bron: n jaargang 26 n nummer 76 n najaar 2011 n

Transcriptie

1 bron: n jaargang 26 n nummer 76 n najaar 2011 n

2 bron: jaargang 26 nummer 76 n najaar 2011 SCahier [e-ka-jee] verchijnt ind eptember 1985 ongeregeld al een chrift met eay, achtergronden, meningen en feiten over architectuur. Het i bedoeld om de relatie te informeren over de activiteiten van Architext. Sommige oudere, bijzondere nummer zijn al PDF te importeren vanuit de webwerf. Uitgeverij Architext Klein Heiligland EE Haarlem e-pot: c@architext.nl In eptember 1956 maakte architect Jan de Jong een rei van vier weken door Italië. Doel van de rei wa Syracue vanwege de prijvraag voor een bedevaartkerk waaraan hij wilde deelnemen. Maar eigenlijk i deze tudietocht vooral te zien al de Grand Tour van Jan de Jong. De eerte pleiterplaat wa het Venetiaane eiland Torcello. SCahier treedt vijfenvijftig jaar na dato in de voetporen van Jan de Jong. Torcello: Cattedrale di Santa Maria Aunta Impreie bij een Grand Tour De maker c.q. rechthebbenden van de illutratie worden in een klein lettertype bij de betreffende afbeelding vermeld. Met het teken wordt aangeduid dat het een beeld betreft van de IJgarage danwel Archiphoto Haarlem. Foto omlag: interieur Santa Maria Aunta, Torcello, eptember 2011 Dit nummer i geprint op een Xerox 7750 GX PS. BioTop papier met FSC-keurmerk. eindredactie: Id Haagma vormgeving in Creative Suite 4: de IJgarage Haarlem Rob van Wetreenen 2011 Architext SCahier 76 vercheen in het voorjaar van 2011 en beteedde aandacht aan het Grote Jan de Jongproject: het doen verchijnen van een gid en een monografie over het werk van de Schaijke architect Jan de Jong ( ). Deze werd alom bechouwd al de briljante leerling van dom Han van der Laan. Nadere tudie wijt uit dat De Jong meer wa dan een leerling en zelf ook een grote bijdrage leverde aan de praktijk en de theorie van het Platiche Getal. Vandaar dat het project de ondertitel heeft gekregen Pionier van het platiche getal. Grati te importeren vanuit de webwerf: Inleiding op dit moment wordt 1. gewerkt aan twee boeken over de Schaijke architect Jan de Jong ( ). Om een goed beeld te krijgen van de peroon en zijn werk i een flinke doi inlevingvermogen nodig. Inleven in de tijd waarin hij leefde, maar vooral ook inleven in de vele bronnen die zijn denken, doen en laten hebben beïnvloed. En daar gaat het vaak fout. Biografen zijn maar wat graag geneigd om gauw een verbinding te leggen tuen het een en het ander waarmee de levenbechrijving en het overzicht van werken een grote mate van begrijpelijke amenhang krijgt en du lekkerder leebaar wordt. Nu i er nik tegen een goed leebaar overzicht van Jan de Jong, maar de Van 3 tot en met 27 eptember 1956 maakte Jan de Jong amen met zijn vrouw Riek, zijn Boche collega Piet van Keel en dien vrouw Gatche en hun dochter Thea ecretaree op het architectenbureau van De Jong in Schaijk een autorei door Italië. De eerte Italiaane topplaat wa Venetië van waaruit op 5 eptember het eiland Torcello werd bezocht. Op de foto boven (genomen door Jan de Jong met zijn toen gloednieuwe Rolleiflex-camera) het echtpaar Van Keel en hun dochter voor de zuil met een Mariabeeld op de piazza van Torcello; link achter het palazzo publico dat inmiddel een mueum i met opgravingchatten uit de laguna; rechtachter de Santa Maria Aunta. Op de bovente foto Torcello in Jan de Jong

