Ontwerp Delta.NL. Ontwerp op het raakvlak van ruimte en water

Transcriptie

1 Ontwerp Delta.NL Ontwerp op het raakvlak van ruimte en water

2 Landschappen ráken mensen: je voelt je thuis in het landschap waar je bent opgegroeid, en waar je woont. Voor mij is dat de rand van het rivierengebied. Het is belangrijk dat we zo n landschap herkenbaar houden, zodat je je er thuis blijft voelen. Peter Heij We moeten flink doorwerken aan waterveiligheid en zoetwatervoorziening, maar niet met oogkleppen op. Iedereen heeft er baat bij als het lukt de benodigde ingrepen te combineren met andere ambities: dat is vaak goedkoper, efficiënter en mooier. Wim Kuijken OD.NL 4

3 Voorwoord Leven met water is een blijvende zoektocht, ook in Nederland. Wij kunnen weliswaar bouwen op een lange traditie, maar dat betekent niet dat we blijven doen wat we altijd al deden. De samenleving, de economie en het klimaat veranderen. Dat stelt ons voortdurend voor nieuwe opgaven. Het Deltaprogramma heeft een nieuwe aanpak van waterveiligheid en zoetwatervoorziening in onze delta opgeleverd. Bijna alle benodigde ingrepen hebben ruimtelijke gevolgen. Het Deltaprogramma gaat daarmee in belangrijke mate de inrichting van Nederland bepalen. Gelukkig is Nederland niet alleen groot in waterbeheer, maar ook in ruimtelijke planning en ontwerp. Door die kwaliteiten te benutten in het Deltaprogramma, kunnen we ons iconische waterland nog mooier maken. De maatregelen uit het Deltaprogramma zijn vaak efficiënt te combineren met andere ambities. Ook die kansen moeten we benutten. Dat vraagt van alle partijen dat zij over hun grenzen heen kijken, kennis en kunde delen en nieuwe allianties sluiten. De afgelopen jaren is in het Delta-atelier gebleken dat samen werken aan ruimtelijke ontwerpen een effectieve en samenbindende manier is om dit te bereiken. Ter inspiratie bieden wij u Ontwerp Delta.NL aan. Deze publicatie bevat een rijke oogst aan ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte, ingezonden door zo n vijftig ontwerpteams. Daarnaast treft u prikkelende essays van ruim tien kopstukken uit de wereld van water en ruimte aan. Zij geven hun visie op de ruimtelijke kansen bij de uitvoering van het Deltaprogramma. De 10 gesprekspunten agenderen op basis daarvan belangrijke vraagstukken voor de komende tijd. Wij hopen van harte dat deze bundel u inspiratie geeft om de Nederlandse traditie op een eigentijdse wijze voort te zetten, zodat ons waterland het icoon blijft waar we met zijn allen trots op zijn. Peter Heij Directeur Generaal Ruimte en Water Ministerie van Infrastructuur en Milieu Wim Kuijken Deltacommissaris OD.NL 5

4 Inleiding Onze generatie aan zet Om in Nederland te kunnen leven, is veel creativiteit nodig. Steeds is het de vraag hoe we het land zo kunnen inrichten dat we de lusten van het water zo goed mogelijk benutten en de lasten zoveel mogelijk beperken. Iedere generatie staat daarbij voor nieuwe opgaven, door ontwikkelingen in het klimaat en de maatschappij, en kiest daarvoor eigentijdse oplossingen. Ook wij staan nu voor deze vraag. De deltacommissaris heeft in de zomer van 2014 een nieuwe aanpak voor waterveiligheid en zoetwatervoorziening voorgesteld. Het kabinet neemt die aanpak over in het beleid. Dan begint een nieuwe fase: het beleid omzetten in daadwerkelijke uitvoeringsprojecten. De komende jaren zal Nederland de inrichting van het land opnieuw aanpassen, om veilig en comfortabel te kunnen leven met het water. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu wil daarbij zoveel mogelijk kennis, ervaring en creativiteit benutten om tot integrale ontwerpen te komen. Daarom is het initiatief genomen voor Ontwerp Delta.NL: een (online) publicatie van ingezonden ontwerpen, essays en gesprekspunten en een manifestatie op 29 oktober Deze publicatie: oogsten, reflecteren, inspireren Deze (online) publicatie is ontstaan met de bijdragen en het vakmanschap van een groot aantal Nederlandse ontwerpers. De inhoud bestaat uit drie onderdelen: ontwerpervaringen oogsten, reflecteren over de rol van het ontwerp in de uitvoeringsfase van het Deltaprogramma en het debat daarover verder inspireren met de belangrijkste gesprekspunten uit de essays. oogsten: 52 ontwerpen In 2014 heeft het ministerie van Infrastructuur en Milieu ontwerpers opgeroepen om ontwerpen in te zenden voor een van de opgaven voor waterveiligheid of zoetwatervoorziening. Beginnende en ervaren ontwerpers, ontwerp- en ingenieursbureaus, overheden en maatschappelijke organisaties hebben samen 75 projecten ingezonden: een rijke oogst die het Nederlandse vakmanschap op het gebied van ontwerpen onderstreept. Tweeënvijftig inzendingen hebben een plaats gekregen in deze publicatie. Met name de integraliteit van het ontwerp en de kansen voor meekoppelen met andere ambities, de mate van innovatie, het gevolgde proces en de betrokken partijen en de geografische spreiding over Nederland hebben deze selectie bepaald. Een infografiek geeft een totaaloverzicht van de kenmerken van de ontwerpen. reflecteren: 14 essays Het ministerie heeft veertien deskundigen met verschillende achtergronden gevraagd te reflecteren over de vraag hoe we kunnen waarborgen dat het Deltaprogramma een integrale invulling krijgt die het landschap ook meer kwaliteit geeft. Dat heeft veertien essays opgeleverd met creatieve invalshoeken en prikkelende stellingen. Iedere auteur geeft OD.NL 7

