Benchmark BNA. Conjunctuurmeting najaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Transcriptie

1 Benchmark BNA Conjunctuurmeting najaar 2013 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus GP Amsterdam T F bna@bna.nl

2 In opdracht van BNA. Zoetermeer, november 2013 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 4 1 Inleiding 5 2 Vooruitzichten Werkvoorraad Aantal nieuwe opdrachten Ontwikkeling omzet Ontwikkeling honorarium Ontwikkeling aantal medewerkers Ontwikkeling per marktsector Ontwikkeling per type opdracht Ontwikkeling per type opdrachtgever Internationalisering 14 3 Belemmeringen in bedrijfsvoering Productiebelemmeringen Verwachtingen over stimuleringsmaatregelen Juridisering van de bouw 19 3

4 Samenvatting De BNA peilt ieder half jaar de stemming in de branche met de conjunctuurpeiling. Hiervoor wordt een vaste vragenlijst gebruikt die aan alle bureaus is voorgelegd. Deze vaste aanpak maakt vergelijking van de resultaten in de tijd mogelijk. Een belangrijke indicator voor de branche is de werkvoorraad. Gemiddeld is er eind 2013 een werkvoorraad van circa 3,3 maanden. Daarmee is de werkvoorraad vanaf het voorjaar 2013 ongeveer op een vergelijkbaar niveau gebleven. Sinds de start van deze onderzoeksreeks is 2013 het dieptepunt. In het topjaar 2008 lag de werkvoorraad op een niveau van ruim 9 maanden. Daarbij komt dat in 2008 meer dan 2 keer zoveel mensen werkten in de branche. Het aantal bureaus dat positieve verwachtingen heeft is in het vierde kwartaal iets toegenomen en ligt nu gemiddeld rond de 2. De helft van de architectenbureaus verwacht het vierde kwartaal van 2013 een gelijkblijvende of stijgende omzet. De verwachtingen voor het aantal nieuwe opdrachten en de ontwikkeling van de omzet voor heel 2013 zijn gemiddeld niet positief. Meer dan de helft van de bureaus verwacht een daling in het aantal opdrachten en van de omzet. En dit werkt ook door in het aantal medewerkers dat het bureau in dienst kan houden. Hier verwachten de bureaus in 2013 een verdere daling van circa 5%. De weinig optimistische verwachtingen bij deze vragen zijn de afgelopen 5 metingen vrijwel gelijk en ze blijken in de praktijk helaas ook uit te komen. Relatief positief zijn de verwachtingen in de gezondheidszorg en de gemengde projecten. De woningmarkt lijkt ook een kleine plus te laten zien. Misschien speelt hierbij de tijdelijke BTW-verlaging een rol voor renovatieprojecten. Daarnaast zijn er signalen dat de huizenmarkt iets aantrekt waarbij de lage hypotheekrente een duidelijke stimulans is. Kijken we naar de aard van de projecten dan zijn transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige metingen een duidelijke toename van het belang verwachten. Een klein maar toenemend aantal bureaus is buiten de landsgrenzen actief. De maatregelen van de overheid om de markt te stimuleren hebben naar verwachting niet allemaal een duidelijk positief effect. Ruim de helft van de bureaus heeft positieve verwachtingen over het afschaffen van de integratieheffing btw heeft. Dit maakt het financieel aantrekkelijker leegstaande (kantoor)panden om te bouwen tot woningen. De juridisering in de bouwketen treft vooral de grotere bureaus. Het zorgt bij deze bureaus voor een stijging van de juridische kosten. 4