3 Het interieur van de Maria Aunta (zie ook het omlag). auteur van de twee boeken over hem witen al bij voorbaat dat interpreteren in zijn geval een hoogt hachelijke zaak i. Bij een zelftandig, om niet te zeggen eigengereid, karakter al De Jong die bovendien zijn theoretiche kenni voortdurend vergaarde naat een ambachtelijke praktijk i het niet makkelijk raden waar hij zijn inpiratie, zijn ideeën en zijn inzichten vandaan haalde. Elke poging daartoe zou veel weg hebben van een lag in de ruimte. Vandaar een keuze voor een omgekeerde weg. De chrijver traden letterlijk én figuurlijk in de voetporen van De Jong en lieten hun eigen aociatie, invallen en gedachten de vrije loop om op die manier te zien hoe juit zij na tientallen gebouwen van De Jong van buiten en van binnen te hebben bekeken door hem zijn beïnvloed. Ze herhaalden een deel van de Italiërei die De Jong in eptember 1956 ondernam. Zijn doel wa detijd het Siciliaane Syracue om de ituatie te betuderen voor een nieuwe bedevaartkerk waarvoor een internationale prijvraag wa uitgechreven. De Jong wilde daar graag aan deelnemen. De rei naar Syracue werd door hem ook gebruikt om de klaieke hoogtepunten van kunt en architectuur in Italië te bekijken. Binnen de curu kerkelijke architectuur waaraan De Jong ind 1952 deelnam en die hij net enkele maanden eerder cum laude had afgeloten werden al enkele reizen naar Italië georganieerd en zelf pater Han van der Laan wa het jaar daarvoor, 1955, met zijn oudte De kerk Santa Maria Aunta op Torcello werd in 639 geticht door bewoner van de tad Altinum die het Longobardiche geweld op het vate land ontvluchtten. Het werd de eerte kathedraal in de lagune van Venetië. Torcello raakte vanaf de twaalfde eeuw ontvolkt door hardnekkige malariaplagen. De kerk i ver- en herbouwd in de IXe, Xde, en XIde eeuw. De verieringen in de kerk dateren vanaf de XIde broer Jan naar Rome geweet, maar voor Jan de Jong wa Italië nog onverkend terrein. Samen met Piet van Keel ( ), tadarchitect in -Hertogenboch, werd een tevig, zeg maar gerut: heel tevig, programma opgezet dat nog het bet al een Grand Tour kan worden omchreven. Een Grote Rei die vijfenvijftig jaar later heel goed te recontrueren i omdat Thea van Keel niet alleen de dochter van Piet van Keel maar ook de ecretaree op het Schaijke bureau van Jan de Jong de hele tocht minutieu in woord en beeld heeft vatgelegd. De eerte belangrijke culturele topplaat in Italië wa Torcello, een eiland zo n 45 tot 60 minuten varen ten noorden van de tad Venetië. Een eiland beroemd om zijn twee kerken, maar vooral om de Santa Maria Aunta met de kenmerken van een vroeg-chritelijke bailiek. bron: Ruimte Er zijn weinig foto die 2. de ruimtelijke werking van de Santa Maria Aunta goed weergeven. Hoe kan het ander: de kerk bevat een overdonderende hoeveelheid fraaie detail in de vorm van ingelegde vloeren, childeringen, reuachtige gevel-mozaieken, kolommen, preektoelen, altaren, allemaal wonderbaarlijke choonheden die ieder voor zich de aandacht opeien. Hoe meelepend ook: architectuur wordt niet gemaakt door kleuren, childeringen, vormpje of mozaieken. In het bete maar o zo zeldzame geval onderteunen die verieringen de architectuur. Intrigerende gebouwen hebben achter die verieringen hun eigen autonomie: de ruimtelijke werking. En de Santa Maria Aunta i zo n karakteritiek bouwwerk. In de eerte plaat door haar impele, maar krachtige hoofdvorm: een driedeling met in het midden een hoog chip en aan weerzijden een lagere beuk. Tuen chip en beuken taan kolommen