5 daarin zijn of haar persoonlijke mening over het vervolg van het Deltaprogramma en de rol daarin van het ontwerp. inspireren: 10 gesprekspunten De essayisten raken relevante vraagstukken over het vervolg van het Deltaprogramma. Soms zijn zij eensgezind over de antwoorden, soms verschillen zij van mening. In beide gevallen maken zij duidelijk dat een debat over het vervolg van belang is. Het ministerie heeft de essays samengevat in tien gesprekspunten om dit debat te inspireren. De publicatie is online te bekijken op Daarnaast is de publicatie in kleine oplage gedrukt in boekvorm. De boeken zijn tijdens het debat van 29 oktober uitgereikt aan een aantal belangrijke spelers in de volgende fase van het Deltaprogramma: vertegenwoordigers van provincies, waterschappen, het Hoogwaterbeschermingsprogramma en het Deltaprogramma. De opgave raakt echter iedereen die werkt op het raakvlak van ruimte en water. Daarom ontvangen alle deelnemers een pdf van het boek en is de publicatie ook digitaal beschikbaar. Manifestatie 29 oktober 2014 Ook de manifestatie op 29 oktober 2014 stond in het teken van oogsten, reflecteren en inspireren. Veldbezoeken aan de locaties van zeven ontwerpen uit deze publicatie hebben de oogst nog meer laten leven. Tot de locaties behoorden onder meer Noordwaarts, Dordrecht, Katwijk, de de RDM-werf in Rotterdam en belangrijke punten voor de zoetwatervoorziening langs de Hollandsche IJssel. Een aantal sleutelfiguren heeft vervolgens gereflecteerd op de vraag wat nodig is om tot oplossingen met kwaliteit te komen. In een afsluitend plenair gesprek met alle deelnemers is verkend waar kansen liggen voor een inspirerend vervolg. OD.NL 8

6 INZENDING Nummer 24 Kansen voor de huidige waterveiligheidsstrategie Alblasserwaard Vijfheerenlanden OD.NL 175

7 zoetwater waterveiligheid Opgave verkenning planuitwerking realisatie Planfase internationaal nationaal provinciaal Schaal regionaal lokaal stedelijk gebied landelijk gebied Stad-land Meekoppel- kansen wonen werken recreatie landbouw natuur 24 OD.NL 176

8 INZENDING Nummer 1 Samenvatting De regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden ligt ten zuidoosten van Rotterdam, ingeklemd tussen de rivieren de Lek, de Noord, en de Merwede. Samen met de Diefdijk (een compartimenteringsdijk in het oosten van de regio) vormen de dijken langs deze rivieren dijkring 16, en beschermen zij het gebied tegen hoog water. Naast deze rol als onderdeel van het waterveiligheidssysteem vormen de dijken van oudsher ook een geliefde vestigingsplaats, met veelal één- of tweezijdige bebouwing. Vanwege de verwachte stijging van de zeespiegel en extremere rivierwaterafvoeren zullen de dijken van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden op termijn op verschillende plekken moeten worden verhoogd of versterkt. In dit ontwerpend onderzoek is in kaart gebracht waar er, tot welk moment in de tijd, nog voldoende ruimte is om de dijken op een traditionele manier te verhogen, zonder dat dit nadelige consequenties heeft voor de ruimtelijke kwaliteit. Vervolgens is er gekeken waar er op lange termijn eventueel aanvullende of alternatieve maatregelen nodig zijn. Data Titel: Kansen voor de huidige waterveiligheidsstrategie in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Locatie: regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, Zuid-Holland, Nederland Opdrachtgever(s): Ministerie van Infrastructuur en Milieu Ontwerper(s): Defacto Stedenbouw Jaar van ontwerp: 2012 Betrokken partij(en): Deltaprogramma Rijnmond- Drechtsteden, Waterschap Rivierenland en de gemeentes binnen de regio Contactpersoon: Anne Loes Nillesen, anneloes@d.efac.to Planfase: verkenning Schaal: regionaal Stad-land: stedelijk en landelijk gebied Opgave: waterveiligheid Meekoppelkans(en): wonen, werken, natuur OD.NL 177