5 1 Inleiding De BNA heeft de laatste jaren een onderzoeksagenda die bestaat uit de Benchmark die zich richt op de bedrijfseconomische prestaties van bureaus en twee halfjaarlijkse conjunctuurpeilingen. De laatste conjunctuurpeiling is in april 2013 uitgevoerd. De extra vragen die in deze conjunctuurpeiling zijn gesteld zijn binnen de bouwketen via het platform Cencobouw (overlegplatform van brancheverenigingen in de bouw en infra) afgestemd. Daardoor zijn de resultaten van het conjunctuuronderzoek van verschillende partijen in de bouwketen goed met elkaar te vergelijken. Per bureau 1 respondent Voor het onderzoek is per bureau één directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de tweede oproep is, indien aanwezig, een tweede directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de derde oproep is een eventuele derde directeur-eigenaar uitgenodigd. Per bureau kon maar één keer de vragenlijst worden ingevuld. In totaal zijn op deze manier bureaus uitgenodigd. 211 bureaus hebben de vragenlijst helemaal ingevuld. De netto-respons is hiermee 17%. Er zijn te weinig deelnemers bij de 40+ bureaus om betrouwbare uitspraken te kunnen doen. De resultaten van deze deelnemers zijn samengevoegd in de categorie 20+ bureaus. Tabel 1 Verdeling respons Aantal respondenten In % aantal leden BNA 1 tot 5 medewerkers tot 10 medewerkers tot en groter 9 33 Totaal

6

7 2 Vooruitzichten 2.1 Werkvoorraad De werkvoorraad uitgedrukt in maanden verschilt sterk met de omvang van de bureaus. De resultaten van deze meting worden vergeleken met onderzoek dat in opdracht van de BNA vanaf 2008 is uitgevoerd. Werkvoorraad stabiliseert op dieptepunt De werkvoorraad is in 2013 gezakt tot het laagste punt sinds de start van deze onderzoeksreeks. In 2011 leek de weg naar boven weer een beetje gevonden te zijn. Begin 2012 is de tweede dip echter duidelijk geworden. De gemiddelde werkvoorraad bedraagt net als in het voorjaar 3,3 maanden. Ten opzichte van 2008 is meer dan de helft van de werkgelegenheid verdwenen in de branche. De werkvoorraad van 2013 is daarmee in absolute termen een veel kleinere voorraad want er worden veel minder medewerkers mee gedekt dan in topjaar In Figuur 1 is als eerste jaar 2008 afgebeeld was overigens een erg goed jaar voor de branche. Figuur 1 Voor hoeveel maanden is er werkvoorraad? 20 mnd 16 mnd 17,3 14,9 12 mnd 8 mnd 4 mnd 8,2 11,1 9,5 12,0 12,0 10,8 9,1 8,9 9,0 9,5 8,4 8,1 7,6 7,7 7,8 7,1 6,6 6,7 6,5 7,5 6,9 5,6 5,9 5,5 5,3 5,0 4,9 5,2 4,9 4,3 4,8 4,4 4,6 3,9 4,1 3,6 3,5 2,9 9,5 6,2 4,6 4,0 2,9 0 mnd maart 2011 sept 2012 maart 2012 nov 2013 april 2013 nov 1 tot 5 5 tot tot tot en groter Bron: Panteia , USP 2009 en 2008, bewerking Panteia. 7

8 Figuur 2 Beoordeling huidige werkvoorraad tot 5 5% 2 74% 5 tot % 60% 10 tot 20 7% 3 60% % 40% 40% Totaal 6% 24% 7 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Groot Normaal Klein De huidige werkvoorraad wordt in het algemeen als klein ervaren. De grotere bureaus (20+) waarderen hun werkvoorraad relatief beter dan kleinere bureaus. De beoordeling is tenopzichte van de voorjaarsmeting gelijkgebleven. 2.2 Aantal nieuwe opdrachten 2 is positief over vierde kwartaal De prognoses voor 2013 zijn gevraagd voor het komende kwartaal en voor heel Het aantal optimistische bureaus voor 2013 is 19%. Het aantal opdrachten daalt voor heel 2013 gemiddeld met circa 5%. In het laatste kwartaal is wel sprake van enig optimisme: 2 is over het laatste kwartaal positief gestemd. Figuur 3 Verwachte ontwikkeling aantal nieuwe opdrachten Daling met meer dan 10% 36% 34% 4 40% Daling met 5% tot 10% 1 15% 16% Blijft ongeveer gelijk 25% 25% 3 37% Stijging met 5% tot 10% 9% 9% 15% Stijging met meer dan 10% 7% 7% 7% 8% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Heel e kwartaal e kwartaal 2013 Heel

