KUNST, MACHT EN OPDRACHTGEVERS nieuwe blik op de Italiaanse Renaissance

Transcriptie

1 KUNST, MACHT EN OPDRACHTGEVERS nieuwe blik op de Italiaanse Renaissance Posterheide Brabant J. v. Stolberglaan CK Helmond Posterheide Brabant, Helmond 1

2 Posterheide Brabant, Helmond 2

3 Posterheide Brabant, Helmond 3

4 Middeleeuwen In 962 was Otto I de paus te hulp gekomen tegen diens vijanden, en werd tot keizer gekroond. Hiermee waren het lot van Italië en het Duitse rijk nauw met elkaar verbonden. Toch werd de rol van de Duitse keizer voor de paus steeds meer een last. Sinds Karel de Grote hadden de keizers zich bemoeid met het benoemen van bisschoppen. De pausen zagen daarin een steeds verdergaande beknotting van hun macht, zeker omdat de pauselijke macht ook steeds meer wereldlijk was geworden. Tijdens het Heilige Roomse Rijk in de elfde eeuw leidde dit tot de Investituurstrijd, het meningsverschil tussen keizer Hendrik IV en paus Gregorius VII in de kwestie van de opvolging van de aartsbisschop van Milaan. De paus vernederde de keizer door hem in 1075 in de ban te doen. Uiteindelijk zou de keizer met zijn 'gang naar Canossa' in 1077 zich aan de paus onderwerpen. Otto III benoemde Silvester II tot paus, de eerste uit Frankrijk. Hoogoplopende ruzies tussen de paus en de byzantijnse patriarch leidden in 1054 tot een schisma tussen de katholieke en byzantijnse kerk. Op het einde van de elfde eeuw werd de stad andermaal geplunderd, nu door de Noormannen. De Noord-Italiaanse steden werden sinds de tiende eeuw vaak bestuurd door bisschoppen. In de elfde eeuw begon de burgerij zich tegen de macht van de bisschoppen te verzetten. Rijke kooplieden verbonden zich in communes om de macht van de bisschoppen te breken. De bisschoppen waren meestal gedwongen om hun macht over te dragen aan deze bovenlaag van de bevolking. Daarop werden de steden uitgeroepen tot onafhankelijke 'commune'. Het bestuur was democratisch, de uitvoerende macht in handen van de priori. Naast Venetië en Genua groeide Milaan in de twaalfde eeuw uit tot belangrijkste stad in Noord- Italië. Milaan, S. Ambrogio. Baldakijn, 9 e eeuw Met het Concordaat van Worms in 1122 werd het recht van de paus om bisschoppen te benoemen bekrachtigd. De tegenstelling tussen paus en keizer was daarmee echter niet ten einde, hoewel ze nu verlegd was naar het politieke toneel. In de twaalfde eeuw ontbrandde in Duitsland de strijd tussen de regerende Hohenstaufen (Ghibellijnen) en een Saksisch vorstenhuis (Welfen). De paus schaarde zich achter de Welfen. Vooral het streven van Frederik II van Hohenstaufen om van Italië een eenheidsstaat te maken, leidde tot een vijandschap met de paus. Zo ontstond in deze tijd de tegenstelling tussen aanhangers van de paus (Welfen) en aanhangers van de keizer (Ghibellijnen). Beide Posterheide Brabant, Helmond 4

