No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.

Transcriptie

1 Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. info@boomamsterdam.nl

2 Combineer een inductieve en deductieve aanpak Reactie op het essay van Edward Groenland Fijgje de Boer* Edward Groenland geeft aan geneigd te zijn tot een keuze voor een deductieve aanpak bij aanvang van een kwalitatief onderzoek voor een opdrachtgever. Let wel, Groenland doelt hier op een deductieve aanpak in de uitvoering van een kwalitatief onderzoek. Meestal wordt zo n aanpak geassocieerd met de uitvoering van een kwantitatief onderzoek, terwijl een inductieve aanpak kenmerkend wordt genoemd voor kwalitatief onderzoek. Ik beschouw de bijdrage van Groenland als een ietwat schematische weergave van een keuze tussen inductie en deductie. Ik deel zijn conclusie dat je alleen met een deductieve aanpak tot kwalitatief goede, betrouwbare, en verantwoorde aanbevelingen komt, echter absoluut niet. Eerder hebben Van Staa en Evers (2010) in KWALON al helder weergegeven dat kwalitatief onderzoek niet gelijkstaat aan een inductieve aanpak, maar veeleer uit een combinatie van een inductieve en deductieve aanpak. Strauss en Corbin (1998: ) beschrijven het als een voortdurend heen en weer bewegen tussen inductie en deductie. Om het verschil tussen enkel een deductieve en een combinatie van een inductieve en deductieve aanpak weer te geven, geef ik eerst een voorbeeld van een onderzoekje voor een opdrachtgever. Ik zal dan laten zien dat het hanteren van enkel een deductieve aanpak, hoe tijdbesparend misschien ook, slechts leidt tot blikvernauwing of stilstand en herhaling van eerdere aanbevelingen. Juist in het toepassen van een combinatie van inductie en deductie zit de kracht van kwalitatief onderzoek. Eerst het voorbeeld. Stel, ik krijg een opdracht van de gemeente Amsterdam omdat er ongerustheid heerst over de vogelstand in de stad: duiven lijken de overwinnaars, terwijl de kleine vogeltjes, zoals de mus of de mees, het onderspit delven vanwege toenemende verstening van binnentuinen en menselijke drukte in parken. De ongerustheid van de gemeente zet ik om in een onderzoek naar het voorkomen van kleine vogels in de stad, op basis waarvan ik aanbevelingen zal formuleren voor het behoud van de kleine vogel. Als ik dit (kwalitatieve) onderzoek start stuit ik op de keuze die Groenland beschrijft: ga ik inductief of deductief te werk om tot goed onderbouwde aanbevelingen te komen? Als ik kies voor een inductieve aanpak, pak ik een notitieblokje (of laptop, maar notitieblokje is in dit geval handiger) en begin met observaties vanaf mijn balkon op een onbebouwde binnentuin. Ik analyseer mijn eerste data en besluit om bij een kennis te observeren met uitzicht op een bebouwde binnentuin. Ik wandel ook naar het Vondelpark en observeer daar op verschillende plekken. Eventueel heb ik dan mijn notitieblokje al zo * Dr. Fijgje de Boer is als wetenschappelijk docent verbonden aan de afdeling Metamedica van het VUmc. fi.deboer@vumc.nl. 10 KWALON 2016 (21) 2