en je aarzelt welk woord hier van toepaing i: vormen die kolommen een afcheiding of juit een verbinding tuen chip en beuk? Dat roept een uitpraak van Jan de Jong in herinnering over de kolommen in zijn eigen woonhui: die hebben een dragende functie en zorgen teven voor een geleding van de ruimte. Maar het moet zo zijn, vertelde hij in een vraaggeprek, dat je niet kunt zeggen wat belangrijker i: dat ze dragen of dat ze indelen. Michien i dat nu juit de kracht van deze kerk: dat je aarzelt of de kolommen nu cheiden dan wel verbinden. Het hangt wel een beetje af van waar wordt geoberveerd. In het chip word je al het ware opgelorpt door de middenruimte mede door de niet geringe hoogte waarop het dak zich bevindt. Vanaf de achterwand kijkend naar de abi valt trouwen op hoe terk de afcheiding werkt tuen het acrale en het eculiere deel van de kerk. Dwar op de grote kolommenrijen taat een kleine, lage rij van ze kolommen met een rijk bechilderde ligger die het chip op een intrigerende wijze verdeelt. Daar i tegenwoordig een klein beetje verbeeldingkracht voor nodig, omdat de ouderdom van de kerk het nodig heeft gemaakt dat zowel in de zijbeuken al in het chip de muren met houten ligger worden onderteund. Maar al die even worden weggedacht i het duidelijk hoe terk zo n impele dwarverbinding werkt. Het roept meteen de dwarverbinding op in de klooterkerk die Jan de Jong in 1966 te Maaren realieerde. Rondkijkend in het chip valt nog iet bijzonder op. Dat de kerk van een ontroerende een- Onder: de kerk van het klooter de Priorij Emmau in Maaren. eeuw

4 voud i blijkt wel uit de kapcontructie die hier gewoon in het zicht i gelaten. Er i geen moeite gedaan er een glad plafond in aan te brengen, maar al kijkend naar die houten trekbalken, tijlen en latten valt de noordelijke zijmuur van het De woonkamer van het eigen hui dat Jan de Jong tuen 1962/67 in Schaijk bouwde op de plek van een eerder door hem ontworpen hui uit Recht op de foto de noordelijke wand die geheel blind i om het verkeerlawaai van de Rijkweg te temperen. Alle ramen bevinden zich in de zuidelijke gevel (op de foto niet zichtbaar) waardoor ook hier het buitenlicht bij lage zonnetand door de geloten noordelijke wand diffuu wordt verpreid. chip op: een indrukwekkende nore wand van lichtbruine baktenen. Zonder ramen. Die zijn er alleen in de zuidelijke bovengevel van het chip, waardoor het licht groot en hoog binnenkomt en op de noordwand wordt weerkaatt en diffuu door de ruimte verpreid. Deze ongelijkheid tuen de zuidelijke en noordelijke chipwanden geeft de kerk een monumentale, vitale kracht. Een kracht die bekend voorkomt: De Jong heeft datzelfde principe toegepat in de woonkamer van zijn eigen hui waar de noordwand ook helemaal blind i gelaten en waar hij de ongelijkheid van de indeling nog een heeft verterkt door de twee verbindende en tegelijk cheidende kolommenrijen verchillend te maken. Detail Torcello wordt nog 3. maar door een handjevol gezinnen bewoond en zou een vertild paradijelijk eiland kunnen zijn, ware het niet dat vooral in de middag in het hoogeizoen (en wanneer i het tegenwoordig geen hoogeizoen?) elk half uur een vaporetto, waterbu, grote drommen toeriten aflevert. Daarbij i het eiland ook nog een uitert populair bij de Venetiaane bevolking die er graag haar trouwpartijen en familiereünie viert. Al Jan de Jong vandaag de dag zou willen genieten van de verbluffende eenvoud en rijkdom van Torcello, zou hij een