9 2015 Dijkhoogte 2010 (+6.70 m) M.H.W (+5.65 m) Dijkhoogte 2100 ( m) Dijkhoogte 2010 (+7.60 m) M.H.W (+6.85 m) Dijkhoogte 2100 ( m) Dijkhoogte 2010 (+7.60 m) M.H.W (+6.85 m) Dijkhoogte 2010 (+7.60 m) M.H.W (+6.85 m) 2050 Lek_snedeD_Hagestein-Everdingen_ Dijkhoogte 2100 (+7.22 m) Dijkhoogte 2010 (+6.20 m) M.H.W (+5.45 m) Dijkhoogte 2100 (+7.22 m) Dijkhoogte 2010 (+6.20 m) M.H.W (+5.45 m) Dijkhoogte 2010 (+6.25 m) M.H.W (+5.35 m) Dijkhoogte 2010 (+5.30 m) M.H.W (+4.00 m) Lek_snedeF_Zederik_2011_ Lek_snedeE_Zederik_2011_ Dijkhoogte 2100 ( m) Dijkhoogte 2010 (+5.90 m) M.H.W (+3.85 m) M.H.W (+3.85 m) Dijkhoogte 2010 (+3.22 m) M.H.W (+3.05 m) Dijkhoogte 2100 (+5.50 m) Dijkhoogte 2010 (+3.75 m) M.H.W (+3.25 m) Noord_snedeA_Nieuw_Lekkerland_ Noord_snedeB_Nieuw_Lekkerland_ Noord_snedeC_Papendrecht_ Dijkhoogte 2010 (+3.75 m) M.H.W (+3.25 m) Noord_snedeD_Papendrecht_ Merwede_snedeH_Papendrecht_ Merwede_snedeH_Papendrecht_ Dijkhoogte 2100 (+5.50 m) Dijkhoogte 2010 (+3.90 m) M.H.W (+3.20 m) Dijkhoogte 2100 (+5.50 m) Dijkhoogte 2010 (+3.90 m) M.H.W (+3.20 m) Merwede_snedeA_Sliedrecht Rivierdijk_ _081_137 Merwede_snedeA_Sliedrecht Rivierdijk_ _081_137 Dijkhoogte 2100 (+5.08 m) Dijkhoogte 2010 (+3.80 m) M.H.W (+3.20 m) Dijkhoogte 2100 (+5.08 m) Dijkhoogte 2010 (+3.80 m) M.H.W (+3.20 m) Merwede_snedeB_Sliedrecht_Baanhoek_383_ Merwede_snedeB_Sliedrecht_Baanhoek_383_ Dijkhoogte 2100 (+5.70 m) Dijkhoogte 2010 (+4.00 m) M.H.W (+3.20 m) Dijkhoogte 2100 (+5.70 m) Dijkhoogte 2010 (+4.00 m) M.H.W (+3.20 m) Merwede_snedeC_Sliedrecht_Baanhoek_239_ Merwede_snedeC_Sliedrecht_Baanhoek_239_ Dijkhoogte 2100 (+4.86 m) Dijkhoogte 2010 (+3.75 m) M.H.W (+3.25 m) Dijkhoogte 2100 (+4.86 m) Dijkhoogte 2010 (+3.75 m) M.H.W (+3.25 m) Merwede_snedeD_Sliedrecht_Baanhoek_52-54_ Merwede_snedeD_Sliedrecht_Baanhoek_52-54_ Dijkhoogte 2100 (+6.10 m) Dijkhoogte 2010 (+3.85 m) M.H.W (+3.35 m) Dijkhoogte 2100 (+4.31 m) Dijkhoogte 2010 (+3.22 m) M.H.W (+3.05 m) Merwede_snedeD_Sliedrecht_Baanhoek_52-54_ Dijkhoogte 2010 (+3.85 m) M.H.W (+3.35 m) Noord_snedeC_Papendrecht_ Noord_snedeD_Papendrecht_ Dijkhoogte 2100 (+4.31 m) Dijkhoogte 2010 (+3.22 m) M.H.W (+3.05 m) Merwede_snedeC_Sliedrecht_Baanhoek_239_ Noord_snedeB_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2100 (+5.73 m) Dijkhoogte 2010 (+4.15 m) M.H.W (+3.00 m) Dijkhoogte 2100 (+5.73 m) Dijkhoogte 2010 (+4.15 m) M.H.W (+3.00 m) Merwede_snedeB_Sliedrecht_Baanhoek_383_ Dijkhoogte 2010 (+4.00 m) M.H.W (+3.20 m) Dijkhoogte 2100 (+5.45 m) Dijkhoogte 2010 (+3.70 m) M.H.W (+3.05 m) Dijkhoogte 2100 (+5.45 m) Dijkhoogte 2010 (+3.70 m) M.H.W (+3.05 m) Merwede_snedeA_Sliedrecht Rivierdijk_ _081_137 Dijkhoogte 2010 (+3.80 m) M.H.W (+3.20 m) Noord_snedeA_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2100 (+5.60 m) Dijkhoogte 2010 (+3.90 m) M.H.W (+3.20 m) Merwede_snedeH_Papendrecht_ Dijkhoogte 2010 (+3.90 m) M.H.W (+3.20 m) Lek_snedeA_Nieuw_Lellerland _64+000, Lek_snedeA_Nieuw_Lellerland _64+000, Dijkhoogte 2100 (+5.60 m) Dijkhoogte 2010 (+3.90 m) M.H.W (+3.20 m) Noord_snedeD_Papendrecht_ Lek_snedeB_Nieuw_Lekkerland_ M.H.W (+3.85 m) Noord_snedeB_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2010 (+4.15 m) M.H.W (+3.00 m) Dijkhoogte 2100 ( m) Dijkhoogte 2010 (+5.90 m) Dijkhoogte 2100 (+5.50 m) Dijkhoogte 2010 (+3.75 m) M.H.W (+3.25 m) Noord_snedeC_Papendrecht_ Lek_snedeC_Nieuw_Lekkerland_ Lek_snedeB_Nieuw_Lekkerland_ Lek_snedeA_Nieuw_Lellerland _64+000, Dijkhoogte 2010 (+3.70 m) M.H.W (+3.05 m) Dijkhoogte 2100 (+6.58 m) Dijkhoogte 2010 (+5.80 m) M.H.W (+3.90 m) Dijkhoogte 2010 (+5.90 m) Dijkhoogte 2010 (+3.90 m) M.H.W (+3.20 m) Lek_snedeE_Zederik_2011_ Lek_snedeC_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2100 (+6.58 m) Dijkhoogte 2010 (+5.80 m) M.H.W (+3.90 m) Noord_snedeA_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2100 (+5.92 m) Dijkhoogte 2010 (+5.30 m) M.H.W (+4.00 m) Dijkhoogte 2100 (+5.92 m) Dijkhoogte 2010 (+5.30 m) M.H.W (+4.00 m) Lek_snedeB_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2010 (+3.75 m) M.H.W (+3.25 m) Lek_snedeF_Zederik_2011_ Dijkhoogte 2100 (+6.77 m) Dijkhoogte 2010 (+6.25 m) M.H.W (+5.35 m) Lek_snedeC_Nieuw_Lekkerland_ Dijkhoogte 2010 (+5.80 m) M.H.W (+3.90 m) Dijkhoogte 2100 (+6.79 m) Dijkhoogte 2010 (+6.25 m) M.H.W (+5.35 m) Dijkhoogte 2100 (+6.77 m) Dijkhoogte 2010 (+6.25 m) M.H.W (+5.35 m) Lek_snedeE_Zederik_2011_ Lek_snedeG_Zederik_2011_ Lek_snedeG_Zederik_2011_ Dijkhoogte 2100 (+6.79 m) Dijkhoogte 2010 (+6.25 m) M.H.W (+5.35 m) Lek_snedeF_Zederik_2011_ Lek_snedeH_Zederik_2011_ Lek_snedeH_Zederik_2011_ Lek_snedeG_Zederik_2011_ Dijkhoogte 2010 (+6.25 m) M.H.W (+5.35 m) Lek_snedeD_Hagestein-Everdingen_ Dijkhoogte 2100 (+7.21 m) Dijkhoogte 2010 (+6.70 m) M.H.W (+5.65 m) Dijkhoogte 2100 (+7.21 m) Dijkhoogte 2010 (+6.70 m) M.H.W (+5.65 m) Lek_snedeH_Zederik_2011_ Dijkhoogte 2010 (+6.20 m) M.H.W (+5.45 m) 2100 Lek_snedeD_Hagestein-Everdingen_ OD.NL 2/4 178 Dijkhoogte 2100 (+6.10 m) Dijkhoogte 2010 (+3.85 m) M.H.W (+3.35 m)