3 Combineer een inductieve en deductieve aanpak ingericht dat ik de mus of mees kan aanstrepen. En verder heb ik ruimte vrijgelaten op het notitieblokje voor overige vogels, zoals de groene parkiet. Als het mogelijk is, maak ik ook foto s van de vogels en de plaatsen waar ik ze tegenkom. Ik herhaal de observaties op uiteenlopende tijdstippen: in de ochtend, vroeg en laat in de middag, in de vroege avond (in het voorjaar en de zomer). Ik analyseer de gegevens elke keer, noteer waar ik was, en probeer bevestigingen te krijgen en te zoeken naar aanvullingen. Ik denk dat ik op deze wijze een redelijk beeld krijg van de aanwezigheid van kleine vogels in de stad. Ik kan ook op een deductieve wijze te werk gaan, zoals Groenland die voorstaat. Dat zou betekenen dat ik eerst systematisch naar literatuur zoek en deze doorneem over het leven van kleine vogels in de stad (vijf dagen). Ik analyseer en synthetiseer deze informatie en formuleer een probleemstelling over de mogelijke vermindering van kleine vogels in de stad (twee dagen). Ik stel een open observatieschema op (één dag) en doe vier observaties ( s ochtends, s middags twee keer en vroeg in de avond) op drie plekken: eigen binnentuin, bebouwde binnentuin en Vondelpark. Als het meezit, ben ik daar in drie dagen mee klaar. Vervolgens analyseer ik al mijn gegevens en rapporteer daarover (twee à drie dagen). Volgens Groenland leidt deze tweede (deductieve) aanpak tot kwalitatief goede, betrouwbare, en verantwoorde aanbevelingen aan de gemeente Amsterdam. Ik betwijfel of dat inderdaad zo is. Groenland staat niet alleen in zijn voorkeur voor een puur deductieve aanpak. Het is niet enkel een aanpak die het predicaat wetenschappelijk draagt, we hanteren zo n aanpak ook bij beslissingen in het alledaagse leven. Lawson (2005) toonde studenten een rijtje met afbeeldingen van een Mellinark (een figuurtje met bepaalde kenmerken dat op verschillende wijzen werd weergegeven) en vroeg hun een Mellinark aan te wijzen op een tweede rijtje met figuurtjes (met één figuurtje compleet identiek aan de eerste rij). Lawson leidt uit de resultaten af dat studenten overwegend een deductieve wijze van redeneren hanteren (als... dan) in hun keuze voor een Mellinark in plaats van een inductieve (de kenmerken van het figuurtje zijn...,ik zie in detweede rijtje figuurtjes met kenmerken...). Hij laat ook zien dat het menselijke brein ingesteld is op deductief denken. Als voorbeeld geeft hij een beschrijving van een jager die alleen aan het jagen is in een groot en hem onbekend bos. Opeens hoort hij een tak ergens kraken. Hij (jagers zijn meestal mannen) is meteen op zijn hoede en zijn hersenen gaan aan de slag. Op basis van eerdere informatie, opgeslagen in zijn hersenen besluit hij meteen de eerste de beste boom in te klimmen. De jager neemt het zekere voor het onzekere, dat wil zeggen, stelt zijn leven in veiligheid in plaats van af te wachten totdat het beest wel of niet uit de bosjes naar voren springt. De deductie die de jager maakt, was gebaseerd op sporen van een grote kat die hij eerder op de dag had gesignaleerd (ofwel eerdere kennis ). Zijn overlevingsinstinct drijft hem ertoe in de boom te klimmen. Boven in de boom kan hij terugkomen op zijn overweging om daar een schuilplaats te zoeken als het beest niet meteen verschijnt, maar de eerdere redenatie van het zien van de sporen zal hem daarvan beletten, is de redenatie. Lawson concludeert dat we ook in ons alledaagse leven en in niet-wetenschappelijke omstandigheden geneigd zijn tot een deductieve aanpak. Daarbij lijkt het me wel belangrijk om het deductief redeneren binnen de context te beschouwen. In Lawsons artikel (2005) speelt Darwin ook een rol. Darwin liet zich KWALON 2016 (21) 2 11