9 2.3 Ontwikkeling omzet 25% verwacht stijging omzet De prognose voor de omzet laat bijna hetzelfde beeld zien als bij de ontwikkeling van het aantal opdrachten. 25% verwacht een stijging van de omzet in het vierde kwartaal van 2013 en 20% voor heel Meer dan de helft van de architectenbureaus verwacht het vierde kwartaal van 2013 een gelijkblijvende of stijgende omzet. De verwachting is ten opzichte van 2012 iets positiever geworden. De gemiddelde omzetdaling werd dit voorjaar nog ingeschat op 5,7%. Inmiddels is dat bijgesteld naar 5% voor heel 2013 en 3,5% voor het vierde kwartaal. Figuur 4 Verwachte ontwikkeling omzet Daling met meer dan 10% Daling met 5% tot 10% Blijft ongeveer gelijk Stijging met 5% tot 10% Stijging met meer dan 10% 15% 15% 1 9% 10% 15% 7% 7% 10% 9% 25% 28% 26% 3 37% 34% 4 4 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Heel e kwartaal e kwartaal 2013 Heel Ontwikkeling honorarium Daling honorarium met gemiddeld 3, Het honorarium staat al tijden onder druk en daarin is maar een marginale verandering in te zien volgens de leden van de BNA. Een derde verwacht een daling met 5% of meer voor heel 2013, maar 8% gaat uit van een stijging. Vorig jaar was de verwachting een daling van 3,9% voor heel Voor 2013 wordt gemiddeld nog steeds een daling voorzien van 3,. Figuur 5 Verwachte ontwikkeling honorarium Daling met meer dan 10% Daling met 5% tot 10% Blijft ongeveer gelijk Stijging met 5% tot 10% Stijging met meer dan 10% 10% 6% 5% 6% 5% 16% 17% 24% 25% % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Heel e kwartaal e kwartaal 2013 Heel

10 2.5 Ontwikkeling aantal medewerkers Aantal medewerkers daalt in 2013 met 6% De belangrijkste kostenpost van een architectenbureau is personeel. Om te overleven is in die kostenpost stevig ingegrepen de laatste jaren en 2013 is daarop geen uitzondering. Het aan aantal bureaus dat het aantal medewerkers ziet groeien is nu 5%. Daar staat een groep van 5 tegenover die uitgaat van een verdere krimp in de bezetting. Een gemiddelde daling van 6% is de verwachting over het hele jaar bezien. Figuur 6 Verwachting ontwikkeling aantal medewerkers Daling met meer dan 10% Daling met 5% tot 10% Blijft ongeveer gelijk Stijging met 5% tot 10% Stijging met meer dan 10% 4% 5% 0% 0% 17% 18% 26% 2 28% 26% 24% 35% 46% 49% 5 4 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Heel e kwartaal e kwartaal 2013 Heel

11 2.6 Ontwikkeling per marktsector Gemengde projecten en gezondheidszorg in de plus De kantorenmarkt is voorlopig geen markt waarvan de branche iets verwacht in positieve zin. Dat is wel het geval voor gemengde projecten en de gezondheidszorg. Bij woningen verwacht 27% meer activiteit, maar daar staat een groep van 30% tegenover die juist minder werk verwacht in deze hoek. Figuur 7 Ontwikkeling per marktsector Woningen 4% 27% 30% 39% Kantoren 19% 3 4 Winkels 6% 5% 2 29% 37% Onderwijs 7% 6% 17% 27% 4 Gezondheidszorg 6% 1 17% 26% 39% Stedenbouw 7% 17% 2 4 Gemengde projecten 15% 2 26% 34% Overig 10% 2 24% 4 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in deze sector, wel plannen Geen plannen in deze sector 11