vroege boot naar het eiland moeten nemen. Wat in 1849 de Brite bron: Boven: zicht op de kerken van Torcello in eptember 2011 met in het noorden de uitloper van de Dolomieten. Recht de bailiek Santa Mara Aunta met klokkentoren in de teiger. Link daarvan de Santa Fo ca, een kerk in (Byzantijne) centraalbouw uit de twaalfde eeuw. De twee kerken zijn in de XVIde eeuw met elkaar verbonden. Het amengaan van een bailiek en een centraalbouw i intereant. Binnen de curu kerkelijke architectuur werd aanvankelijk gezocht naar oervormen van architectoniche indelingen (lee: de dipoitie). De vroeg-chritelijke bailieken en de Byzantijne koepelkerken met hun centraalbouw werden daarom uitvoerig betudeerd en vaak al voorbeeld genomen. De eerte kerken die door leraren en leerlingen van de curu vanaf eind jaren veertig werden gebouwd, waren bailieken, wat hun dan ook de chimpnaam bailiekbouwer opleverde. Maar vanaf het begin van de jaren vijftig begon men ook de centraalbouw toe te paen. Zo werd een tudie van de Itanboele Hagia Sofia al voorbeeld geteld voor de dipoitie. Voor Jan de Jong wa het toepaen van hitoriche voorbeelden in de dipoitie al een gepaeerd tation. Hij zocht wat betreft plattegronden naar eigentijde indelingen waarbij ongetwijfeld een rol heeft gepeeld dat hij in zijn bouwpraktijk wat kerken betreft te maken kreeg met grote zaalkerken die inderdaad andere oploingen vroegen. Opvallend i wel dat Jan de Jong een voorliefde heeft voor architectoniche ruimte die met behulp van kolommen in drieën of in vijven zijn verdeeld; de centraalbouw, laat taan een koepel, komt nauwelijk in zijn œuvre voor

5 Sponor het Grote Jan de Jong-project Onder aupiciën van de Jan de Jong Stichting verchijnen twee boeken. bron: De Gid. Voorjaar 2012 verchijnt de Gebouwen van Jan de Jong: pionier van het platiche getal. Een gid met een zelfde opzet al Gebouwen van het platiche getal, namelijk: een gid met De Jong meet belangwekkende gebouwen; een atla waarin per plaat een zo volledig mogelijk overzicht wordt gegeven van betaande en reed geloopte werken; een lexicon met begrippen uit leven, denken en werken van De Jong. Omvang: 144 pagina. Formaat: 21,5 x 12 cm, taand. 2. De monografie. In de loop van 2012 verchijnt Jan de Jong, architect te Schaijk een monografie. Een kloek (foto)boek dat niet zal mitaan op de alontafel. Naat een diepgaande analye van het leven, werk en betekeni van Jan de Jong zal dit boek uitgebreide bechrijvingen bevatten in woord en beeld van vele van zijn werken. Ruim 120 pagina van 245 x 210 mm, oblong (dat wil zeggen: liggend formaat). Ook U kunt dit grote Jan de Jong-project mede mogelijk maken. Teken nu voor 99 in op de gelimiteerde, excluieve editie van de monografie. Al ponor ontvangt u: n een gebonden, met de hand genummerd exemplaar boek met linnen band én tofomlag in een liggend formaat voorzien van twee leelinten ; n uw naam vermeld in de lijt van ponoren; en n grati een geigneerde gid Gebouwen van Jan de Jong. De nummering wordt toegewezen in volgorde van betaling op bankrekening van Architext Haarlem. De monografie verchijnt daarnaat in een goedkope tudenteneditie met lappe kaft. Gebruik de grati antwoordkaart in dit nummer. Geen kaart meer? Bezoek Jan de Jong architect te Schaijk 76 kuntcriticu John Rukin ( ) ook al deed. Van hem i de verzuchting in zijn boek The tone of Venice dat Torcello en Venetië beide moeder en dochter zijn en dat je in beide alleen nog maar weduwen