10 Plantoelichting De dijken van Dijkring 16 vormen een verdichte rand rond het laag gelegen, open en weidse veenlandschap van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden en dragen in belangrijke mate bij aan de identiteit van het gebied. De randen van de polder hebben net als de omringende rivieren een zeer verschillend karakter. Langs de Lek, aan de noordzijde van de polder, zijn buitendijks nog uiterwaarden en schorsen te vinden. De aanwezige vrijstaande bebouwing bevindt zich achter en soms aan de dijk. De dijkwegen bieden een weids zicht over de rivier en polder. Aan de westzijde, langs de Noord, staat vooral lintbebouwing dat een prachtig front vormt langs de rivier; kleine openingen in het bebouwingslint bieden hier en daar een geweldig uitzicht op de achtergelegen rietlanden en molens. Buitendijkse bedrijventerreinen onderbreken het uitzicht zo nu en dan en geven de randen van de polder een stoer en industrieel karakter. Langs de Merwede, aan de zuidzijde, bereikt de Alblasserwaard haar hoogste dichtheid. De van oudsher aanwezige schorsen zijn opgehoogd en doen dienst als buitendijkse bedrijventerreinen. De dijken zijn dichtbebouwd - over lange trajecten aan beide zijden van de dijk - en de waterkering neemt op sommige plekken de vorm van een kade aan. Alleen sporadische, kleine openingen tussen de huizen bieden zicht op het water. De bebouwde dijken in deze regio ontlenen hun karakter niet zozeer aan de kwaliteit van de bebouwing zelf, maar veeleer aan de totale compositie van de vele (kleine) dijkwoningen. De gevolgen van een toekomstige dijkverhoging verschillen per dijkvak en hangen sterk af van het plaatselijke karakter van dijk, de bebouwing, en de rivier. De rek van het huidige systeem In het verleden zijn de dijken van de Alblasserwaard al veelvuldig verhoogd en versterkt. Ook in de toekomst zijn ingrepen nodig, zowel vanwege een stijgende zeespiegel en toenemende rivierafvoeren, als vanwege stabiliteitsproblemen en inklinken door de ligging van de dijken op veengrond - ze zakken met ongeveer een meter per eeuw omlaag. Dijken krijgen bij verhoging een bredere dijkvoet omdat ze dezelfde hellingshoek dienen te behouden. Een dergelijke dijkverbreding kan in principe zowel binnen- als buitendijks zijn beslag krijgen; de hiervoor benodigde ruimte is in de Alblasserwaard echter niet overal aanwezig. Op sommige locaties beperkt de aanwezige bebouwing de beschikbare ruimte aan de binnenzijde van een dijk; op andere plekken wordt de vrij beschikbare ruimte aan de rivierzijde beperkt doordat de rivier veel ruimte nodig heeft in geval van hoogwater. In dit onderzoek is eerst inzichtelijk gemaakt waar er, tot welk moment in de tijd, nog voldoende ruimte is om de dijken te versterken met behulp van conventionele ingrepen, en waar ruimtelijke conflicten ontstaan. Hiertoe zijn doorsnedes van dijken in het gebied en de ter plaatse te verwachten toekomstige hoogwaterstanden in beeld gebracht. In het ontwerpproces werkten ruimtelijk ontwerpers nauw samen met civieltechnische ingenieurs. Uit deze kruisbestuiving ontstond een belangrijke randvoorwaarde voor het koppelen van ruimtelijke ontwikkeling en lange termijn waterveiligheidsingrepen. Voor locaties waar ruimtelijke conflicten optreden, is onderzocht of een conventionele dijkversterking alsnog kan worden ingepast door het optimaliseren van het ontwerp. Langs de meeste Lekdijken blijkt dit goed mogelijk en kan de ruimtelijke kwaliteit van het gebied door de integratie van een dijkverhoging met een ruimtelijk ontwerp zelfs worden versterkt. Enkele dijktracés zullen al voor 2050 moeten worden aangepakt en kunnen dan meteen zodanig worden versterkt dat ze in ieder geval tot 2100 voldoen. Daar waar ontwerp-optimalisatie niet volstaat, is een alternatieve aanpak nodig. Een alternatieve aanpak voor de toekomst Vanuit twee toekomstscenario s voor 2100 is verkend hoe er kan worden omgegaan met de ruimtelijke gevolgen. Eén scenario gaat uit van aanhoudende groei van de economie en bevolking, het andere van krimp. In het krimpscenario ontstaan langs de rivieren natuurlijke uiterwaardengebieden welke de huidige groenblauwe as, die het groene hart met de Biesbosch verbindt, versterken. In dit scenario kunnen eventueel nieuwe woningen door de tijd heen worden aangelegd langs de dijkring, waardoor het bestaande lintkarakter behouden blijft. In het groeiscenario vormen de huidige graslanden nieuwe natte gebieden die hun agrarische karakter behouden en kunnen worden ingezet voor watergebonden vormen van landbouw, en algen- en viskweek. De haven van Sliedrecht kan groeien, en de nieuw aan te leggen deltadijken bieden veel kansen voor nieuwe buitendijkse bedrijvigheid. Een deltadijk kan bestaan uit een aaneenschakeling van verhoogde, watergebonden bedrijventerreinen die niet alleen vanaf het water, maar ook via het spoor en wegennet goed te ontsluiten zijn. Aan de vernieuwde dijkring kunnen woningen worden gebouwd waarmee wordt voortgeborduurd op de bestaande kwaliteiten. OD.NL 179