12 2.7 Ontwikkeling per type opdracht Transformatie, hergebruik en verbetering/- duurzaming. Transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming zijn de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige meting een duidelijke toename van het belang verwachten. Planvorming, onderzoek, gebiedsontwikkeling en advies komt daar nu nog bij. Nieuwbouw biedt in het algemeen volgens de meeste bureaus weinig kansen. De vorige 5 metingen gaven een vergelijkbaar beeld met vergelijkbare percentages. Figuur 8 Ontwikkeling per type opdracht Nieuwbouw woningen 1 19% 30% 38% Nieuwbouw overige gebouwen Transformatie/renovatie 7% 34% 47% Hergebruik/herontwikkeling 9% 9% 29% 50% Verbetering/verduurzaming 3 45% Restauratie 5% 14% % Planvorming, onderzoek, gebiedsontwikkeling en advieswerk 1 18% 34% 35% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in deze sector, wel plannen Geen plannen in deze sector 12

13 2.8 Ontwikkeling per type opdrachtgever Particulieren doen het relatief goed. Bij de vorige peiling was al duidelijk dat bureaus positieve dingen verwachten van de particulieren, bij deze najaarsmeting is dat gevoel of die verwachting nog iets toegenomen. De tijdelijke BTW-verlaging (die eind 2014 afloopt), de lage rentestanden en de iets aantrekkende huizenmarkt vormen het fundament voor dit positieve gevoel. Figuur 9 Ontwikkeling aard van de opdrachtgevers Particulieren Bedrijfsleven Projectontwikkelaars Aannemers Woningcorporaties Gezondheidszorg Onderwijs Overheid overig Overig 18% 44% 3 0% 6% 27% 4 2 0% 9% 44% 29% 1 14% 3 34% 16% 17% 39% 25% 10% 5% 2 18% 2 1 6% 4 17% 26% 5% 4 26% 24% 8% 4% 38% 2 18% 48% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in deze sector, wel plannen Geen plannen in deze sector 13

14 2.9 Internationalisering Architecten zijn sterk afhankelijk van de Nederlandse markt. Buitenlandse activiteiten hebben een beperkte schaal. Slechts een deel van de bureaus is buiten de landsgrenzen actief. Buitenlandse omzet lijkt aan belang te winnen. Maar op basis van de laatste 3 jaar is de trend nog niet heel sterk. Bovendien kan het ook om incidentele grote projecten gaan. Bijvoorbeeld omdat een internationale prijsvraag of aanbesteding is gewonnen. Tabel 2 Omzetverdeling per land/regio 1 tot 5 5 tot tot plus Nederland 96,2 97,3 98,2 95,5 96,4 98,2 99,3 97,6 97,6 89,2 83,0 86,5 Duitsland 1,4 0,6 0,2 0,3 0,7 1,0 0,0 0,1 0,0 0,7 0,0 1,8 Verenigd Koninkrijk 0,2 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,2 België/Luxemburg 0,4 0,2 0,6 1,6 1,4 0,1 0,3 1,0 1,2 2,4 6,7 0,8 Frankrijk 0,4 0,0 0,2 0,4 0,3 0,0 0,1 0,8 0,0 0,7 0,0 0,0 Turkije 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 Projecten Europese Commissie 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 Overige EU-lidstaten 0,1 0,6 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,6 0,7 4,2 Overige landen in Europa 0,1 0,4 0,2 0,0 0,4 0,2 0,0 0,3 1,0 2,2 8,3 0,6 Azië, Australië 0,8 0,2 0,5 1,3 0,5 0,1 0,0 0,2 0,2 3,9 1,3 2,8 Noord-Amerika 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,9 Zuid-Amerika 0,2 0,1 0,0 0,8 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Afrika 0,1 0,5 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 14

15 De verwachtingen voor de verschillende regio s lopen uiteen. De motor van de Europese economie is dat ook voor architecten Duitsland: 14% ziet het belang van Duitsland toenemen en zelfs 16% heeft positieve verwachtingen voor België en Luxemburg. Azië en Australië zijn vooral markten voor de grote bureaus. Turkije heeft jaren van sterke economische groei achter de rug en dat heeft ook de verwachtingen bij de bureaus voor deze regio beïnvloedt: zo n 5% denkt dat Turkije in belang toeneemt. Figuur 10 Verwachtingen per land/regio Nederland 19% 1 Duitsland Verenigd Koninkrijk België/Luxemburg 14% 16% Frankrijk Turkije Projecten Europese Comissie Overige EU-lidstaten 5% 4% Overige landen in Europa Azië, Australië Noord-Amerika 4% 7% Zuid-Amerika Afrika 0% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 5% 10% 15% 20% Neemt in belang af Neemt in belang toe 15

16

17 3 Belemmeringen in bedrijfsvoering In de meting van dit voorjaar zijn vragen gesteld over vertraging van projecten en de verwachtingen over de maatregelen voor het stimuleren van de woningmarkt. 3.1 Productiebelemmeringen 60% heeft last van productiebelemmeringen Bijna tweederde van de bureaus heeft last van productiebelemmeringen. Het belangrijkste probleem is het aantal opdrachten. In 45% van de gevallen spelen financiële problemen een rol en 14% noemt stagnatie bij opdrachtgevers. Het goede nieuws is dat het aantal bureaus dat problemen heeft iets is afgenomen. Figuur 11 Productiebelemmeringen Heeft last van productiebelemmeringen 60% 67% Onvoldoende opdrachten Financiële problemen Stagnatie bij (onder)aannemers Tekort aan medewerkers Stagnatie in de materiaalvoorziening Weersomstandigheden 0% 0% 0% 8% 14% 35% 45% 94% 9 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% oktober april 3.2 Verwachtingen over stimuleringsmaatregelen Het Rijk heeft zes (stimulering)maatregelen genomen die mogelijk relevant zijn voor de branche. In de conjunctuurpeiling hebben we deze maatregelen voorgelegd aan de bureaus en gevraagd in te schatten welke impact deze maatregelen hebben voor de branche. Het gaat om de volgende zes maatregelen: Energieakkoord: hierin is onder anderen 400 mln. gereserveerd voor woningisolatie van corporatiewoningen en 600 mln. voor woningen van particuliere verhuurders en woningeigenaren Verruiming schenkingsvrijstelling van ouders aan kinderen tot voor het aflossen van de eigenwoningschuld of de aankoop of verbouwing van een woning Verhuurdersheffing. De verhuurdersheffing bij woningcorporaties en particuliere verhuurders moet het Rijk in 2014 ruim 1,1 miljard euro opbrengen. Dat bedrag loopt daarna op tot 1,7 miljard in Afschaffing integratieheffing btw. Dit maakt het financieel aantrekkelijker leegstaande (kantoor)panden om te bouwen tot woningen. Beëindiging btw-verlaging naar 6% voor woningrenovaties (per ) Vereenvoudiging omgevingswet 17

18 De BTW-verlaging naar 6% voor renovatieprojecten heeft volgens bijna 60% van de BNA-leden een positief effect. Volgens circa 10% is het effect van deze maatregel negatief en de overige 30% verwacht geen effect. De verhuurdersheffing en het aflopen van de tijdelijke btw-verlaging hebben een duidelijk negatief effect op de branche. De afschaffing van de integratieheffing is wel goed voor de branche. Het transformeren van kantoren en andere oude bedrijfspanden naar woningen kan een interessante impuls zijn voor architecten. Schenkingsvrijstelling helpt een beetje De schenkingsvrijstelling zorgt voor het activeren van vermogen dat nu niet wordt gebruikt: het wordt opgepot bij ouders die het zelf niet meer gaan consumeren. De schenkingsvrijstelling kan helpen hypotheken af te lossen waardoor mensen waarvan het huis onder water staat zich weer op de markt kunnen begeven. De middelen kunnen ook worden gebruikt om woningverbeteringen te realiseren. En vooral in die laatste vorm kan het de branche helpen. In totaal verwacht 30% een positief effect. Het energieakkoord heeft een positief effect voor bureaus die veel kennis van zaken hebben rond het verhogen van de energie-efficiency van gebouwen. Het verbeteren van de energie-efficiency kan ook een stimulans zijn voor eigenaren om gelijktijdig andere zaken te verbeteren waarbij aandacht voor vormgeving nodig is. Bijna 40% verwacht enig positief effect op de branche van deze maatregel. Vereenvoudiging omgevingswet zorgt voor minder administratieve lasten Van het vereenvoudigen van de omgevingswet verwacht een derde een positief effect. In Nederland zijn er op het gebied van ruimte, wonen, infrastructuur, milieu, natuur en water veel wetten en regels gemaakt. In totaal zijn er meer dan 40 wetten, 120 amvb s, honderden regelingen en 40 planvormen. En allemaal hebben ze hun eigen uitgangspunten, procedures en vereisten. Het bundelen en vereenvoudigen van de regelgeving op het gebied van omgevingsrecht zorgt voor meer samenhang in het beleid, meer ruimte voor maatwerk, betere kwaliteit van de besluitvorming, minder regels en planvormen en procedures, minder onderzoekslasten en toetsingskaders, en meer duidelijkheid en gemak voor de gebruiker door digitalisering. 18

19 Figuur 12 Impact stimuleringsmaatregelen negatief effect positief effect Vereenvoudiging omgevingswet Beëindiging btw-verlaging naar 6% voor woningrenovaties (per ) Afschaffing integratieheffing btw Verhuurdersheffing Verruiming schenkingsvrijstelling tot Energieakkoord 60% 40% 20% 0% 20% 40% 60% Juridisering van de bouw Er wordt veel gesproken over de juridisering van de bouw. Hiermee wordt bedoeld dat steeds meer zaken bij een project vooraf contractueel worden vastgelegd (of dichtgetimmerd) en dat tijdens de uitvoering en achteraf hierover conflicten ontstaan. Aan de bureaus is gevraagd welke ervaringen zij zelf hebben met juridisering. 40% van de bureaus heeft het beeld dat juridisering vaker dan voorheen voorkomt. De grootste groep van 44% heeft niet of nauwelijks last/te maken met juridisering in de bouw. Figuur 13 Ervaring met juridisering Ja, dit komt vaker voor dan voorheen 40% Ja, dit komt even vaak voor als voorheen 16% Ja, dit komt minder vaak voor dan voorheen 0% Nee, dit komt niet of nauwelijks voor 44% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% 19

20 Bij 6 van de bureaus zijn er over de laatste 5 jaar bezien, niet meer juridische kosten gemaakt rond opdrachten. Bij 10% van de bureaus is wel sprake van een duidelijke stijging van de kosten met 10% of meer. Die stijging is vooral te zien bij grotere bureaus. De kleine bureaus die vooral voor de particuliere markt werken, hebben geen of weinig last van juridische kosten. Figuur 14 Ontwikkeling juridische kosten over de laatste 5 jaar 0-10% 1-5% 6% 5-10% 10% en meer 10% Nee, ik maak niet meer kosten 6 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 24% van de bureaus heeft begrip voor de juridisering in de bouwketen en vindt het een goede ontwikkeling. 3 vindt het onnodig en 25% noemt het een slechte ontwikkeling. Hier heeft de omvang van de bureaus duidelijk wel invloed: de grotere bureaus hebben meer te maken met de juridisering en hebben als gevolg daarvan ook de kosten zien stijgen e waarschijnlijk daarom ook minder te spreken over deze ontwikkeling. Figuur 15 Wat vindt u van de juridisering in de bouwketen? Goed Begrijpelijk 24% Onbegrijpelijk Onnodig 3 Slecht 25% Geen mening 15% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 20