kunt zien: Mother and daughter, you behold them both in their widowhood Torcello and Venice. En het i waar: Venetië en meer nog haar zevendeeeuwe oorprong Torcello, zijn inmiddel al lang beroofd van hun glorietijd en ze luimeren al verteende herinneringen in de lagune. Wat meteen de vraag oproept: hoe actueel zijn de weduwen nog? Rukin kon er in zijn drie kloeke delen die The Stone telde, heel belit over zijn. Voor hem lag hier de ware eentie van de architectuur. Maar dat wa 1851/53. We zijn weer een 150 jaar verder, du wat moeten we met al dat veruikerende marmer en verpulverende teen? Wee gerut: Torcello heeft nog niet aan kracht ingeboet. Wie oog in oog wil taan met wat architectuur werkelijk i, komt hier aan zijn trekken. Boven: dit konden foto van het werk van Jan de Jong kunnen zijn. Toch zijn ze afgelopen eptember genomen in Torcello: nonnen en monniken en vol-en-zat metelwerk. Dan wel te vertaan al architectuur die niet ijdel i, niet modieu en die vooral niet chreeuwt. Hier fluitert de architectuur alof het een onuitpreekbaar, onverwoordbaar myterie niet wil vertoren. Die eerlijke terughoudendheid vind je in de detail terug. De daken die geen dakgoten hebben waardoor niet alleen de Boven: houten kapiteel in het palazzo publico van Torcello. Onder: in Berg en Dal bouwde De Jong een woonhui met houten kolommen voorzien van impele kapitelen. liefdevol bewerkte uiteinden van de kapcontructie zichtbaar i, maar ook de dakpannen met hun beurteling holle en bolle kanten de nonnen en monniken hun danende ritme tonen. Of de vol-en-zat gemetelde muren die in hun boertige ambachtelijkheid een onvertoorbare, trote oprechtheid uittralen. Stuk voor tuk detail die ook in het werk van Jan de Jong in talloze varianten voorkomen en het zijn die detail die even raken aan dat wat onvergankelijk i. 76 9

6 foto: Riccardo Speziari bron: Verkrijgbaar in de boekhandel of op Muziek Jan de Jong mag dan 4. wel in 1956 een nieuwe Rolleiflexcamera hebben meegenomen, het chetblok wa niet vergeten. Zijn chet van Torcello toont ook de campanile, de klokkentoren van de Santa Maria Aunta. Logich. Zelf wa hij op dat moment al bezig met de ontwerpen van de kerken in Rijwijk en Gemert die beide hun eigen campanile zouden krijgen. De toren van Torcello heeft een eenvoudige vierdeling in zijn gevel: bovenaan vier bogen gevormd door drie kolommen en over de lengte van de gevel twee inkepingen die bovenaan elk in twee bogen Op 5 eptember 1956 chette Jan de Jong Torcello. Linkachter de Maria Aunta met campanile, recht de Foca en link het palazzo waar nu het archeologich mueum i gevetigd. Onder: de San Nicolò in Doroduro. eindigen. Een beetje het ritme van een fanfarecorp, terwijl in het werk van De Jong de afzonderlijke lagen in gevel Jan de Jong vaak elk een eigen ritme kregen waardoor de hoempa verandert in een kleine melodie. In een van de oudte kerken van de tad Venetië, de San Nicolò in de wijk Doroduro, die honderd jaar na de Santa Maria Aunta werd geticht, i daar al een mooie variant van te zien. De twee muurnien met hun dubbelboogje lijken zo gekopieerd van Torcello. Maar daarboven i een drie ling van boogje waardoor inderdaad een deuntje onttaat en dat nog wel in de maat van drie en vier: wel heel nauw verwant aan het platiche getal. De Jong i nooit op de Campo San Nicolò dei Mendicoli in Doroduro geweet. Jammer. Hij zou het belit meteen hebben gechett n HILDE DE HAAN & IDS HAAGSMA pagina 29,

7 bron: