No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.

Transcriptie

1 Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. info@boomamsterdam.nl

2 ARTIKELEN STROMINGEN In deze rubriek wordt het palet aan theoretische stromingen en vernieuwende benaderingen die ten grondslag liggen aan kwalitatief onderzoek belicht. Redacteur voor deze rubriek is Fijgje de Boer: Pragmatiek en pragmatisme bij kwalitatief onderzoek Adri Smaling* In de onderzoeksliteratuur worden de termen pragmatiek en pragmatisch gebruikt zonder dat altijd duidelijk is in welke betekenis. Ter verheldering laat ik in dit artikel verschillende betekenissen de revue passeren. Eerst bekijk ik enkele betekenissen van pragmatiek en pragmatisch die weinig filosofische lading hebben. Daarna bespreek ik vormen van filosofische pragmatiek, vaak pragmatisme genoemd. Pragmatisme is een van de traditionele filosofische bronnen die tot kwalitatief onderzoek hebben geleid, naast fenomenologie en hermeneutiek. In het boek Filosofie van de sociale wetenschappen van Schuyt (1986) wordt ruime aandacht geschonken aan pragmatisme, vooral dat van Peirce. Nog recent publiceerde Schuyt een bundel vertalingen van werk van Peirce met een uitgebreide inleiding (zie Peirce, 2017). En in het boek Wetenschapsfilosofie voor kwalitatief onderzoek van Bosch (2012) wordt paragraaf 4.5 aan pragmatisme gewijd. Hier zal ik bij vijf pragmatisten ideeën aangeven die hebben wortel geschoten in de methodologie van kwalitatief onderzoek. Pragmatiek zonder of met weinig filosofische lading Pragmatiek zonder filosofische lading kan betekenen: gerichtheid op of sturing door het streven naar bruikbaarheid, nuttigheid in een speciaal geval, nuttigheidswaarde in het algemeen, aansluiting bij sociale en fysieke contexten, uitvoerbaarheid, hanteerbaarheid en daadwerkelijke samenwerking; deze gerichtheid of sturing is niet verbonden met achterliggende principes, theorieën of filosofieën. Een empirisch onderzoek dat alleen maar aan een onderzoeksvraag is opgehangen, kan pragmatisch worden genoemd, omdat een theorie en een expliciete binding * Prof. dr. Adri Smaling is emeritus hoogleraar Methodologie en Onderzoeksleer aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht. A.Smaling@UvH.nl. KWALON 2017 (22) 3 17

3 Adri Smaling met een sociaalwetenschappelijke stroming of benadering ontbreken. Mixed methodsonderzoek wordt meestal ook pragmatisch gemotiveerd. De keuze voor een onderzoeksmethode wordt niet steeds door louter pragmatische motieven ingegeven, maar kan medebepaald worden door een voorkeur voor een bepaalde sociaalwetenschappelijke benadering zoals het symbolisch interactionisme, en daarbinnen weer voor de gefundeerde theoriebenadering. Andere benaderingen zijn bijvoorbeeld: empirische fenomenologie, hermeneutische, neorealistische en participatieve benaderingen. Een dergelijke keuze kan paradigmatisch worden genoemd, omdat die een kijk op de mens, de wereld en de kennis ervan insluit. Maar als de methodekeuze voornamelijk bepaald wordt door pragmatische overwegingen, dan kan die keuze pragmatisch worden genoemd. Zulke overwegingen kunnen te maken hebben met wensen van opdrachtgevers, promotoren en tijdschriftredacteuren, met competentie, onderzoekssituatie, tijdsplanning en kostenbeheersing (zie verder Smaling, 1994). Een pragmatische keuze voor een bepaalde onderzoeksmethode kan ook bínnen een paradigmatisch kader bestaan. Een voorbeeld hiervan vinden we in het fenomenografische onderzoek van Van Rossum en Hamer (2010, 2013). In plaats van open interviewing, de gangbare manier van dataverzameling binnen het paradigma van de fenomenografie, gebruikten zij het open-ended survey. De onderzochten schreven stukjes, de onderzoekers verzamelden schriftelijk materiaal en geen bandopnames. Hun motief was: veel materiaal verzamelen tegen lage kosten. Dit is een pragmatische keuze (vgl. Van Elst, 2015, p. 69). Van Rossum en Hamer (2010) hebben in hun versie van het fenomenografische onderzoek vooral de pragmatische aspecten op het oog, zoals bruikbaarheid in het onderwijs. Daarom noemen ze zich pragmatic phenomenographers (p. 45). Zij verwijzen niet naar de filosofische pragmatiek. Overigens wordt in het alledaagse leven de term pragmatisme soms ook a-filosofisch gebruikt. Zo spreekt men wel over het pragmatisme van de minister-president als hij principes en eens gedane beloften loslaat en zich laat leiden door wat in een gegeven situatie beter uitkomt. In wat volgt, gebruik ik pragmatisme in filosofische zin. Filosofische pragmatiek (pragmatisme) Het is gebruikelijk om de volgende drie Amerikanen als de grondleggers van het pragmatisme te beschouwen: de natuurwetenschapper en filosoof Charles Peirce ( ), de psycholoog en filosoof William James ( ) en de pedagoog en filosoof John Dewey ( ). Soms wordt Peirce als de grondlegger genoemd. Peirce heeft de term pragmatisme ingevoerd, maar het was James die er een grotere bekendheid aan gaf (James, 1907/2003). Zijderveld (1973) stelt in navolging van Durkheim dat James de vader van het pragmatisme is geworden. Peirce was het niet eens met de bredere betekenis die James aan pragmatisme gaf en stelde daarom later de term pragmaticisme voor. James verbreedde het pragmatisme tot een levens- en wereldbeschouwing, waarin de mens wordt gezien als een handelend wezen dat onverbrekelijk verbonden is met zijn wereld (natuur, omgeving, vooral andere mensen) en zich daartoe moet verhouden. 18 KWALON 2017 (22) 3

4 Pragmatiek en pragmatisme bij kwalitatief onderzoek Van degenen die de filosofische pragmatiek verder ontwikkelden, noem ik de socioloog, psycholoog en filosoof George Herbert Mead ( ). Mead wordt wel tot de vier klassieke Amerikaanse pragmatisten gerekend. Bovendien wordt Mead de vader van het symbolisch interactionisme genoemd, van waaruit een belangrijke vorm van kwalitatief onderzoek tot ontwikkeling kwam: de gefundeerde theoriebenadering. In dit artikel geef ik niet alleen een korte typering van de vier genoemde klassieke vertegenwoordigers van het pragmatisme, maar ook van een meer eigentijdse pragmatist, Richard Rorty ( ). Van deze vijf filosofen bespreek ik enkele ideeën die van belang zijn voor kwalitatief onderzoek. Charles Peirce ( ): abductie Charles Sanders Peirce heeft in aansluiting bij Aristoteles een derde redeneervorm naast deductie en inductie verdedigd en uitgewerkt: abductie (Peirce, 1878/2017). In de wetenschappelijke wereld heeft deductie meestal betrekking op een hypothetico-deductieve redenering: uit een hypothese die je van een theorie afleidt of zomaar bedenkt, worden deelhypothesen afgeleid die empirisch getoetst kunnen worden. Maar als zo n theorie of idee niet voorhanden is, waar haal je dan een hypothese vandaan die verklarend vermogen heeft? Inductie helpt niet. Inductie wordt hier opgevat als generalisatie van een kenmerk van een of enkele elementen in een verzameling naar alle elementen in die verzameling. Inductie leidt niet tot een hypothese die nieuwe verklarende verbanden legt. Abductie is juist wel gericht op het vinden van een dergelijke hypothese: op grond van ervaringen, waarnemingen en literatuur wordt een mogelijke verklaring geformuleerd. De gefundeerde theoriebenadering biedt een methodisch uitgewerkte strategie voor een abductieve werkwijze. Maar niet iedereen ziet dit zo. Tavory en Timmermans (2014) menen dat de gefundeerde theoriebenadering te weinig is gericht op theorievorming: zij is te sterk gereglementeerd en komt daarom niet veel verder dan een ordening van verzamelde data. Een abductief onderzoeksproces moet inderdaad ruimte geven aan creatieve stappen, aan theoretical sensitivity en emergence, zoals Glaser (1978, 1992) zegt (vgl. Bosch, 2012, p. 30 e.v., 46 e.v.; Jansen, 2016; zie voor abductie in kwalitatief onderzoek ook Maso & Smaling, 1998, p ; Smaling, 1987, p. 298). William James ( ): Self, work Van James heeft vooral zijn theorie van het menselijk bewustzijn invloed gehad op Mead, die deze verder uitwerkte. James vatte het bewustzijn op als bewustzijn van iets in de binnenwereld of in de buitenwereld. Het bewustzijn is geen vaste entiteit, maar a stream of consciousness en tegelijkertijd een activiteit waarin ervaringen van werkelijkheden tot stand worden gebracht. Het reflectieve aspect van het bewustzijn noemt hij Self. A man s Self is the sum total of all that he can call his, not only his body and his psychic powers, but his clothes and his house, his wife and children, his KWALON 2017 (22) 3 19

5 Adri Smaling ancestors and friends, his reputation and works, his lands and horses, and yacht and bank-account (James, 1890, in Zijderveld, 1973, p. 53). Volgens Zijderveld kan dit Self het best vertaald worden met identiteit. Binnen dit Self kunnen we een sociaal deel, een social Self, onderscheiden. Deze sociale identiteit heeft veel overeenkomst met het me dat bij Mead samen met het I het Self vormt. Ook het begrip generalized other van Mead wordt al door James geformuleerd, zo laat Zijderveld (1973, p. 54) zien. James waarheidsbegrip is eveneens relevant. Een theorie is waar als die theorie werkt. Maar werkt betekent hier veel meer dan dat die theorie nuttig of toepasbaar is. We must find a theory that will work; and that means something extremely difficult; for our theory must mediate between all previous truths and certain new experiences (James, 1907/2003, p. 95). De betekenis van work vinden we terug in de gefundeerde theoriebenadering. Wester (1991, p ) schrijft dat een gefundeerde theorie past op het veld van onderzoek (fit), kernproblemen of basisprocessen die zich daar afspelen thematiseert (relevance) en deze interpreteert en verklaart (work). Glaser en Strauss (1967) noemen alleen fit en work als kenmerken van een grounded theory. Relevance is bij hen een aspect van work: By fit we mean that the categories must be readily (not forcebly) applicable to and indicated by the data under the study; by work we mean that they must be meaningfully relevant to and be able to explain the behavior under study (p. 3-5). Van een gefundeerde theorie zeggen ze: Most important, it works provides us with relevant predictions, explanations, interpretations and applications (p. 1). Daarom: als gezegd wordt dat een theorie werkt, dan wordt er veel meer bedoeld dan dat die theorie praktisch nut heeft. John Dewey ( ): transaction, communication, theory of inquiry De filosofie van Dewey wordt vooral gekenmerkt door zijn transactionele benadering. In zijn vroegere werken beschrijft Dewey de natuur als a movingwholeof interacting parts, maar in latere werken spreekt hij van transaction (Biesta & Burbules, 2003, p. 10). De term interactie suggereert dat afzonderlijk bestaande entiteiten interacteren. Maar Dewey ziet het anders: (...) transaction puts the process first and treats distinctions such as those between subject and object or between organism and environment as functions emerging from this process not as starting points or metaphysical givens (zie Biesta & Burbules, 2003, p. 26). De transactie tussen levende organismen noemt hij experience en de transactioneel opgevatte interactie tussen mensen noemt hij communication. Dewey vat communicatie niet op als transmissie van informatie, maar als a process of the mutual coordination of action (p. 41). Succesvolle coördinatie vergt dat de interacterende partners reageren op de betekenis van de handeling van de ander; ze zien elkaars handelingen als symbolen voor wat er (nog) niet is. De communicatie tussen partners is hiermee geen stimulus-respons gebeuren en ook geen aanpassing aan de betekenis van de activiteiten van de ander, maar een constante wederzijdse anticipatie op een mogelijke betekenis van wat de ander doet. Hiermee zijn we dicht genaderd tot een belangrijk begrip bij Mead: symbolic interaction. Binnen een symbolische interactie tussen partners wordt een handeling, een gebaar, een teken, een signaal, pas een symbool als de ander zich afvraagt wat die handeling et cetera te betekenen heeft. Zijderveld 20 KWALON 2017 (22) 3

6 Pragmatiek en pragmatisme bij kwalitatief onderzoek (1973, p. 56) wijst erop dat Dewey met zijn concept van communicatie anticipeert op Meads idee van taking the role of the other (zie verderop). Dewey heeft niet alleen veel invloed gehad binnen de pedagogie, vooral de onderwijskunde. Zijn ideeën hebben ook steun verleend aan actieonderzoek (grotendeels kwalitatief van aard). (Ik gebruik hier de termen actieonderzoek en handelingsonderzoek uitwisselbaar.) Zo schrijven Greenwood en Levin (1998): Dewey s pragmatism, with its linkage of knowledge and action, its connections between knowledge, action, community and democracy, remain important for action research (p. 75). He believes that the only real sources of knowledge are to be found in action, not in armchair speculation (p. 73). De filosofische ideeën van Dewey ondersteunen een van de belangrijkste kenmerken van actieonderzoek: Action research is inquiry where participants and researchers cogenerate knowledge through collaborative communicative processes in which all participant s contributions are taken seriously (p. 73). Ten slotte wijs ik erop dat het iteratief-cyclische onderzoeksproces, dat kenmerkend is voor de gefundeerde theoriebenadering, al door Dewey (1938) wordt aangegeven (zie ook Bosch, 2012, p. 47). Herbert Mead ( ): Self, taking the role of the other, symbolic interaction Zoals gezegd wordt George Herbert Mead wel de vader van het symbolisch interactionisme genoemd, vooral de Chicago-variant. Zijn bekendste boek is Mind, Self and Society (1934). Hierboven zijn enkele van de ideeën uit het Amerikaanse pragmatisme aangestipt die hij heeft verwerkt en soms verder heeft gevoerd. Bij James wees ik op het I en me die het Self vormen en bij Dewey op Meads idee van symbolic interaction. Een belangrijke inbreng van Mead is het idee van rolneming (taking the role of the other), nu meestal perspectief nemen genoemd. Het onderliggende empathische vermogen is onmisbaar in sociale interactie, in het bijzonder in symbolische interactie, en is zeker ook belangrijk voor een kwalitatief onderzoeker (vgl. Smaling, 2008). Het idee van symbolische interactie is verder ontwikkeld door Herbert Blumer ( ), de belangrijkste woordvoerder van het symbolisch interactionisme. Blumer heeft het pragmatisme van Mead niet alleen vruchtbaar gemaakt voor de sociologie, maar ook methodologisch uitgewerkt, onder meer in zijn Symbolic Interactionism: Perspective and Method (1969). Deze en vroegere teksten van Blumer zijn van invloed geweest op de gefundeerde theoriebenadering, bijvoorbeeld zijn idee van sensitizing concepts (Blumer, 1954, 1969, p ). In het Nederlands spreekt men wel over verkennende, attenderende of richtinggevende begrippen (zie bijv. Wester, 1991, p. 20, 27). Deze begrippen worden aanvankelijk opzettelijk vaag gehouden, dus niet geoperationaliseerd, met als doel nog onbekende betekenissen van een begrip en vooral onverwachte aspecten van het alledaagse handelen te kunnen ontdekken. Pas later in een onderzoeksproces worden deze vage begrippen nader gepreciseerd. Theoretische begrippen die op deze wijze ontwikkeld worden, zijn sterker in de sociale werkelijkheid verankerd dan als ze bedacht worden; ze zijn gefundeerd. De aandacht voor het sociale handelen in het alledaagse leven is typerend voor het pragmatisme. KWALON 2017 (22) 3 21

7 Adri Smaling Richard Rorty ( ): ongoing conversation Richard McKay Rorty is een bewonderaar van Dewey, maar hij heeft ook andere invloeden ondergaan, bijvoorbeeld die van de hermeneutische en de analytische filosofie. Rorty ziet geen toekomst meer voor de traditionele filosofie met haar zoeken naar de waarheid, het blootleggen en bouwen van fundamenten en formuleren van grondslagen voor wetenschappelijke kennis. In de toekomst kan filosofie alleen nog maar an ongoing conversation involving methods and debates that attempt to bring people into some kind of state of communicative clarity zijn (Greenwood & Levin, 1998, p. 86; vgl. Rorty 1980, p. 365 e.v.). Greenwood en Levin (1998) zien actieonderzoek ook als keeping the conversation going. Daarom zien zij de filosofie van Rorty, even als die van Dewey, als een ondersteuning van het idee van cogenerative learning, een kernidee in actieonderzoek. Peter Reason, een van de hedendaagse coryfeeën in de wereld van actieonderzoek, voelt zich door de filosofie van Rorty gesteund, maar heeft ook wel kritisch commentaar. Reason schrijft bijvoorbeeld: Rorty s skepticism as to whether it is possible to actively create democratic, participative conversations (...) must be taken seriously, but clearly is not the last word. Action researchers have come a long way in learning how to develop mutuality in conversation, collaboration in small groups, and wider networks of participative relationships. Reading Rorty can challenge us to articulate more clearly just what it is we can do to facilitate emergence of communicative spaces (...) (Reason, 2003, p. 13). Tot slot De herwaardering en de opleving van het pragmatisme als filosofische pragmatiek maken dat het belang ervan verder gaat dan het historische belang (zie bijv. Baert, 2005; Burke, 2013). Behalve over werkzaamheid gaat het over communicatie tussen mensen, inzicht en kennis verkrijgen van alledaags handelen, en onderzoek daarnaar doen. Daarbij wordt werkzaamheid niet beperkt tot nuttigheid. De grote invloed van het pragmatisme op de methodologie van kwalitatief onderzoek is onmiskenbaar en is vooral zichtbaar in het symbolisch interactionisme en de gefundeerde theoriebenadering. Maar ook vormen van actieonderzoek, die veelal kwalitatief van karakter zijn, worden filosofisch ondersteund door het pragmatisme. Bovendien lijken de herwaardering en de opleving van het pragmatisme de waardering van de kwalitatieve onderzoeksbenadering te vergroten binnen de sociale wetenschap en verwante wetenschapsdisciplines. Literatuur Baert, P. (2005). Philosophy of the social sciences: Towards pragmatism. Cambridge: Polity Press. Biesta G.J.J. & Burbules, N.C. (2003). Pragmatism and educational research. Lanham: Rowman & Littlefield. Blumer, H. (1954). What is wrong with social theory. American Sociological Review, 18, KWALON 2017 (22) 3

8 Pragmatiek en pragmatisme bij kwalitatief onderzoek Blumer, H. (1969). Symbolic interaction: Perspective and method. Englewood Cliffs: Prentice Hall. Bosch, R. (2012). Wetenschapsfilosofie voor kwalitatief onderzoek. Den Haag: Boom Lemma uitgevers. Burke, F.Th. (2013). What pragmatism was. Bloomington: Indiana University Press. Dewey, J. (1938). The pattern of inquiry. In J. Dewey, Logic: The theory of inquiry (pp ). New York: Henry Holt. Elst, E. van. (2015). Een voorbeeldonderzoek van pragmatische fenomenografie. KWALON 58, 20(1), Glaser, B.G. (1978). Theoretical sensitivity: Advances in the methodology of grounded theory. Mill Valley, CA: Sociology Press. Glaser, B.G. (1992). Basics of grounded theory analysis: Emergence vs forcing. Mill Valley, CA: Sociology Press. Glaser, B.G. & Strauss, A.L. (1967). The discovery of grounded theory. Chicago: Aldine. Greenwood, D.J. & Levin, M. (1998). Introduction to action research: Social research for social change. Thousand Oaks: Sage. James, W. (1890/1950). Principles of psychology (2 vols.). New York: Dover Publications. James, W. (1907/2003). Pragmatism. A new name for some old ways of thinking. New York: Barnes & Noble. Jansen, H. (2016). Gefundeerde theorieontwikkeling: geen inductie maar systematische abductie. KWALON 62, 21(2), Maso, I. & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom. Mead, G.H. (1934). Mind, self and society. Chicago: University of Chicago Press. Peirce, C.S. (1878/2017). Deduction, induction, and hypothesis. In C.S. Peirce, Lessen in pragmatisme. Samenstelling, inleiding & vertaling Kees Schuyt (pp ). Amsterdam: Boom. Peirce, C.S. (2017). Lessen in pragmatisme. Samenstelling, inleiding & vertaling Kees Schuyt. Amsterdam: Boom. Reason, P. (2003). Pragmatist philosophy and action research: Readings and conversation with Richard Rorty. Action Research, 1(1), Rorty, R. (1980). Philosophy and the mirror of nature. Oxford: Basil Blackwell. Rossum, E.J. van & Hamer, R. (2010). The meaning of learning and knowing. Rotterdam: Sense Publishers. Rossum, E.J. van & Hamer, R. (2013). Fenomenografie: Het beschrijven van de werkelijkheid vanuit een tweede-ordeperspectief. KWALON 54, 18(3), Schuyt, C.J.M. (1986). Filosofie van de sociale wetenschappen. Leiden: Martinus Nijhoff. Smaling, A. (1987). Methodologische objectiviteit en kwalitatief onderzoek. Lisse: Swets & Zeitlinger. Smaling, A. (1994). The pragmatic dimension: Paradigmatic and pragmatic aspects of choosing a qualitative or quantitative method. Quality & Quantity, 28, Smaling, A. (2008). Dialoog en empathie in de methodologie. Amsterdam: SWP. Tavory, I. & Timmermans, S. (2014). Abductive analysis: Theorizing qualitative research. Chicago/London: The University of Chicago Press. Wester, F. (1991). Strategieën voor kwalitatief onderzoek. Muiderberg: Uitgeverij Coutinho. Zijderveld, A.C. (1973). De theorie van het symbolisch interactionisme. Meppel: Boom. KWALON 2017 (22) 3 23