deze systemen bij oplevering worden getest op hun Environmental Assessment Method (BREEAM)- NL Nieuwbouw-certificaat. Ook dit is een functionaliteit en akkoord bevonden door een internationale methode om de duurzaamheid erkende certificerende instantie. We deden er van gebouwen te beoordelen. alles aan om energie te besparen en daarmee De BREEAM-beoordeling kijkt niet alleen naar de CO 2 -uitstoot te beperken. Het bijzondere het energieverbruik, maar ook naar landgebruik, ecologie, het bouwproces, waterge- bouwtijd vroeg. TransPort is in een jaar tijd was dat deze manier van bouwen géén extra bruik, afval, vervuiling, transport, materialen, gerealiseerd.

6 Demissionair minister Maria van der Hoeven over technologische innovatie: Het zit in de mens om altijd weer nieuwe ontdekkingen te willen doen Demissionair minister Maria van der Hoeven (CDA) is een bijzondere vrouw. Ze was in 2002 de eerste vrouwelijke minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen van Nederland. Deze positie bekleedde ze tot ze in 2007 Minister van Economische Zaken werd. De combinatie van functies geeft haar kennis van zowel de academische als de bedrijfsmatige benadering van technologie-ontwikkeling en innovatie. Technologie loopt al lang als een rode draad door haar leven, vertelt demissionair minister Van der Hoeven. Ik heb er al mee te maken kwaliteit van publicaties. Ook met de omvang van publieke R&D scoort Nederland hoog; met de private R&D-uitgaven en de uiteindelijke sinds ik in 1987 directeur was van het Technologie innovatieprestatie van bedrijven is het minder 10 Centrum Limburg. Ze benadrukt het goed gesteld. Nederland is goed in het ontwik- 11 belang van technologie-ontwikkeling en kelen van nieuwe hoogwaardige kennis, maar innovatie voor de economie en voor het de omzet uit nieuwe en verbeterde producten is oplossen van maatschappelijke uitdagingen. aan de lage kant. Met nieuwe technologische Daarnaast vind ik deze thema s gewoon mooi, kennis lopen Finland, Zweden, Zwitserland, de zegt ze. Ze bieden ons een spannende ontdekkingsreis Verenigde Staten, Japan, Singapore en Israël naar nieuwe inzichten, producten en voorop. Nederland bevindt zich wereldwijd in pareltjes. Dat spreekt mij persoonlijk aan. de voorhoede van de technologische volgers, met onder andere Duitsland, Denemarken en Hoe belangrijk is technologische innovatie voor Zuid-korea. Maar we willen naar de top vijf. Nederland? En wat is daarbij de positie van ICT, Juist tijdens een crisis moeten we het innovatievermogen telecommunicatie en hightech systemen? van Nederland versterken! Innovatie leidt tot nieuwe producten en diensten, tot verhoging van de productiviteit Hoe belangrijk is het om daarbij clusters van en verbetering van de concurrentiepositie. hightech bedrijven tot stand te brengen? Daarnaast helpt innovatie maatschappelijke Geografische en/of thematische clustering van vraagstukken oplossen. Ze is daarmee essentieel kennis en bedrijven vergroot de slagkracht en voor onze toekomst. ICT, telecom en het vermogen tot strategische samenwerking. elektronica zijn belangrijke innovatieve Verschillende Europese landen leggen een accent sectoren. De telecomsector was het afgelopen op kansrijke technologiegebieden, zoals hightech decennium de snelste groeier in toegevoegde systemen. Nederland doet dat sinds 2004 ook. waarde (9% per jaar). ICT is een belangrijke Dat heeft inmiddels geleid tot tien innovatieprogramma s enabler voor de kenniseconomie. En het voor speerpunten zoals nano-elektro- sleutelgebied HighTech Systemen en Materialen nica, embedded systemen, mechatronica en zorgt voor 30% van de Nederlandse R&D-uitgaven hightech automotive systems. Dat combineren en 15% van de Nederlandse export. we met een gebiedsgerichte aanpak. Hoe staat technologische innovatie er in Nederland voor? Nederland scoort internationaal hoog op aantallen patenten en publicaties en op de Zouden we binnen Europa meer moeten samenwerken om in de race te blijven? Zeker. Zonder goede Europese samenwerking mislukt de concurrentiestrijd met Azië en de VS.

7 De internationale aansluiting van de Nederlandse hightech-innovatieprogramma s stond dan ook van begin af aan voorop. Ook sluiten we aan op de internationale R&D-samenwerking. Er is dus al nauwe strategische samenwerking tussen de belangrijkste R&D-bedrijven en kennisinstellingen in Europa. Dit levert afzetmogelijkheden op voor Nederlandse producten die voortkomen uit de innovatieprogramma s. De keuzes voor focus, massa en grensoverschrijdende samenwerking zijn belangrijke elementen om de Europese concurrentiekracht verder Innovatieprogramma s. Ook in het Platform Bèta Techniek en bij de samenwerking in Technologische Topinstituten is zichtbaar dat iedereen zijn verantwoordelijkheid en rol oppakt. Wat is de specifieke rol van de Nederlandse en de Europese overheid hierin? Voor marktkansen en verbetering van de Nederlandse concurrentiepositie ligt het voortouw bij bedrijven. De overheid verwacht dat bedrijven eerst aangeven wat ze zelf doen om hun ambities te realiseren - ook financieel. Zijn de resultaten en de snelheid van technologieontwikkeling voldoende? Volgens mij gaat de ontwikkeling snel genoeg, maar de omzetting van kennis naar producten op de markt daar zit vaak het knelpunt. Dat heeft minder met snelheid te maken dan met goede samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen op basis van vraagsturing. Die maakt het mogelijk snel in te spelen op marktverandering. kunnen werknemers de voortdurende, snelle en soms ingrijpende technologische veranderingen werknemers wordt periodiek bijscholen of omscholen normaal. Scholing van werkenden is primair een zaak van werkgevers en werknemers, maar het kabinet helpt de inzetbaarheid van mensen te verbeteren. Er wordt bijvoorbeeld gewerkt aan een wederzijdse scholingsplicht die investeren in de inzetbaarheid van werknemers minder vrijblijvend maakt. kan de burger omgaan met snelle technologische ontwikkeling of is de grens van het absorptievermogen voor nieuwe technologie bereikt? te versterken. Maar we kunnen zeker ook Dan pas is ondersteuning aan de orde, altijd 12 samenwerken met Azië op het terrein van binnen de ruimte van de begroting en Europese wel bijbenen? Ik denk het niet, want het zit in de mens om 13 hightech-systemen! regels. Omdat geld niet oneindig voorradig is, Ik kan me voorstellen dat sommigen daar altijd weer nieuwe ontdekkingen te willen kiezen we uitsluitend voor ondersteuning van moeite mee hebben. Technologische ontwikkelingen doen en grenzen te verleggen. En dat is goed; Op welke terreinen moet Nederland de focus échte topprestaties. doen in toenemende mate een beroep op technologische ontwikkelingen hebben de leggen, vindt u? het aanpassings- en vernieuwingsvermogen van kwaliteit van leven sterk verbeterd. Technologieën Naast het al genoemde hightech cluster zijn we werknemers en bedrijven. Product- en procesinnovaties als smartphones, laptops en internet leiden tot kortere levenscycli van bieden nieuwe mogelijkheden voor een flexibel kansrijk in bijvoorbeeld Food & Nutrition, Watertechnologie, Materialen, Chemie en in een producten en productieprocessen. Ook de groei Technologische dienstensector als Logistiek. Overheid, industrie ontwikkelingen hebben de van de kenniseconomie en internationale en kennisinstellingen werken nauw samen bij concurrentiedruk kan grote invloed hebben op innovatieprogramma s op deze gebieden. kwaliteit van leven sterk werkzaamheden. Bedrijven en instellingen zijn Daarnaast kijken we naar belangrijke maatschappelijke verbeterd voortdurend genoodzaakt om kwantitatieve en uitdagingen, zoals het realiseren kwalitatieve aanpassingen in hun personeelsbe- van duurzame energie en het verminderen van stand te overwegen. Jongere werknemers de CO 2 -uitstoot door technologische innovaties. hebben vaak minder moeite om hier mee om te Gaat het om innovatie voor maatschappelijke gaan. De jongste generatie heeft een levens- en Welke partijen moeten een bijdrage leveren aan doelen, dan heeft de overheid een andere rol, werkstijl van virtueel samenwerken, communiceren, technologische innovatie? namelijk die van klant en opdrachtgever. snel schakelen en multitasken. De drijvende kracht is de marktvraag naar Daarvoor is er de aanpak van de Maatschappelijke nieuwe processen, producten en diensten. Innovatie Agenda s en Small Business Moeten werkgevers en werknemers permanent De inzet van bedrijven is daarom essentieel. Innovation Research (SBIR) naar Amerikaans blijven leren? kennisinstellingen helpen die vraag in nauwe voorbeeld. Het MkB bedenkt creatieve Blijven leren is zeker nodig. Snelle technologische samenwerking te beantwoorden. Waar nodig oplossingen voor publieke opdrachtgevers. ontwikkeling, globalisering en een ondersteunt de overheid dat, maar de bedrijven Een voorbeeld: Rijkswaterstaat kiest voor krimpende en verouderende beroepsbevolking nemen het voortouw! visuele inspecties van dijken met behulp maken leren door volwassenen tot een economische van sensoren en satellietbeelden. Een ander noodzaak. Iedere Nederlander moet zijn Nemen alle partijen voldoende verantwoordelijkheid? voorbeeld: de garantieregeling als onderdeel kennis en vaardigheden bijhouden en verversen, Het kan natuurlijk altijd beter! Maar ik ben van het Innovatieprogramma Watertechnologie, anders kan hij of zij op den duur niet meer enthousiast over de manier waarop Nederlandse die risicomijdende publieke opdrachtge- mee. Het is daarom belangrijk dat werkgevers bedrijven en kennisinstellingen de handschoen vers over de streep trekt voor innovatieve leren als onderdeel van het arbeidsproces zien; hebben opgepakt bij het vormgeven van MkB-oplossingen. de werkplek wordt een leerwerkplek en voor

8 werkpatroon en het combineren van zorg en werk. Maar de samenleving moet oog houden voor dilemma s die ontstaan door technologische ontwikkelingen. Werk en privé lopen steeds vaker door elkaar. Bewaak je grenzen, zet die smartphone daarom maar eens uit, of check eens een weekend je mail niet. Begrijpen mensen hun dagelijkse omgeving nog wel? Een tweedeling tussen actieven en inactieven leidt onherroepelijk tot het uit de rails lopen van de verzorgingsstaat. We moeten voorkomen nog niet. Om de tekorten tegen te gaan moeten we blijven investeren in de keten. kinderen moeten vroegtijdig kennismaken met bètatechniek. Dit blijkt een belangrijke factor in het latere beroepskeuzeproces. Daarom blijven we investeren in het primair, het voortgezet en het beroepsonderwijs. Ook bekijken we samen met het ministerie van OCW of het kabinet zogenoemde sectorinvesteringsplannen kan ondersteunen. Het doel van het sectorplan HBO Techniek is dat een aantal geselecteerde hogescholen in samenwerking met Era Contour bouwt nieuw kantoor zonder vaste werkplekken Aannemer Era Contour in Zoetermeer bouwt een nieuw kantoor voor zijn tweehonderd medewerkers. TBI-zusterbedrijf Synchroon ontwikkelt het pand met bouwbedrijf JP van Eesteren, installatie-adviseur DWA en techniekbedrijven Wolter & Dros en Croon Elektrotechniek. Het nieuwe pand wordt eenentwintig meter hoog en krijgt een oppervlakte van m 2. Daarmee is het anderhalf keer zo dat mensen buiten de boot vallen en niet meer het bedrijfsleven enkele Bètatechnische Centers groot als Era s huidige kantoor. In het nieuwe 14 aan de slag komen omdat ze de basisvaardigheden of Excellence ontwikkelen op thema s die pand krijgen de medewerkers geen vaste 15 missen voor het omgaan met techno- gekoppeld zijn aan de nationale sleutelgebieden werkplek, maar kiezen ze hun stek op basis van logische ontwikkelingen. en maatschappelijke innovatieprogramma s. hun activiteiten. Het energieconcept van het Ook het ministerie van Economische Zaken kantoor wordt onderscheidend en bespaart spant zich hiervoor in. Samen met het bedrijfsleven Vrouwen zijn nog steeds beperkt aanwezig op de ongeveer dertig procent energie ten opzichte en maatschappelijke instellingen hebben bèta-markt. Wat motiveert vrouwen voor techniek? van conventionele bouw. Era verwacht het pand we het programma Digivaardig & Digibewust Gelukkig hebben we wel degelijk vrouwelijke in het najaar van 2011 te kunnen betrekken. opgezet. Dit programma stimuleert zo veel bètatalenten, maar dat kan zeker meer. mogelijk Nederlanders gebruik te maken van Onderwijsinstellingen en bedrijven verbeteren digitale toepassingen als internet, , in samenwerking het imago. Ook het kabinet internetbankieren en twitter. stimuleert de keuze van jonge vrouwen voor Iedereen is nu en straks hard nodig, dus moet een bètaprofiel. Die inspanningen lijken hun de inzetbaarheid van onze beroepsbevolking vruchten af te werpen. Zo nam het aantal beter. Het komt aan op scholen, scholen en nog meisjes dat voor een natuur/techniek-profiel eens scholen, juist ook om mensen te helpen kiest met maar liefst 93% toe. om te gaan met technologische innovaties. We moeten er samen alles aan doen mensen De hamvraag: u staat al jaren pal voor technologische fit te houden voor de toekomst. Met het oog op innovatie, maar heeft u persoonlijk ook vergrijzing en een veeleisende arbeidsmarkt iets met techniek? hebben we goed opgeleide werknemers nodig. Technologieontwikkeling en innovatie zijn inderdaad terugkerende thema s in mijn Nederland heeft een groot tekort aan mensen met loopbaan. Veel innovaties zijn inmiddels zo verstand van technologie. Wat doen we daaraan? vanzelfsprekend dat ook ik moeilijk zonder De afgelopen jaren heeft het Platform Bèta kan, zoals de CD en de mobiele telefoon. Er Techniek in samenwerking met de onderwijsinstellingen schieten me verder nog twee aansprekende en het bedrijfsleven verschillende innovaties te binnen waar ik als minister van programma s uitgevoerd om de belangstelling Economische Zaken mee in aanraking ben van leerlingen en studenten voor bètatechniek gekomen: de stormparaplu, heel slim bedacht te vergroten. Zo is in 2009 de instroom in het aan de TU Delft, en de elektrische auto, die ik wetenschappelijk onderwijs met 51% toegenomen. op het departement als launching customer in Dat zijn mooie resultaten. Maar we zijn er gebruik heb mogen nemen. korte Berichten

9 De auto als rijdende elektronica Heeft de automobilist in 2030 het stuurwiel nog wel in handen? Grote kans dat hij met 120 kilometer per uur lekker ontspannen een boek zit te lezen. Elektronische systemen nemen steeds meer handelingen van bestuurders over en grijpen in om ongelukken te voorkomen. Intensieve communicatie tussen auto s onderling en tussen de auto en wegkantsystemen maakt dit mogelijk. A A Lekker doorstromen In februari 2010 vond een test op de A270 plaats, gericht op het voorkomen van files die ontstaan door capaciteitsproblemen op de snelweg. Tachtig procent van alle 16 files ontstaat doordat één automobilist op de rem trapt, waarna een kettingreactie 17 van remacties volgt. Onderlinge communicatie tussen auto s kan verbete- ring brengen. In de test reden op twee rijbanen rijen van vijftig auto s. Eén rij had technologie voor coöperatief rijden, de andere rij was de testgroep. In de test mat een camera de afstand tot de voorligger. Een intelligent navigatiesysteem bepaalde de snelheid en versnelling van de auto. De afstand werd doorgegeven aan vier achterliggende auto s en vertaald in een advies: remmen of gas geven. De groep mét technologie bleek veel gelijkmatiger en sneller te rijden. B Na een remactie was het effect van de schokgolf veel kleiner en de geïnstrumenteerde rij trok veel sneller weer op. De eerste tussenstappen op weg naar zelfrijdende auto s zijn al genomen. Systemen die communiceren met hun omgeving zoals adaptieve cruise control en lane departure warning verschijnen standaard in steeds meer auto s. Andere systemen zijn al aan praktijktesten toe, zoals een systeem om doorstroming te bevorderen en files te voorkomen (zie kader Lekker doorstromen). In het Nederlandse High Tech Top Programma SPITS wil de Nederlandse verkeersindustrie nog veel meer van dergelijke systemen rond één open platform naar de markt brengen (zie kader SPITS). Binnen twee jaar Intelligente verkeerssystemen zijn nodig om de ambitieuze overheidsdoelstellingen voor mobiliteit in 2020 waar te maken. De communicatie tussen auto s, wegkant en verkeerscentrale zal toenemen en langzamerhand ingrijpender worden. De verwachting is dat intelligente verkeerssystemen de komende jaren al gaan bijdragen aan minder files en optimalisatie van het brandstofverbruik. En experts in de automotive wereld zien de eerste onderling communicerende auto s binnen één of twee jaar in de showroom staan. Rijdende elektronica De auto groeit zo steeds verder uit tot een rijdend stuk elektronica. Hij beschikt over onder andere Intelligente Transport Systemen (ITS), navigatie, multimedia en consumentendiensten. Over enkele jaren communiceert een auto interactief met zijn voorligger, ondersteunt hij de bestuurder bij zuinig rijden en levert hij informatie aan over files, evenementen, werkzaamheden en lege parkeerplaatsen. SPITS: naar een open platform Als het aan het High Tech Top Project Strategic Platform for Intelligent Traffic Systems (SPITS) ligt, zal coöperatief rijden deels gebaseerd zijn op een Nederlandse open ICT-infrastructuur. De Nederlandse researchgemeenschap en verkeersindustrie werken samen aan een integrale benadering voor schaalbare, duurzame, veilige en betaalbare verkeersverbeterende systemen. Een open platform voor communicatie tussen auto s onderling en tussen auto s, wegkantsystemen en verkeerscentrale was er nog niet. Het open karakter is essentieel, zegt Carol de Vries, vicepresident Innovation & Technology Automotive van de penvoerder van SPITS, NXP. Daarmee kan iedereen dezelfde infrastructuur gebruiken om diensten aan te bieden en worden individuele business cases makkelijker haalbaar. De bestuurder moet zijn radio, infotainment en navigatie via één centraal beeldscherm kunnen bedienen en niet allerlei systeempjes op en in het dashboard krijgen. Het open platform moet alle wegkantdata combineren en real-time vertalen in bruikbare informatie. Verder zoekt het consortium uit hoe de bestuurder via één beeldschermsysteem veilig allerlei diensten kan gebruiken, die via wireless LAN-chips en (usb-) insteekmodules uitbreidbaar zijn. B

10 Installatietechniek in tunnels: Het draait om slim organiseren Croon Elektrotechniek is intensief betrokken bij dynamisch verkeersmanagement. Croon onderhoudt en installeert bijvoorbeeld veiligheidssystemen in Nederlandse wegverkeerstunnels, zoals de Coentunnel. Lead engineer automatisering besturing en bediening John van den Berge ziet goede mogelijkheden voor communicatie tussen auto en wegkant. Maar accepteert de automobilist coöperatief rijden? In tunnels is het nuttig als auto s direct relevante Je kunt maar een beperkt aantal zenders kiezen en gentie die bijdraagt aan optimale informatie ten bate ervoor zorgde dat het geheel niet meer werkte. Dat is gegevens kunnen doorgeven, merkt John van den Berge bovendien heeft niet iedereen de autoradio aan. van veiligheid en doorstroming is nuttig. Mensen willen het paard achter de wagen spannen. Daarom moet je op over de toenemende communicatie tussen auto s Wanneer je alle bestuurders in hun voertuig directe om te beginnen informatie. Als je weet waarom je stil- goed bedenken wat functioneel nodig is en niet onderling en tussen auto s en wegkant. Je wilt real-time instructies kunt geven, is dat een groot voordeel. staat, is het makkelijker te accepteren dàt je stilstaat. redeneren vanuit wat technisch mogelijk is. 18 weten welke voertuigen zich in de tunnel bevinden en Het overnemen van de rol van de chauffeur ziet Van den De eerste opdracht rond mobiliteit is niet technisch. 19 welke lading vrachtwagens hebben. Nu gebeurt dat via omwegen. Een camerasysteem met kentekenherkenning moet linken naar de database van een bedrijf om gegevens over lading te achterhalen. Van den Berge: Wanneer een vrachtwagen zelf GPS-coördinaten, het kenteken en de lading zou doorgeven naar de wegkant en daarmee naar de verkeerscentrale, verloopt de informatiestroom sneller, makkelijker en nauwkeuriger. Zwermtheorie Maar hoe realiseer je dat? Van den Berge: De rode draad in ICT is altijd, hoe je partijen bij elkaar krijgt om zaken te regelen. Technisch kan er veel, maar accepteren automobilisten het ook? Voor veel mensen betekent de auto vrijheid. Daardoor staan ze negatief tegenover alles dat naar big brother riekt, dat heeft de discussie over rekeningrijden wel geleerd. Daarom moeten zaken zoals coöperatief Berge minder snel gebeuren. En voor dynamisch verkeersmanagement dat volledig van bovenaf wordt geregeld, Van den Berge vast. Dat is bijvoorbeeld essentieel voor Het komt neer op slim organiseren: orgware, stelt waarbij bijvoorbeeld toegangswegen worden afgesloten het kanaliseren van de informatiestroom naar de wanneer de ringweg vol is, ben ik huiverig. Coöperatief gebruikersinterface van de wegverkeersleider die de rijden door auto-auto communicatie is een betere optie, regie over een tunnel voert. Welke informatie heeft hij eventueel in combinatie met een netwerkvisie vanuit de nodig om het werkbaar te houden? Hoe pas je die verkeerscentrale. Die mix kan een mooie oplossing voor stroom in in het organisatorisch proces en de procedures van veiligheidssystemen? Autonome organisatorische en acceptatieproblemen zijn. systemen De installatietechniek in tunnels bepaalt tien procent van het budget, maar tachtig procent van de risico s Ook voor een informatiestroom de andere kant op ziet rijden de automobilist zo veel toegevoegde waarde leveren, Houd het simpel moeten optimaal samengaan met de regiefunctie van Van den Berge voordelen. Praktijktesten en echte dat ze bereid zijn over hun bezwaren heen te stappen. Elektronische en ICT-systemen moeten vooral niet te de wegverkeersleider. Geautomatiseerde systemen zijn incidenten maken duidelijk wat hèt probleem bij En Van den Berge ziet potentie. Het voorkomen van complex worden, zegt Van den Berge: De installatie- goed in het verzamelen van informatie, maar in het tunnelincidenten is. Mensen blijven in hun auto zitten; spookfiles door coöperatief rijden komt overeen met techniek in tunnels bepaalt tien procent van het nemen van beslissingen op een geaggregeerd niveau is hun gedrag is moeilijk te beïnvloeden. Als ze wat doen, de zwermtheorie. Daarbij reageert iedereen in een budget, maar tachtig procent van de risico s. de mens voorlopig nog het beste. De techniek genereert is het vaak intuïtief precies het verkeerde. Op dit groep voorspelbaar op de ander. In je eentje bereik je In tunnels zitten installaties voor hoogfrequente data, de mens maakt er informatie van. Daarom moeten moment kunnen we vanuit de verkeerscentrale via een niets, met een groepje bereik je meer en door groepsge- communicatie, voor intelligente ventilatie en er zijn systemen in tunnels voorlopig vooral faciliteren. hoogfrequent signaal inbreken op de autoradio om drag bereik je zonder hiërarchie veel. Het is goed als dat talloze vluchtwegvoorzieningen. We hebben al vluchtinstructies te geven, maar optimaal is dat niet. zonder centraal systeem geregeld kan worden. Intelli- voorbeelden gezien waar een wirwar van systemen

11 Een schip dat aan de kade ligt, heeft elektriciteit nodig. Dieselgeneratoren zorgen daarvoor, maar dat is niet de meest duurzame opwekkingsmethode. Elektriciteit vanaf de wal verlaagt de CO 2 -emissie van een aangemeerd schip aanzienlijk. Bovendien maakt deze zogeheten walstroom een einde aan geluidsoverlast van generatoren. In de binnenvaart verliep de invoering van walstroom razendsnel, maar voor de zeevaart liggen de technische en financiële drempels hoger. Als een zeehaven vandaag belt omdat ze walstroom wil, kunnen we morgen beginnen Duurzame verbinding tussen wal en schip dat houdt tien kilometer buiten Hoek van Holland op. Al met al zou een walstroomvoorziening voor de terminal van vier StenaLine-ferry s zeker vijf à tien miljoen euro kosten. Pieken en dalen Houben beaamt dat walstroom voor zeeschepen forse investeringen vergt: Je moet niet alleen voorzieningen in de haven aanleggen, ook de schepen zelf moeten geschikt gemaakt worden. Dat kan tonnen per schip kosten. Uit een haalbaarheidsstudie blijkt Het Rotterdamse Havenbedrijf Die pilot was zo succesvol, dat volt- of 400 volt-aansluiting. stroomnet heeft een frequen- voerden we een haalbaarheids- dat het voor de roll-on roll-off voerde in 2007 een pilot uit in voor de binnenvaart wal- Bovendien blijft het binnen tie van vijftig hertz, maar de studie uit naar walstroom (RoRo)-ferry s in Rotterdam de Maashaven. Daarbij stroom inmiddels verplicht is Europa. Dat maakt standaardi- meeste zeeschepen werken op voor de ferry-terminal van interessant kan zijn. Het gaat maakten binnenvaartschepen waar het beschikbaar is. satie relatief eenvoudig. zestig hertz en 440 volt. Die StenaLine in Hoek van om een beperkt aantal gebruik van walstroom. Maar binnenvaartschepen zijn Wilfred van Bergen, sales hebben een kostbare omvor- Holland. Daar bleek 3 tot 4,5 schepen met een vaste Projectmanager Havenontwik- geen zeeschepen, zegt manager bij Croon, geeft aan mer nodig. Daarnaast ligt het megawatt nodig te zijn. Dat dienstregeling. Dat maakt de keling bij het Rotterdamse Houben: Een binnenvaart- dat het voor zeeschepen energieverbruik van zee- vermogen moet direct van het potentiële winst in geld en Havenbedrijf Rob Houben: schip kan gewoon aan een 230 anders ligt: Het Nederlandse gaande schepen hoog. In 2008 hoogspanningsnet komen en emissiereductie relatief