11 indicatie waterveiligheidsopgave 2100 dijkhoogtetekort (in cm) dijkhoogteoverschot sterkteopgave Conclusies De ontwerpstudie geeft op een vernieuwende manier duiding en perspectief aan de vaak zo abstracte lange termijn waterveiligheidsopgave. Voor de Alblasserwaard- Vijfheerenlanden werd duidelijk dat er in de toekomst nog flinke ingrepen aan zitten te komen, in een zeer beperkte ruimte. De dijkring werd dan ook stevig op de kaart gezet binnen het Deltaprogramma als aandachtsgebied. De beeldende analyse van de mogelijke toekomstige ingrepen rond de dijken benadrukt de noodzaak om (lokale) ruimtelijke ontwikkelingsprocessen te koppelen aan langetermijnkeuzes van waterveiligheid. In de latere strategieontwikkeling van het Deltaprogramma kwam deze aandacht voor de locale schaal terug in de vele participatieworkshops in het gebied waar strategieën onder meer op locale ruimtelijke kwaliteit werden beoordeeld. Ook bij het verbinden van partijen zoals gemeenten, ontwikkelaars en het waterschap bleek dit onderzoek waardevolle ruimtelijke aanknopingspunten te bevatten om gezamenlijk te werken aan een veilige en aantrekkelijke polder, voor de korte en lange termijn. OD.NL 180

12 INZENDING Nummer 34 Voorkeursstrategie Rijnmond-Drechtsteden waterveiligheid en ruimtelijke handelingsperspectieven OD.NL 257

13 zoetwater waterveiligheid Opgave verkenning planuitwerking realisatie Planfase internationaal nationaal provinciaal Schaal regionaal lokaal stedelijk gebied landelijk gebied Stad-land Meekoppel- kansen wonen werken recreatie landbouw natuur 34 OD.NL 258

14 INZENDING Vier ruimtelijke handelingsperspectieven voor Rijnmond-Drechtsteden Nummer 1 Sterke Urbane Dijken doorontwikkelen waterfront Robuuste Zeeklei Eilanden ruimte voor ontwikkeling Toekomstbestendige Rivierdijken meer flexibiliteit voor de toekomst Meer Ruimte voor de Rivier dijkversterking en rivierverruiming in een krachtig samenspel Samenvatting De minister van I&M heeft in 2013 besloten dat iedereen die achter de dijken woont en werkt eenzelfde veiligheid tegen overstromingen moet hebben. Daar waar veel slachtoffers kunnen vallen, grote economische waarden zijn of vitale en kwetsbare functies die extra bescherming nodig hebben, moeten de overstromingsrisico s nog kleiner worden. Op basis hiervan zijn de normen voor Rijnmond-Drechtsteden opnieuw vastgesteld en merendeels strenger geworden. Voor buitendijkse gebieden volstaat een regionale aanpak en wordt geen nationale norm vastgesteld. Het risico op slachtoffers is hier zeer beperkt. Waterveiligheid is essentieel voor een gezonde sociaaleconomische ontwikkeling in deze delta. Het huidige hoofdwatersysteem met zijn dijken, stormvloedkeringen en rivierverruiming blijft een goede basis om op voort te bouwen. Op langere termijn kunnen ruimtelijke maatregelen en extra evacuatiemaatregelen in aanvulling op preventie de veiligheid vergroten en robuuster maken. Stevige dijken en stormvloedkeringen zijn nodig, maar het vraagt maatwerk om deze kosteneffectief en met ruimtelijke kwaliteit te realiseren. Om dit maatwerk te kunnen vormgeven zijn ruimtelijke handelingsperspectieven ontwikkeld die een handvat bieden om de noodzakelijke maatregelen in stad en land in te passen. Data Titel: Voorkeursstrategie waterveiligheid en ruimtelijke handelingsperspectieven Rijnmond-Drechtsteden Locatie: Rijnmond-Drechsteden, Zuid-Holland, Nederland Opdrachtgever: Programmateam Rijnmond Drechtsteden: Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Ministerie van Economische Zaken, Provincie Zuid-Holland, Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard, Havenbedrijf Rotterdam, gemeente Rotterdam, gemeente Dordrecht. In opdracht van de Stuurgroep Rijnmond- Drechtsteden. Ontwerper: De Urbanisten en Defacto Stedenbouw Jaar van ontwerp: Contactpersoon: Florian Boer, florianboer@urbanisten.nl, Anne Loes Nillesen, anneloes@d.efac.to, Schaal: regionaal Stad-land: stedelijk en landelijk gebied Opgave: Een bijdrage leveren aan een veilige en vitale regio waarin het veilig wonen, werken en recreëren is. De voorkeurstrategie en de handelingsperspectieven zijn onderdeel van het op 16 juni aan de Delta-commissaris aangeboden Advies Deltaprogramma Rijnmond- Drechtsteden Meekoppelkansen: wonen, werken, recreatie, landbouw en natuur OD.NL 259