4 Fijgje de Boer weliswaar inspireren door voorgangers, maar hij ontwikkelde de evolutietheorie op basis van empirische observaties (op een bepaalde eilandengroep de Galapagoseilanden) die in combinatie met aanvullende redeneringen tot zijn theorie leidden. Dat gebeurde niet op basis van een representatieve steekproef. Een ander voorbeeld uit dezelfde tijd zijn de inzichten die Freud formuleerde over het psychisch functioneren op basis van gedetailleerde levensgeschiedenissen van zijn patiënten. Hij ontwikkelde zijn inzichten door aandachtig naar hen te luisteren, door te proberen hun verhalen te begrijpen en door interpretaties daarover te ontwikkelen (Wertz et al., 2011: 19-20). Een ander voorbeeld van theorieontwikkeling in de psychologie op basis van kwalitatieve empirische gegevens is de theorie over moreel redeneren bij kinderen, die Kohlberg ontwikkelde. Diens theorie kwam tot stand op basis van het voorleggen van tien hypothetische situaties aan kinderen, waarbij hun gevraagd werd of zij de regels zouden volgen passend bij gehoorzaamheid aan volwassenen of dat zij volgens eigen inzichten zouden handelen. In zijn analyses maakte Kohlberg gebruik van het concept van ideaaltypen van Weber (Wertz et al., 2011: 36-42). Deze (enigszins willekeurige) voorbeelden uit de wetenschapsgeschiedenis laten zien dat het wetenschappelijk denken niet enkel voortkomt uit deductief redeneren, zoals Lawson concludeert, maar dat inductie evenzeer een rol kan spelen om tot een theorie te komen. Deze voorbeelden van theorieontwikkeling bieden een overstap om bij de inductieve aanpak te komen van de grounded theory approach (zie Glaser & Strauss, 1967), die veel navolging vond. Charmaz kan als een van de navolgers worden gezien, waarbij zij een eigen interpretatie van deze methodologische benadering ontwikkelde. Groenland verwijst naar haar aanpak in zijn pleidooi voor een deductieve aanpak. Hij stelt dat bij een inductieve benadering het de bedoeling is dat de onderzoeker de reeds bestaande kennis met betrekking tot formele theorieën en modellen terzijde schuift (...) en theoretisch onbevangen het te onderzoeken thema benadert. Uiteraard besef ik dat Groenland een enigszins gechargeerde weergave geeft van een inductieve aanpak, maar een verwijzing naar Charmaz lijkt me juist hier niet op zijn plaats. De titel van Charmaz boek, waarnaar Groenland verwijst, luidt Constructing grounded theory, waaruit al blijkt, volgens mij, dat de auteur op de hoogte is van de invloed van bestaande kennis en informatie op betekenisgeving. Dat is ook de invalshoek in haar boek, zoals zij weergeeft: We construct our grounded theories through our past and present involvement and interactions with people, perspectives, and research practices (Charmaz, 2006: 10). Daarbij laat Charmaz zich expliciet leiden door Blumers noties van sensitizing concepts : Consistent with Blumer s (1969) depiction of sensitizing concepts, grounded theorists often begin their studies with certain research interests and a set of general concepts. These concepts give you ideas to pursue and sensitize you to ask particular kinds of questions about your topic (Charmaz, 2006: 16). Dat is juist niet het terzijde schuiven van bestaande kennis. Verder legt Charmaz in haar analyses nadruk op handelingen en processen (actions and processes) als middel om tot theorie te komen (Charmaz, 2006: 136), waarbij zij gebruikmaakt van concepten die in relatie tot het onderwerp van onderzoek een rol kunnen spelen. In Charmaz onderzoek naar chronisch zieken en behoud van de eigen identiteit waren dit onder meer concepten als autonomie, het streven naar een eigen identiteit, legitimatie en controle 12 KWALON 2016 (21) 2

5 Combineer een inductieve en deductieve aanpak (Charmaz, 2006: 138). In haar aanpak gaat het niet om het opnieuw uitvinden van het wiel, zoals Groenland aangeeft, maar om het verkrijgen van meer verdieping, meer detail, aanvulling of nuancering van dergelijke concepten. Een onderzoek kan zo laten zien dat een concept als autonomie bij een chronisch zieke een andere invulling heeft dan de zoektocht naar autonomie van een gezonde jonge adolescent. Groenland stelt verder dat de basisprincipes bij inductieve en deductieve analyses hetzelfde zijn. Dat zou zo kunnen zijn, maar de vraag is wat een kwalitatieve deductieve analyse oplevert. Wanneer een kwalitatief onderzoeker zijn of haar data analyseert op grond van een beperkt aantal vooraf vastgestelde codes, rijst de vraag of daarmee de verzamelde data adequaat worden weergegeven, ook al zijn de codes ontwikkeld op basis van bestaande literatuur. Kenmerkend voor kwalitatieve data is namelijk ook dat dezelfde tekst tot meerdere interpretaties kan leiden, afhankelijk van de invalshoek van de onderzoeker (zie o.m. Wertz et al., 2011). Een tekst enkel deductief benaderen impliceert eigenlijk een reductie of het uitsluiten van lezingen of interpretaties die ook mogelijk zijn, waardoor twijfels kunnen worden geplaatst bij de geldigheid. Daarmee kom ik bij mijn meest fundamentele kritiek op Groenlands ondersteuning voor een deductieve aanpak in businessonderzoek. Hij stelt dat opdrachtgevers gebaat zijn bij een deductieve aanpak vanwege de extra kosten en tijd in geval van een inductieve analyse. Misschien heeft Groenland een bepaalde opdrachtgever voor ogen die deze twee factoren als de belangrijkste hanteert in de keuze van het laten uitvoeren van onderzoek. De Nederlandse (semi)overheid lijkt daarvan het beste voorbeeld. Maar het is toch bekend dat, als je een product op de markt wilt zetten of aan de man brengen, je niet platgetreden paden moet volgen. Inventiviteit, creativiteit en verheldering zijn eerder aan de orde voor vernieuwende inzichten en oplossingen. En deze laatste lijken niet tot stand te komen bij een deductieve (ofwel zekere ) aanpak, maar juist ook door inductie toe te passen (de onzekere methode): het verzamelen van empirische data, deze open analyseren, interpreteren en vervolgens daarvoor bevestiging zoeken in zowel (aanvullende) data als eerdere studies. Dat kost meer tijd en geld, maar de aanbevelingen zijn er dan ook naar. Concluderend: het gaat niet om een keuze tussen een inductieve of deductieve aanpak. Een combinatie van een inductieve én deductieve aanpak biedt juist garanties voor het ontwikkelen van vernieuwende wetenschappelijke inzichten en verantwoorde aanbevelingen aan een opdrachtgever. Van Staa en Evers (2010) geven in hun artikel helder weer dat de strikte scheiding tussen inductief en deductief een mythe is: het zuivere onderscheid tussen deductie en inductie is kunstmatig. Na een inductieve fase vindt in kwalitatief onderzoek deductie plaats om de bevindingen te verifiëren en in een context te plaatsen. Ook voor (of juist voor?) businessonderzoek lijkt dat een gewenste aanpak. KWALON 2016 (21) 2 13

6 Fijgje de Boer Literatuur Charmaz, K. (2006). Constructing grounded theory: A practical guide through qualitative analysis. Thousand Oaks: Sage publications. Glaser, B.G. & Strauss, A.L. (1967). The discovery of grounded theory: Strategies for qualitative research. Chicago: Aldine. Lawson, A. (2005). What is the role of induction and deduction in reasoning in scientific inquiry? Journal of Research in Science Teaching, 42(6), Staa, A. van & Evers, J. (2010). Thick analysis : strategie om de kwaliteit van kwalitatieve data-analyse te verhogen. KWALON 43, 15(1), Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Thousand Oaks: Sage Publications. Wertz, F.J., Charmaz, K., McMullen, L.M., Josselson, R., Anderson, R. & McSpadden, E. (2011). Five ways of doing qualitative analysis: Phenomenological psychology, grounded theory, discourse analysis, narrative research, and intuitive inquiry. New York: Guilford Press. 14 KWALON 2016 (21) 2