12 eenvoudig berekenbaar. Maar grote containerterminals met walstroom uitrusten is een ander verhaal. Houben: Daar komt een grote diversiteit aan schepen van overal ter wereld. Wie weet hoeveel daarvan geschikt zijn voor walstroom? Als alle schepen in een grote zeehaven walstroom zouden gebruiken, zou dat bovendien tot flinke pieken in het stroomnet kunnen leiden. Van Bergen: van de aanbesteding. Een eventuele standaard voor walstroom is dan handig. Die is in de maak via de International Maritime Organisation (IMO), zegt Van Bergen: Maar een wereldwijde organisatie voert niet eventjes een standaard door. Overheden zouden de invoer van walstroom kunnen stimuleren door mee te investeren in projecten, maar die zijn daar ook niet altijd happig op. Een Oprukkende bebouwing Houben voorspelt dat sommige havens uiteindelijk wel degelijk zullen overgaan tot verplichte walstroom: Je ziet het nu bijvoorbeeld al in Alaska, Antwerpen en het westen van de Verenigde Staten. Op specifieke plaatsen met slechte luchtkwaliteit zal walstroom gemeengoed kunnen worden, maar het is de vraag of echt wereldwijde toepassing aan de orde komt. Tegenover de noodzaak om te Nieuwe ontwikkelingen in de bouw, infrastructuur, mobiliteit, op kantoor en in de huiskamer zijn ondenkbaar zonder elektronica. De technologische ontwikkeling gaat steeds sneller en de elektrotechnicus is de spin in het web. Hij of zij bedenkt ontwikkelingen, knoopt systemen aan elkaar en ontwerpt nieuwe gadgets. Hoe kan het dat voor zulke aantrekkelijke posities de vraag veel groter is dan het aanbod? En kan Nederland nog wel elektrotechnische installaties blijven ontwerpen, ontwikkelen, installeren en onderhouden? Alleen al bij de ferry-terminal overheid schrijft liever verduurzamen en emissieregels 22 gaat het om megawatts. De emissiestandaarden voor en voor de zeescheepvaart staat de 23 Rotterdamse haven ontvangt laat het aan de bedrijven over drempel van een hoge kostprijs. schaars jaarlijks zo n zeeschepen. Walstroom zou schomme- maatregelen te nemen aan manier om scheepvaart te die te bereiken, eventueel door En walstroom is niet de enige Elektrotechnici en lingen in de elektriciteitsvraag de bron. verduurzamen. veroorzaken die het huidige De afwezigheid van een Van Bergen durft wel te Nederlandse stroomnet niet standaard verhindert Croon voorspellen dat ferry-havens op gewild aankan. niet om desgewenst een termijn zullen overstappen: walstroomvoorziening aan te Zeker een terminal als IMO-standaard leggen, zegt Van Bergen: Als bijvoorbeeld in Hoek van Toch probeert Havenbedrijf een zeehaven vandaag belt Holland, waar de bebouwing Rotterdam terminals en omdat ze walstroom wil, oprukt. Dat leidt tot geluidsoverlast. Maar een wereldwijde reders te prikkelen voor kunnen we morgen beginnen. De knop moet om walstroom, zegt Houben: We volgen dan gewoon walstroomverplichting voor We leggen contacten en bestaande industriële containerschepen? Volgende zijn bereid om te kijken naar standaarden. week in ieder geval nog niet. Jongeren storten zich massaal staat op mogelijkheden om bij te op het vakgebied waar het Zelfs tijdens de crisis zochten dragen aan de realisatie van gebeurt: elektrotechniek. veel van de bedrijven in de walstroom. Maar in ons eentje Nee dus. Het Nederlandse industriële elektronica en kunnen we het niet realiseren. bedrijfsleven vecht jaarlijks industriële automatisering, In de containervaart zetten om de ruim tweehonderd de medische en laboratoriumtechnologie sommige reders zich in voor elekrotechnische masters die nog mensen, weet verduurzaming van hun vloot, de universiteit verlaten. Er is kees Groeneveld, directeur terwijl andere er helemaal een enorm tekort aan jonge van federatie van technologiebranches niet mee bezig zijn. hbo-afgestudeerden Elektrotechniek, FHI. Begin 2009 had Bij de aanleg van de Tweede vermelden de sites 40% van de bedrijven mensen Maasvlakte houdt Rotterdam van Hogescholen Avans en nodig. Dat daalde naar 20% al rekening met walstroom, Hogeschool Zeeland. Het Rijk eind 2009, maar inmiddels is zegt Houben: De civieltechnische voorziet problemen als het het alweer 25%. Het knelpunt voorbereidingen voor gaat om het aantrekken met commercieel technici walstroom zijn onderdeel van (...) elektrotechnici (...), bestaat al decennia lang. Maar Roy Borghouts Fotografie

13 Rem op groei we zien dat de opleidingsbehoefte is verschoven van MBO+ om zulke hoogwaardige mensen zijn. Het is zorgelijk Jongens uit de tweede generatie mediterrane naar HBO- en academisch werkgelegenheid te verliezen. allochtonen associëren opgeleiden. Van die laatsten Groeneveld is hierover minder techniek met de fabrieksachtergrond van hun vaders. Ze moeten we het hebben voor pessimistisch. De vraag is wel systeemintegratie en softwarehardware combinatie. want de schaarste aan waarheen je moet verplaatsen, gaan liever bij een bank werken, constateert Nick van der Meijs, Opleidingsdirecteur Electrical Enginee- De huidige afstudeerders elektrotechnici is wereldwijd. Groeneveld. FHI doet samen met de overheid veel om het ring aan de TU Delft, deelt de komen voor een belangrijk deel imago van techniek op de zorgen van Groeneveld. We van buiten de EU. En in de arbeidsmarkt te verbeteren, zouden graag meer mensen breedte van de bètavakken is 80 onder andere via de Taskforce opleiden. Daarom laten we tot 90% van de promovendi Technologie Onderwijs 24 zien wat het vakgebied echt buitenlands, aldus Groeneveld. 25 Arbeidsmarkt. De bedrijfsbehoeften zouden daarbij inhoudt om studenten te De meesten uit deze groepen werven. We tonen daarnaast zijn bereid om na de universiteit minimaal een aantal jaren leidend zijn. Maar het de maatschappelijke behoefte initiatief werd neergelegd bij en relevantie van electrical in Nederland te blijven werken. bemiddelaars en onderwijsmensen. Die willen vooral veel engineering. Die naam brengt Chinezen gaan relatief vaak beter over dat elektrotechniek terug, zegt Groeneveld, maar studenten trekken met De Xbox bevat een overal in zit en opwindende al met al betekent de buitenlandse inbreng een grote Nederlandse populaire studies, die zaken zoals het ontwerpen opleiden voor werkloosheid. van nieuwe producten, chips, toegevoegde waarde voor Ze hebben de echte vraag ook chip van Sitel. machines en elektriciteitsnetwerken omvat. De Xbox bevat mensen goede onderzoekspro- Fantastisch toch? Nederland. We moeten die te weinig in beeld. Jammer, want we merken nu de een Nederlandse chip van gramma s bieden en hun verblijf economie aantrekt dat het gebrek aan mensen de grootste Sitel. Fantastisch toch? faciliteren. Sommigen blijven gewoon omdat ze Nederland De vonk moet overslaan rem op de groei is. Licht uit prettig vinden of een stad als De overheid doet tegenwoordig veel aan promotie De instroom in de Delftse bacheloropleiding stijgt al enkele jaren, maar de uitstroom van afgestudeerde masters nog niet. Elektrotechnici staan dan ook in de top van meest gezochte academici. Tegenover elke 100 vacatures staan 83 kandidaten, vertelt Van der Meijs. Maar de werkelijke situatie is ernstiger. Bedrijven zoals NXP verplaatsen activiteiten naar andere landen omdat er in Nederland onvoldoende geschikte Amsterdam leuk vinden. Maar nu de collegegelden voor studenten van buiten de EU omhoog gaan, zou deze belangrijke stroom wel eens kunnen opdrogen, vreest Van der Meijs. Moeten bedrijven hun heil in het buitenland zoeken omdat binnenkort de laatste elektrotechnicus het licht uitdoet? Van der Meijs: Dat zou doodzonde zijn, want we hebben mooie bedrijven en kunnen trots zijn op onze goed opgeleide afgestudeerden. van bètavakken, onder andere via het Platform Bèta Techniek. En met succes; de belangstelling voor techniek trekt aan. Van der Meijs: Helaas vormen techniek-minded mensen een minderheid onder onderwijzend personeel op basis- en middelbare scholen. Jammer, want beroepskeuze hangt sterk samen met rolmodellen. Het is goed als kinderen uitgedaagd worden met concrete technische problemen en nadenken over hoe je daarvoor oplossingen en producten ontwikkelt. Middelbare scholieren kunnen heel goed begrijpen dat veel van onze maatschappelijke problemen op het gebied van bijvoorbeeld energie, milieu en gezondheid vragen om technologische vernieuwingen.

14 De Nederlandse watersector staat voor grote uitdagingen. Om de landelijke waterhuishouding efficiënter in te richten, moeten de spelers in de waterketen samenwerken en hun processen zuiniger en duurzamer inrichten. Croon ondersteunt de keten met elektronische systemen op maat. installatie en instrumentatie. We leveren die niet alleen, we denken al in de ontwerpfase mee met de opdrachtgever over de inrichting van systemen en installaties. Omdat we niet alleen kennis van elektrotechniek hebben, maar ook van de processen bij onze opdrachtgevers, kunnen we flexibel inspelen op hun eisen en wensen en oplossingen op maat leveren. Dat is onze kracht. Inmiddels benutten 20 van de 26 waterschappen in Nederland die kracht van Croon. Voor 15 waterschappen voeren we regelmatig 26 projecten uit op basis van vastomlijnde 27 werkzaamheden, vervolgt Ter Harmsel. Met 5 waterschappen werken we intensiever samen en voeren we het beheer van alle installaties en systemen. Dat gaat onder meer om onderhoud, inspecties, keuringen, modificaties en procesautomatisering. Aardverschuivingen in de watersector De opvang, zuivering en levering van water kost Nederland 4,4 miljard euro per jaar. Dat kan dertien procent goedkoper, concludeerde de commissie die namens het ministerie van VROM, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Unie van Waterschappen en Vewin onlangs onderzoek deed naar de waterketen. Als de complexe waterhuishouding in ons land efficiënter wordt ingericht, zo stelt het onderzoeksrapport Doelmatiger beheer waterketen, is op jaarbasis een doelmatigheidswinst van 550 miljoen euro te behalen. Herman ter Harmsel, consultant bij Croon Eelektrotechniek en lid van het kernteam Water waar ook sales, techniek en uitvoering deel van uitmaken, kijkt daar niet van op: De waterhuishouding in Nederland is decentraal geregeld: tien drinkwaterbedrijven produceren en leveren drinkwater, 430 gemeenten zamelen huishoudelijk en industrieel afvalwater in en de waterzuivering in de ruim 350 RWZI s (rioolwaterzuiveringsinstallaties) vindt plaats onder het beheer van 26 waterschappen. Die spreiding van activiteiten en verantwoordelijkheden maakt onze waterketen inefficiënt en onnodig duur. Door kennis te bundelen, elkaars faciliteiten beter te benutten en het beheer professioneler in te richten kan de keten aanzienlijke winst behalen. Gelukkig wordt er al steeds meer samengewerkt. Oplossingen op maat Dat heeft ook gevolgen voor Croon. De specialist in elektrotechniek is al jaren actief in de watersector. We leveren complete besturingsplatforms voor RWZI s en drinkwaterbedrijven, vertelt Ter Harmsel. Dat gaat om visualiseringssystemen (SCADA) en besturingssystemen (PLC s), inclusief de elektrotechnische Naar een integraal systeem Dat steeds meer spelers in de waterketen samenwerking zoeken, biedt kansen voor Croon. Als de samenwerkingsverbanden die nu ontstaan doorzetten, moeten de besturingsplatforms van de betrokken partijen aan elkaar worden gekoppeld, legt Ter Harmsel uit. Dat kunnen wij verzorgen met behulp van ESB-systemen. Zo n Enterprise Service Bus koppelt verschillende oplossingen aan elkaar tot een integraal systeem. Dat maakt het mogelijk om alle data en informatie in de systemen van drinkwaterbedrijven en waterzuiveringen te ontsluiten en te combineren. Maar er zijn meer trends in de watersector die Croon oppakt. Zo heeft de waterketen een convenant gesloten, waarin staat dat de sector de komende tien jaar het energieverbruik met twintig procent gaat terugdringen. De vraag is: hoe? Om het energieverbruik in de waterketen te reduceren, brengen wij in kaart waar de knelpunten liggen en hoe we die met efficiëntere technieken kunnen oplossen,

15 antwoordt Ter Harmsel. Een goed voorbeeld vormen de beluchtingsinstallaties in RWZI s. Dat zijn de grootste energieverbruikers in de waterketen. Met slimmere regelingen en aandrijvingen (pompen en motoren) voor beluchtingssystemen kunnen we veel efficiencywinst boeken. Energiefabrieken Niet alleen aan de energieverbruikskant is nog een wereld te winnen, maar ook aan de opbrengstkant. RWZI s zullen volgens Ter Harmsel op termijn steeds meer gaan fungeren daarvóór deed hij bij een andere werkgever al 28 als energiefabrieken. In afvalwater zit zaken met Croon. De samenwerking is ooit installaties en beeldschermen, waardoor we (centralisatie) hoog op de agenda. Het aantal 29 Wij hebben oplossingen in huis om de waterketen duurzamer te maken chemische energie in de vorm van biogas, verklaart hij. Dat komt vrij door de afbraak van organisch materiaal in het afvalwater. Nu wordt deze energie nog vooral gebruikt in wkk-installaties (warmte-krachtkoppeling), maar wij willen het rendement van dit proces verhogen door de energie veel efficiënter te benutten in brandstofcellen. Wij hebben oplossingen in huis om de waterketen duurzamer te maken. Om haar kennis en kunde optimaal tot hun recht te laten komen in de watersector, wil Croon zich richting de toekomst meer gaan focussen op langdurige partnerships met klanten. We willen actief met hen meedenken over totaaloplossingen. Dat customer intimacy veel kan opleveren, bewijst onze samenwerking met onder andere Waterschap Zuiderzeeland in Flevoland. We hebben daar in het verleden verschillende installaties gebouwd en we beheren nog altijd de bedieningssoftware daarvoor. We staan bijna dagelijks in contact met de applicatiebeheerder, aldus Ter Harmsel. Waterschap Zuiderzeeland Waterschap Zuiderzeeland in Lelystad ontstond tien jaar geleden uit een fusie tussen Waterschap Noordoostpolder, Heemraadschap Fleverwaard en een deel van Waterschap Groot Salland. Het werkgebied van het waterschap telt hectare land en hectare water, 265 kilometer aan dijken, zeven hoofdgemalen, vijf ondergemalen, 59 rioolgemalen, kilometer aan sloten en 98 stuwen. Willem Zwaneveld is er sinds achttien jaar werkzaam als senior projectleider Elektrotechniek. Maar Monitoren en bijsturen begonnen met een klus die Herman en ik samen hebben uitgevoerd, vertelt hij. Dat beviel zo goed, dat ik later voor een aantal projecten een beroep op Croon heb gedaan. Zo heeft Croon in het verleden verschil- onze processen voortdurend op afstand kunnen monitoren en eventueel bijsturen. Dankzij die informatievoorziening is het waterschap altijd op de hoogte van de actuele stand van zaken in en rond installaties, zoals de weersverwachting, de waterstanden en het energieverbruik. Zwaneveld: Op basis van die gegevens kunnen waterschappen in Nederland zal waarschijnlijk gehalveerd worden en de taken van gemeenten, waterschappen en drinkwaterbedrijven, zoals het beheer van rioolwater, stedelijk water en kunstwerken, zullen worden herverdeeld, verwacht Zwaneveld. Veel waterschappen willen ook graag samenwerken met andere lende installatiewerkzaamheden uitgevoerd voor Waterschap Zuiderzeeland. Dat ging om de bouw van elektrotechnische installaties voor waterzuiveringen, rioolgemalen en poldergemalen op basis van ons ontwerp, vervolgt Zwaneveld. Croon schreef daarvoor ook alle bedieningssoftware. Die installaties, zoals de afvalwaterzuivering in Dronten en de waterzuivering in Lelystad, beheren wij zelf, maar het beheer van de automatisering is in handen van Croon. Dat gaat bijvoorbeeld om het upgraden van PLC s en beeldschermbesturing. we bijvoorbeeld scenario s ontwerpen voor polderbemaling. Stel dat we veel regen verwachten, hoe vangen we al dat water dan op? Laten we gebieden onderlopen? Of gaan we voorbemalen? Dankzij de automatisering kan het waterschap meer kwaliteit leveren met minder mensen, en dus tegen lagere kosten. Het mes snijdt dus aan twee kanten. De softwareafdelingen van Croon in Apeldoorn en Enschede zijn zeer deskundig, vindt Zwaneveld. Ze hebben veel ervaring met veel systemen en dat is een waterschappen in hun stroomgebied. Wij doen dat bijvoorbeeld al met de waterschappen Veluwe en Vallei & Eem. Als die samenwerking in de toekomst intensiever wordt, kan het interessant zijn om onze systemen aan elkaar te koppelen voor data-uitwisseling. Croon zou daarin een rol kunnen spelen. Net als in de verduurzaming van de watersector. De overheid heeft waterschappen verplicht om dit jaar voor vijftig procent duurzaam in te kopen. Dat zit m vooral in de installaties, geeft Zwaneveld aan: In aanbestedingen van belangrijk voordeel ten opzichte van andere poldergemalen bijvoorbeeld vragen we De software voor de aandrijving en besturing van installaties is voor het waterschap van levensbelang. Niets loopt zonder goede besturing, stelt Zwaneveld. En de automatisering van installaties gaat steeds verder. Alles is tegenwoordig op afstand bestuurbaar. Eerst ging dat nog per telefoon, maar tegenwoordig loopt dat via ADSL- en GPRS-verbindingen. Die zorgen voor een continue verbinding tussen leveranciers. Die zijn vaak kleiner en gespecialiseerd in één of twee oplossingen. Croon heeft ren, frequentieregelaars en elektromotoren. expliciet naar energiezuinige transformato- een veel breder pakket en kan als allrounder Daar hoort een puntenmatrix bij en de ook snel en goed uit de voeten met systemen leverancier die daarin het best scoort, uiteraard in combinatie met een scherpe prijs, die nieuw op de markt komen. maakt een goede kans om het project binnen Samenwerking en duurzaamheid De watersector staat aan de vooravond van forse bezuinigingen. Ook in Flevoland staan kostenefficiency, samenwerking en schaalvergroting te halen. De industrie reageert daar goed op en komt met steeds duurzamere oplossingen. Het is een beweging van twee kanten en daar is de hele watersector blij mee.