15 OD.NL 260

16 Plantoelichting De regio Rijnmond-Drechtsteden dankt haar kracht en unieke kwaliteiten grotendeels aan haar ligging in de delta waar zee en rivieren samenkomen. Het is een gebied van uitersten. Een gebied met dichtbevolkte, steeds verder verdichtende, stedelijke gebieden langs de riviertakken en landelijke gebieden daaromheen. In dit gebied is het aantal inwoners en de economische waarde achter de dijken sinds de jaren 60 enorm toegenomen. De tweede Deltacommissie onder leiding van Veerman constateerde in 2008 dat er een complexe opgave in dit gebied is om de waterveiligheid en de beschikbaarheid van zoetwater voor de lange termijn te garanderen. Zij adviseerden de veiligheidsnormen te verhogen en een aantal grootschalige maatregelen te treffen. Dit was de aanleiding om in 2009 het deelprogramma Rijnmond-Drechtsteden te starten. De Stuurgroep Rijnmond- Drechtsteden werd geïnstalleerd: een nieuw samenwerkingsverband van verschillende nationale en regionale partijen die zich gezamenlijk verantwoordelijk voelen voor de waterveiligheid in dit gebied. Onder leiding van de Stuurgroep is het Programmateam in nauwe samenwerking met de ontwerpbureaus een ontwikkelingsproces ingegaan waarbij diverse overheden, kennisinstellingen en andere stakeholders actief bijdroegen aan de ontwikkeling van een waterveiligheidsstrategie voor de toekomst. Lokale overheden en stakeholders werden vroeg betrokken bij het proces, en bleven geïnformeerd én gehoord via interactieve (ontwerp)workshops. Het visualiseren van de probleemanalyse en het schetsen van de mogelijke gevolgen en kansen van waterveiligheidsinterventies bleken waardevolle middelen om te komen tot een gedragen voorkeursstrategie. Door waterveiligheidsinterventies nu en in de toekomst beter te integreren met ruimtelijke planvorming kunnen veiligheidsrisico s worden beperkt. Daarnaast kunnen geïdentificeerde meekoppelkansen op lokaal niveau worden benut. De realisatie van de maatregelen zal gepaard gaan met de wens om ruimtelijke kwaliteit en kosteneffectiviteit na te streven, en daar is maatwerk voor nodig. De voorkeursstrategie voorziet in een viertal ruimtelijke handelingsperspectieven om een handvat te bieden bij het inpassen van de noodzakelijke maatregelen: 1. Sterke Urbane Dijken worden verder ontwikkeld langs het verstedelijkte gebied van de Stadsregio Rotterdam en langs de Drechtsteden richting Gorinchem. Achter, op en voor de dijken is ruimte voor verdere verstedelijking waarin de veiligheidsmaatregelen worden geïntegreerd. 2. Robuuste Zeeklei Eilanden, zoals Voorne-Putten, Hoeksche Waard en het Eiland van Dordrecht worden nog beter beschermd door de zeedijk en de compartimentering daarachter. Daardoor is het in het midden van deze eilanden extra veilig. Juist daar zijn nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk zonder substantiële toename van de risico s. De regionale keringen zijn en blijven dus belangrijk en vormen een onlosmakelijk geheel met het landschap. 3. Het perspectief van Toekomstbestendige Rivierdijken richt zich op de Lek (Krimpenerwaard en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden) en Hollandsche IJssel. Een gebied waar de normen strenger zullen worden en altijd bodemdaling plaatsvindt. In deze gebieden is het van belang bij de keuzes in de ruimtelijke inrichting rekening te houden met de waterveiligheidsopgave op lange termijn en vice versa. Daarmee is te voorkomen dat toekomstige dijkversterkingen tot hoge maatschappelijke kosten of grote weerstand leiden. Dat vereist langetermijnbeleid voor ruimtelijke inrichting en bouwen. 4. Rijnmond-Drechtsteden is de delta voor de rivieren. Voor een goede aansluiting is voorzien in Meer ruimte voor de Rivier maatregelen aan de zuidzijde van de Alblasserwaard (ter hoogte van de Merwedes), in samenhang met maatregelen meer bovenstrooms in de Waal. Binnen Rijnmond-Drechtsteden bevindt zich een groot areaal aan buitendijkse gebieden. Deze zijn aantrekkelijk om in te wonen en te werken of herbergen waardevolle natuur. Er wordt een Strategische adaptatie agenda Buitendijks ontwikkeld, waarin ruimte is voor maatwerk per gebied. Enerzijds gaan we buitendijkse gebieden zelf goed beschermen. Anderzijds kunnen buitendijkse gebieden (langs de Lek en de Merwedes) juist benut worden voor veiligheid. Net als voor binnendijkse gebieden dient er in het buitendijks gebied ook sprake te zijn van een acceptabel risiconiveau dat op een uniforme manier wordt vastgesteld. Slachtofferrisico s in buitendijks gebied blijken gering te zijn en liggen daarmee al vrijwel op een acceptabel risiconiveau. Rijnmond-Drechtsteden bevat zowel kwetsbare objecten als netwerken van vitale en kwetsbare functies. Gebleken is dat vooral de elektriciteitsvoorziening kwetsbaar is, omdat deze randvoorwaardelijk is voor alle andere functies. We richten ons hierbij op het verkleinen van de onderlinge afhankelijkheid van netwerken, het verkleinen van de afhankelijkheid tussen gebieden en het waterrobuust maken van objecten in gebieden met een geringe overstromingsdiepte. Er is geen aanleiding voor het extra verhogen van de dijknormen, er wordt ingezet op lokaal maatwerk. De beheerders van belangrijke verkeersaders, gemeenten en de betrokken sectoren gaan zelf na of maatregelen nodig zijn. In samenwerking met de veiligheidsregio werken zij aan plannen voor een adequate rampenbestrijding. Met in het achterhoofd dat een ramp nooit voor 100 procent te voorkomen is. OD.NL 261

17 Voorkeursstrategie Rijnmond-Drechtsteden OD.NL 262 Conclusies Het verhogen van de veiligheidsnormen en de daarbij behorende voorkeursstrategie van Rijnmond-Drechtsteden is zeer effectief. Het slachtofferrisico daalt met meer dan 85 procent en de potentiële economische schade halveert. De meerkosten van de voorkeursstrategie wegen daar ruimschoots tegenop. Met de keuze om voort te bouwen op de huidige veiligheidsaanpak creëren we in deze regio een robuust systeem dat voldoende flexibel is voor nieuwe ontwikkelingen. In de komende decennia ligt het werk vooral in de Alblasserwaard, Hollandsche IJssel/Krimpenerwaard en op het Eiland van Dordrecht. Na 2050 ontstaat ook in de stedelijke regio van Rotterdam en verder naar het westen een opgave. De ruimtelijke handelingsperspectieven bieden een handvat om de noodzakelijke concrete maatregelen in gebieden in te passen. De handelingsperspectieven sluiten aan bij de unieke kenmerken van ieder gebied. In nadere integrale gebiedsuitwerkingen worden de huidige en toekomstige ontwikkelingen meegenomen. De uitvoering van de concrete maatregelen uit de voorkeursstrategie waterveiligheid blijft de verantwoordelijkheid van de bestaande overheidsorganisaties. Daarvoor zullen Rijk, provincie, gemeenten en waterschappen de relevante onderdelen uit de voorkeursstrategie vastleggen in hun eigen visies en plannen. De uitvoeringsagenda bevat tal van projecten en gebiedsopgaven, die snel gestart kunnen worden. Partijen in Rijnmond-Drechtsteden zetten de samenwerking, ook na de besluitvorming over de Deltabeslissingen, voort.

18 De manifestatie Ontwerp Delta.NL op 29 oktober 2014 op de locatie RDM Campus Rotterdam stond in het teken van oogsten, reflecteren en inspireren. Op deze dag is het gedrukte boek met inzendingen en essays rond ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte aangeboden aan provincie, waterschap en het deltaprogramma. De online publicatie is gelanceerd via www. ontwerpdelta.nl en alle aanwezigen hebben een digitaal exemplaar ontvangen. RDM Campus Rotterdam (foto: Rob Poelenjee, IenM) OD.NL 416

19 OD.NL 417