16 Ambient intelligence De omgeving wordt slim en nieuwsgierig rekening wordt afgeschreven. Wettelijk mag dit 30 overigens nog niet. Radiotechnologie op korte 31 afstand heeft zijn kwetsbaarheden; afplakken, verwijderen of storen kan de logistieke De komst van ambient processen in de war schoppen. intelligence kan symbool staan voor steeds snellere technologische ontwikkeling. Technologie beheerst onze omgeving - letterlijk. Sensoren, chips en software zorgen ervoor dat veel producten intelligentie meekrijgen. Dit varieert van de portemonnee tot de koelkast en van de huisdeur tot een pak koekjes. Allerlei zaken die nu actief menselijk ingrijpen vereisen, verlopen voortaan automatisch. Daarnaast geldt ook de tweede Engelse betekenis van intelligence : er wordt ongemerkt allerlei informatie verzameld. De omgeving zal nooit meer hetzelfde zijn. Sinds enkele jaren biedt Philips zorginstellingen de mogelijkheid een Ambient Experience voor patiënten te realiseren. Daarbij past de ziekenhuisomgeving zich via onder andere de kleur van het licht en de voorstellingen op beeldschermen of wanden van Organische Light Emitting Diodes (OLEDs) aan bij de vooraf opgegeven persoonlijke smaak en belevingswereld van de patiënt. Die voelt zich daardoor prettiger, wat betere medische uitkomsten schijnt op te leveren. Het is een belangrijke stap richting ambient intelligence, waarbij de gehele omgeving als het ware één reusachtige computer of computernetwerk wordt. In huis worden centrale vergrendeling en elektrische ramen net zo normaal als in de auto. Producten geven zelf aan wanneer hun uiterste houdbaarheidsdatum nadert. Telehealth en geautomatiseerde zelfmonitoring dragen er aan bij dat zorg efficiënt en betaalbaar blijft. Er is ook een keerzijde. De intelligente omgeving verzamelt enorme hoeveelheden informatie, bijvoorbeeld voor marketingdoeleinden. Die informatie kan een bedreiging voor de privacy vormen en nieuwe vormen van criminaliteit mogelijk maken. Daarom is de vraag: kan ik mijn koelkast nog wel vertrouwen, of stuurt deze informatie door naar levensmiddelenfabrikanten? over enkele jaren lang niet meer zo vreemd als hij nu klinkt. RFID-chips Zeer kleine, ultragoedkope plastic chips gaan namelijk de barcode én de anti-diefstaltags op producten vervangen. Daarnaast kunnen ze nog veel meer informatie bevatten, bijvoorbeeld over houdbaarheid, prijs en allerlei andere producteigenschappen. Ze zijn al lange tijd in ontwikkeling; het blijkt lastig de gewenste lage productieprijs te bereiken. De huidige ontwikkeling van goedkope printtechnieken voor massaproductie van chips kunnen de ontwikkeling versnellen. Dat deze Radio Frequency Identification (RFID) chips uiteindelijk op elk supermarktproduct zullen zitten is vrijwel zeker. Het radiosignaal van deze tags kan tot op enkele meters afstand worden gelezen. In combinatie met Near Field Communication (NFC) voor de betaling is het technisch mogelijk met een product de winkel uit te lopen, waarbij het verschuldigde bedrag automatisch van de Near Field Communication Near Field Communication is een ontwikkeling van Philips, Sony en Nokia voor draadloze communicatie op korte afstand. Deze technologie leent zich prima voor betalen met de mobiele telefoon. Bij RFID gaat het om opgeslagen informatie en verzending daarvan in één richting. NFC-technologie communiceert op korte afstand in twee richtingen en kan ontvangen signalen zelf verwerken. Naast mobiel betalen maakt NFC ook mobile Andere toepassingsgebieden Zigbee De vliegtuigindustrie, waar besparing op (het gewicht van) bekabeling veel brandstof kan bespraren. De zorgsector: voor het maken van een ECG of EEG krijgt een patiënt nu aan alle kanten sensoren en draden opgeplakt; dat kan ook draadloos. Sport: draadloze, waterdichte sensoren in de sportkleding meten lichaamsfuncties.

17 ticketing en toegangscontrole mogelijk: de telefoon bevat dan niet alleen betalingsgegevens, maar daarnaast ook de gegevens van toegangskaarten en vervoersbewijzen. Onder andere Nokia en Fujitsu hadden enkele jaren geleden al een telefoon met standaard NFC-technologie op de markt die creditcard betalingstechnologie ondersteunt. Betalen met de telefoon vindt plaats door de telefoon op een kassa te richten en de knop betaal in te drukken - die ingreep van de gebruiker is wettelijk verplicht. In Japan is dit NFC-betalen Technologie wordt organisch Lector ambient intelligence aan de Fontys Hogeschool in Eindhoven dr. Ben Schouten ziet een toekomst al enkele jaren praktijk. Ook voor het draadloos 32 verzenden van foto s van de digitale 33 camera naar TV of computer wordt NFC gebruikt. waarin technologie naadloos aansluit op mensen en de omgeving. Dat betekent ook dat de ingenieurs in de toekomst meer zijn dan alleen technici. Zigbee-chips Hetzelfde principe van draadloze communica- die per stopcontact het verbruik per dag Schouten werkt onder meer aan een robot die actie in gevaarlijke situaties; allemaal ambient tie op korte afstand als NFC, maar volgens een uitleesbaar maken en draadloze regelunits zijn weg moet vinden in een intelligente intelligence. Sommige mensen vinden het idee ander protocol en voor toepassingen in voor de centrale verwarming zijn al betrek- ruimte. Er zitten allerlei sensoren en actuato- van intelligente technologie eng. Schouten: sensornetwerken, daarover gaat het bij Zigbee. kelijk gewoon. ren in die ruimte, zegt Schouten. Op basis van Het ís ook best eng. In Japan hebben ze Het streven bij de introductie van de technolo- In de utiliteitsbouw is het aantal mogelijke hun gegevens krijgt de robot instructies van elektronische gezelschapshonden voor een- gie in 2004 was volgens Bob Metcalfe van toepassingen nog groter. Het verbinden van een server. De intelligentie zit niet in de robot, zame mensen. Je kunt je afvragen of je een Ember Networks, te zoeken naar chips de luchtbehandeling aan de toegangscontrole maar in het geheel van robot en omgeving. De functie als gezelschap wel moet automatiseren. goedkoper dan vijf dollar met een batterij die maakt het mogelijk de ventilatie af te stemmen robot moet thuiswonende, zorgbehoevende Ambient intelligence betekent ook dat we vijf jaar meegaat en die een range van vijftig op de hoeveelheid mensen in een ruimte of mensen assisteren. Schouten: De robot kan steeds minder goed weten hoe apparaten meter hebben. Het Zigbee-protocol is eenvou- gebouw. De ventilatie kan vervolgens weer bijvoorbeeld op noodsituaties reageren door werken, welke gegevens ze verzamelen en wat dig, waardoor een protocol-stack in een intelligent samenwerken met bijvoorbeeld naar de patiënt toe te gaan, te vragen wat er is ze daarmee doen. embedded controller kan worden ingebouwd. Daardoor ligt het stroomverbruik veel lager automatische zonneschermen. De draadloze technologie brengt op de en indien nodig hulpverleners te alarmeren. Tegelijkertijd beantwoordt het project veel Boswandeling dan bij Bluetooth. Waar voldoende licht kantorenmarkt nog een belangrijk voordeel andere vragen, zegt Schouten: Hoe herkent de Bij Fontys zijn dergelijke overwegingen onderdeel aanwezig is kan ook een zonnepaneeltje de met zich mee: het wordt makkelijker panden robot mensen? Welk onderdeel van het systeem van de opleiding, zegt Schouten: De ingenieurs energievoorziening verzorgen. flexibel in te delen. Nu is het verplaatsen van doet welke waarnemingen? Hoe zorg je dat die van de toekomst zijn niet alleen maar technici; In tegenstelling tot RFID is Zigbee geen systeemwanden eenvoudig, maar compliceert resulteren in instructies voor de robot? Die maatschappelijke aspecten zijn een integraal passieve en dus batterijloze technologie. De het verleggen van draden een snelle verbou- technologische deelvragen zijn relevant voor onderdeel van het vak. Ook de techniek zal universele standaard IEEE Zigbee drijft wing. Met Zigbee-technologie is de markt toe een scala aan toepassingsgebieden. aanzienlijk veranderen. Schouten: Die gaat naar sensoren en actuatoren aan die om een eigen stroomvoorziening vragen. De chips zijn aan zelfklevende lichtknopjes, thermometers en thermostaten, die in luttele seconden op Geautomatiseerd gezelschap de achtergrond. De belofte van ambient intelligence is dat technologie veel naadlozer zal vooral bedoeld voor het huis en huishoude- een andere plaats kunnen worden aange- De zorgsector loopt bij het invoeren van aansluiten op mensen en de omgeving en veel lijke apparaten, bijvoorbeeld centrale deurver- bracht. Daarbij loopt de gebruiker het risico ambient intelligence redelijk voorop, zegt organischer wordt. Zoals de bedenker van grendeling in combinatie met alarm en het knopje even niet te kunnen vinden. Schouten: Maar denk bijvoorbeeld ook aan ambient intelligence Mark Weiser al zei: de geautomatiseerde elektrische bediening voor Geen nood: doe het licht gewoon aan met bewakingscamera s met gezichtsherkenning, ambient experience wordt uiteindelijk net zo ramen en zonneschermen. Zigbee-apparaten de mobiele telefoon. of aan radiografisch bestuurbare robots voor rustgevend als een wandeling in het bos.

18 Rotterdam Climate Initiative en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen: Werken aan een kleinere voetafdruk ProRail weegt milieuprestatie mee in offertes De overheid gaat steeds strengere duurzaamheidsdoelstellingen hanteren om CO 2 -reductie te bereiken. ProRail betrekt inmiddels bij haar aanbestedingen de CO 2 - voetafdruk van inkooppartners. bespaart tijd en kosten, maar dat had met gewone scooters vijf jaar terug ook gekund. Juist het denken over MVO heeft Croon op dit spoor gebracht. Met de elektrische scooters bespaart het bedrijf veel uitstoot. Het is bestaande technologie, maar de aanpak, de uitrol en het betrekken van klanten maken het tot een organisatorische innovatie met impact. Niet de goedkoopste aanbieding wint, maar de gunstigste aanbieding Over het algemeen is het aanschaffen van na verrekening van de milieu- nieuwe, energiezuinige apparatuur Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) wil de prestatie. Marketing manager David Knops van Croon: Die benade- terwijl de oude nog prima functioneert geen goede zet, volgens vervangings- nog eens met de helft vermeer- CO 2 -uitstoot in Rijnmond in 2025 tot de helft ring past in onze MVO-visie. We reduceren ten opzichte van een flinke zagen er een mooie aanleiding in De Neve: Wij adviseren momenten, derd wordt met energiekosten 34 om ons eigen reductiebeleid te extra aandacht voor zoals afloop lease- om die warmte weg te koelen, 35 opgave. Technologische vooruitgang kan concretiseren tot een CO 2 -voetafdruk. Zo n inventarisatie brengt natuurlijke contract of einde levens- legt De Neve uit: Een gloeidaaraan bijdragen, als die samengaat met wel administratieve belemmeringen aan het licht: Je hebt het gas- je grote slagen maken - ook in van zijn energie omzet in duur. Op zulke momenten kun lamp van 40 watt, die zo n 95% organisatorische innovatie. Croon doet mee! verbruik per kalenderjaar nodig, kosten - door de vervanging te warmte, kost in werkelijkheid Willem de Neve van de DCMR energiezuiniger en gemaakt terwijl energiebedrijven dit verbruik van mei tot mei berekenen. combineren met andere bijna 60 watt. Dat weten veel Milieudienst Rijnmond is met minder grondstoffen dan Dat moet je interpreteren en extrapoleren naar het verbruik per ka- MVO bij Croon beeld een nieuwe verwar- aanpassingen. Heb je bijvoor- mensen niet. verantwoordelijk voor het vorige generaties. Zo kan nieuwe technologie bijdragen lenderjaar. Maar het is nuttig de Elektrotechniek: programma Dubbele Winst mingsketel nodig, combineer CO 2 -uitstoot in beeld te brengen, aan het halen van klimaatdoelstellingen. Maar er zitten op nieuwe ideeën. Zo kunnen we goedkopere ketel. Elektrische Op natuurlijke dat zich binnen het RCI richt dan isolatie met een kleinere, want zo n inventarisatie brengt je op bedrijven en instellingen. scooters vervangingsmomenten kun je Daarbij gaan energiezuinigheid en economische verster- onder het gras: Nieuwe veel autokilometers be- een kantooromgeving met volgens De Neve addertjes met videoconferencing nog Belangrijk is daarbij dat in Voor TBI, de moedermaatschappij van Croon Elektrotechniek, is Maatschappelijk Verantwoord Onderne- ingeschakelde airco elke sparen. king hand in hand, zegt hij. technologie die nieuwe grote slagen maken Voor Croon is energiezuinigheid als onderdeel van milieu- lijk minder zuinig dan iets apparaat als warmte afgeeft, behoeften creëert, is natuurmen een basisprincipe. Croon heeft besloten haar hoeveelheid energie die een Carbon Footprint te analyseren en weer te geven in een CO 2 ook in kosten -prestatieladder. Daaruit bleek beleid een aspect van Maatschappelijk dat er vroeger niet was. de CO 2 -emissie in referentiejaar 2008 Verantwoord Ook apparaten met een sterk ton te bedragen. In 2009 Ondernemen. verbeterde functionaliteit steeg dat, in lijn met de toegenomen zijn niet altijd bedrijfsactiviteiten, met 2,8% naar ton. Om de score Impact zuiniger. Dat op de CO 2 -prestatieladder te Technologische ontwikkeling bewijst pc ten opzichte van de typemachine verbeteren gaat Croon voor ser- kan bijdragen aan energiebesparing. de wel. Wel is het zo dat bij de vice- en onderhoudswerkzaamhe- Nieuwe verbrandings- ontwikkeling van nieuwe technologie den in stedelijke gebieden elektrische scooters inzetten. Minder motoren zijn zuiniger dan inmiddels stelselmatig wordt nagedacht over CO 2 -uitstoot en minder congestie hun voorgangers en energiezuinigheid. zijn het gevolg. In 2010 wil Croon nieuwe mobieltjes Het best werkt het volgens De Neve als nieuwe 3,5% minder CO 2 uitstoten dan zijn technologie en nieuwe ideeën hand in hand in 2008 en in %. kleiner, gaan. Als voorbeeld noemt hij het initiatief van zie ook: Croon om in de stad met elektrische scooters in 2 plaats van bestelwagens te gaan werken. Dit Timing w w w. c r o o n. n l

19 Croon werkt mee aan nieuw Rotterdam CS Als een vis in het water Als alles volgens planning verloopt, heeft Rotterdam eind 2012 een nieuw centraal station. Of liever gezegd: een OV-terminal, want Rotterdam CS wordt hét regionale knooppunt voor bestaande en nieuwe openbaarvervoersdiensten. Als elektrotechnisch aannemer verzorgt Croon alle fasen van de elektrotechnische installatie, van ontwerp tot realisatie. Dat is al een flinke klus, maar de treinen moeten ondertussen ook nog gewoon op tijd rijden. Een complex en risicovol project en dus een uitdaging die bij Croon past, aldus projectmanager kees Luijk Team CS Van flappenbak naar flatscreen Eén van de nieuwe technologieën die Croon op de perrons van Rotterdam CS toepast, zijn digitale IPPS-flatscreenschermen. Deze voorzien de reizigers van allerlei informatie en vervangen daarmee de ouderwetse flappenbakken die de reisinformatie weergaven als een soort scorebord. De nieuwe schermen, in totaal 24 verdeeld over acht perrons, draaien op een 230 volt voeding en worden draadloos, op afstand aangestuurd. In de toekomst zal elk station in Nederland zijn uitgerust met dit systeem. C2000 in een nieuw jasje C2000 is het landelijke communicatiesysteem voor hulpdiensten. Onder meer de politie, brandweer en ambulancediensten maken er gebruik van. Croon integreert C2000 niet alleen in het netwerk van nieuwe elektrotechnische installaties, het systeem wordt ook geüpgraded naar een nieuwe versie om de kwaliteit van de communicatie tussen de telefoons en mobiliteitssystemen te verbeteren. Nieuwe, verbeterde zenders met speciale bekabeling zorgen ervoor dat verbindingen niet of nauwelijks meer plotseling verbroken kunnen worden. Digitale camera s met speciale groothoeklenzen Om de veiligheid van de reizigers op de perrons en in de stationshallen te bewaken installeert Croon een omvangrijk camerabewakingssysteem. Op het nieuwe station komen meer dan vijftig digitale bewakingscamera s te hangen. Deze intelligente systemen sturen de beelden door naar de regiekamer. De camera s zijn uitgerust met speciale lenzen voor een grotere groothoek om alle hoeken en gaten van het station goed in het oog te kunnen houden. J. Frits Rotgans / Nederlands Fotomuseum In december 2012 moet OV-terminal Rotterdam CS haar deuren openen voor het grote publiek. Het station zal dan in niets meer lijken op wat de ruim honderdduizend dagelijkse treinreizigers nu gewend zijn. Op het openbaarvervoersknooppunt gaan treinen, trams, metro s, bussen, de HSL-Zuid en RandstadRail elkaar kruisen. Eind 2007 startte bouwkundig aannemer Mobilis TBI Infra met de voorbereidingen op de sloop van het oude station en de bouw van de nieuwe terminal. Het werk was medio 2009 zo ver gevorderd, dat de elektrotechnische installatie in beeld kwam. Het stationsontwerp van architectencombinatie Team CS en technisch adviseur Arcadis bevatte een voorlopig ontwerp (VO) voor de elektrotechniek. In september 2009 kreeg Croon de opdracht dit VO tot in detail uit te werken. Het oppakken van de engineering, het uitwerken van de detailengineering en het locatieonderzoek vormden de opstap naar de eerste projectfase voor Croon.

20 Infra en utiliteitsbouw Als elektrotechnisch aannemer zijn wij verantwoordelijk voor de elektrotechnische installaties en alle daaraan gerelateerde voorzieningen - vanaf het ontwerp tot en met de realisatie, vertelt projectmanager kees Luijk. Dat gaat om duizend-en-één zaken, zoals verlichting, brandmelders, bewakingscamera s, werkt uitstekend. In dit omvangrijke en complexe project speelt systems engineering een belangrijke rol. In de contracten met de opdrachtgever liggen de engineeringssystematieken voor alle aannemers vast. We moeten voortdurend met elkaar afstemmen of opgeleverde onderdelen aan alle eisen voldoen en op elkaar worden de Noordhal en de Zuidhal met de hoofdingang uitgevoerd. Verder wordt de reizigerstraverse, waarin zich kiosken en kantoren bevinden, verbreed van acht naar veertig meter. Na twee maanden hard werken werd de eerste fase medio april opgeleverd. Daarin heeft de bouwkundig aannemer perron 2 gesloopt, een aantal noodperrons speciale dienstregeling vastgesteld. Samen met onze bouwkundige collega s moeten wij ervoor zorgen dat de treinen op tijd kunnen blijven rijden, want anders heeft het hele land daar last van. Dat de reizigersstromen gewoon doorgaan tijdens het werk, brengt grote uitdagingen met zich mee, vervolgt Luijk: In de eerste plaats voedingen voor alle apparatuur aansluiten, legt Luijk uit. gerealiseerd en vervolgens een moeten de reizigers zo min 38 en voor de kiosken en Na elke projectfase is er zo n constructie voor de nieuwe mogelijk last hebben van de 39 Brand! Hoe klein een brand ook begint, als je er Van 10 naar 23 kilovolt De komende jaren Stroomuitval? No break! Hoe goed de elektro- Plug-and-play Met behulp van glasvezelkabels en koper- Station op zonne-energie Eén van de installatie- Luid en duidelijk Op alle perrons van het nieuwe station komen niet snel genoeg bij krijgt heel Rotterdam technische installatie verbindingen reali- technische parade- luidsprekers te hangen bent kunnen de gevolgen heel een nieuwe middenspannings- ook is, zonder stroom werkt er seert Croon op het hele station paardjes van het nieuwe station om de reizigers te informeren groot zijn. Om dat te voorkomen installatie. De kabels die door de niets. Stroomuitval op een sta- een datanetwerk. Daar worden is het zonne-energiesysteem. over vertragingen, perronwijzi- legt Croon op alle perrons een straten lopen, worden geüp- tion kan voor grote groepen rei- bijvoorbeeld de kiosken op aan- Het glazen dak boven de perrons gingen en andere belangrijke me- handbrandmeldinstallatie aan. graded van 10 kilovolt naar 23 ki- zigers flinke vertragingen ople- gesloten met hun pinautoma- bestaat grotendeels uit glas met dedelingen. Dat lijkt misschien Daarnaast worden alle andere lovolt. Die opwaarderingsslag veren. Omdat de stroom altijd ten. Ook de ticketautomaten en geïntegreerde zonnecellen. De een kwestie van gewoon een aan- ruimtes, zoals de reizigerstra- moet dus ook op het station kan uitvallen, legt Croon een no- scanautomaten worden hierop glazen panelen hebben verschil- tal luidsprekers ophangen, maar verse, de bagagetunnel, de kan- plaatsvinden. Daarvoor is Croon break installatie aan. Als de aangesloten. Hetzelfde geldt lende kleuren, zodat ze naadloos daar komt meer bij kijken. Voor toren en de hoofdverdeelruimte, bezig met de engineering van stroom wegvalt, bijvoorbeeld voor de verschillende onderdelen passen in het stationsontwerp. het volume en de verstaanbaar- voorzien van ionisatie-rookmel- nieuwe middenspanningsruim- door een storing bij het energie- van het OV-chipsysteem, waar- Croon integreert deze panelen in heid van de spreker gelden hoge ders of brandmelders - afhanke- ten met nieuwe middenspan- bedrijf, nemen batterijen de voe- voor Croon de voeding en beka- de technische installaties. Het eisen. Om die kwaliteit te waar- lijk van de functie van de betref- ningsverdelers (schakel- en ver- ding van een aantal preferente beling verzorgt. Als het station zonlicht dat de panelen opvan- borgen steekt het zeer nauw op fende ruimte. deelinrichtingen) en nieuwe systemen direct over. Systemen eind 2012 klaar is, hoeven die al- gen, wordt direct omgezet in een welke plaats, op welke hoogte, in transformatoren (23 kilovolt). als de noodlichtinstallatie, de lemaal alleen nog maar te wor- lage spanning van enkele volts. welke richting en onder welke Eind 2010 moet het eerste trafo- brandmeldinstallatie en C2000 den ingeplugd. Die zetten omvormers vervol- hellingshoek de luidsprekers ko- kantoren, alle (glasvezel-) bekabeling, telecom, treinaan- station klaar zijn voor gebruik. kunnen ruim een half uur autonoom draaien op deze over meerdere ruimtes verdeelde no- bouwactiviteiten, ook bij de gens om in een spanning van 230 volt. Die energie wordt uiteindelijk gebruikt om een deel van de men te hangen. Gelukkig is ook dat Croon wel toevertrouwd. wijsinstallaties, hoofdverdeelinrichtingen en transformatorinstallaties. Voor de spoorgerelateerde installaties, zoals validatieronde. De resultaten daarvan leggen we vast in een gezamenlijk verificatiedocument. Dat kost meer tijd, maar break installatie. overkapping gebouwd. Croon opeenvolging van de verschillende projectfasen. Daarnaast moeten we voortdurend veiligheidsmaatregelen treffen installaties op het station te laten draaien. Zo voorzien de zonnepanelen in een substantieel deel van de energiebehoefte op het station. Het nieuwe Rotter- gevolgd. Dagelijks wordt er gemonitord en gefilmd. Via is de digitale IPPS-flatscreenschermen die de oude flappenbakken met reisinformatie op de perrons gaan vervangen, het komt wel het eindresultaat ten goede. Winkel blijft open legde daarvoor de noodvoorzieningen aan, zoals tijdelijke verlichting en bewakingscamera s, maar ook kabels, om hun veiligheid te garanderen, bijvoorbeeld met behulp van markeringen en afzettingen in de vorm van hekken en dam CS is één van de grootste zonne-energieprojecten in Nederland van dit moment. de bouw zelfs op een webcam te volgen. Wij zijn er dan ook op gebrand om deze complexe en omvangrijke klus tot een werken we samen met De projectfasen duren zes tot leidingen en voedingen. Want linten, maar ook met noodver- project, Croon loopt zelf ook succes te maken. Gelukkig is Strukton Systems. Zij weten acht weken. Daarin worden de de winkel blijft gewoon open lichting en aanwijsborden. een afbraakrisico, vertelt Luijk: dat een uitdaging die bij Croon veel van infra, wij van acht perrons één voor één tijdens de bouw, vertelt Luijk. Niet alleen de veiligheidsissues Het is een aansprekend past: we voelen ons hier als een utiliteitsbouw. Die combinatie aangepakt. Tegelijkertijd Voor elke projectfase is een maken dit tot een risicovol project dat op de voet wordt vis in het water.