5 partijen probeerden opkomende steden achter zich te krijgen. De steden profiteerden uiteindelijk het meest. Zij lieten zich in ruil voor steun betalen in privileges, land of stadsrechten. Keizer Frederik Barbarossa probeerde in het midden van de twaalfde eeuw de keizerlijke soevereiniteit te herstellen en richtte zich op de onafhankelijke steden in Noord-Italië, die de keizerlijke privileges naar zich toegetrokken hadden. In 1158 kondigde hij op de Roncalische velden bij Piacenza zijn absolute heerschappij over Noord-Italië af. Milaan verzette zich hiertegen en werd in 1162 geheel verwoest. In 1167 slaagde Milaan erin de meeste Noord-Italische steden achter zich te krijgen en werd de Lombardische Liga gevormd. In 1176 leed Frederik Barbarossa een verpletterende nederlaag bij Legnano. In 1183 werd bij de Vrede van Konstanz de stedelijke autonomie erkend. De steden in de Povlakte trokken als kloosterlijke of bisschoppelijke bestuurscentra talrijke kooplieden aan. De bedrijvige economie leidde tot een behoefte aan goederen en levensstijl die tot dusverre enkel aan feodale heren van kloosters, kerken en hoven was voorbehouden. Kloosters en kerken werden groter, symbool van de religieuze macht. Voorstellingen in decoratie en beeldhouwwerk werden toegankelijker, realistischer voor een rijker publiek. De San Zeno in Verona en de Duomo te Parma zijn hiervan een voorbeeld. Parma, Dom De communes groeiden in de twaalfde en dertiende eeuw uit tot politieke, economische en culturele centra. Handel en industrie bloeiden als nooit tevoren. De rivaliteit onderling groeide snel, en vaak probeerde men het eigen gebied zoveel mogelijk uit te breiden. Dit gebeurde tijdens vele oorlogen, uitgevochten door huursoldaten onder leiding van condottieri. Ook binnen de steden verschenen rivaliserende partijen, die elkaar bestreden met felle twisten, vaak in de gedaante van strijd tussen Ghibellijnen en Welfen, maar in feite tussen de gevestigde adel en opkomende burgerij. Hoewel de adel nog lang de overhand had in de stadsbesturen, begon de burgerij meer macht op te eisen. Vaak lukte het de popolo (vereniging van gildemeesters) de macht in het stadsbestuur te verwerven. Ook veel families lagen met elkaar overhoop. Het goede bestuur van de steden werd daarmee behoorlijk gehinderd. Veel steden droegen daarop de macht over aan een onafhankelijk, bekwaam buitenstaander, de podestà. Zo maakte in de dertiende en veertiende eeuw het gekozen bestuur vaak plaats voor het eenhoofdige gezag van de signore. Als signoria groeiden sommige steden uit tot vorstendommen. Zo wist Milaan in de veertiende eeuw onder het bewind van de familie Visconti bijna geheel Lombardije en een deel van Emilia-Romagna in het hertogdom Milaan te verenigen. Het grootst werd Milaan onder Gian Galeazzo Visconti die huwde met Isabella, de dochter van de Franse Posterheide Brabant, Helmond 5

6 koning. De dochter van Gian trouwde met Lodewijk, hertog van Orléans. In 1390 en 1402 voerden Milaan en Florence driemaal met elkaar oorlog. Pisa, Siena, Perugia, Spoleto en Assisi kwamen onder Milaan. De familie Sforza zou deze rol in de vijftiende eeuw gaan spelen. In Mantua heerste de familie van de Gonzaga's. Tussen 1423 en 1444 moest Milaan de strijd aanbinden met een coalitie van Florence en Venetië. Milaan moest zich terugtrekken uit Brescia, Bergamo, Vercelli en Genua. In Valle d'aosta wist het graafschap Savoye zijn invloed vanaf de elfde eeuw te vergroten. De streek zou vanaf dat moment altijd een grote mate van onafhankelijkheid genieten. Ook in Piemonte was het huis Savoye uit op vergroting van zijn machtsgebied ten koste van bestaande graafschappen, hertogdommen en communes. De middeleeuwen in Toscane Tegen 1100 wist een aantal Toscaanse steden de autonomie te bereiken, bevrijd van de macht van keizer en kerk. Het werden onafhankelijke communes met door de burgerij gekozen consuls en volksvergaderingen. De steden streefden er vanaf het begin naar uitbreiding van het omliggende gebied te verkrijgen. Dit was van belang voor de stedelijke voedselvoorziening, voor inkomsten uit belasting en versterking van het leger. Deze ontwikkeling bracht steden onherroepelijk met elkaar in conflict. In de twaalfde en dertiende eeuw voerden de grote steden in Toscane strijd om de heerschappij over de kleinere, en om gebiedsuitbreiding. Het eerste voorbeeld gaf Florence, dat in 1125 het nabijgelegen Fiesole veroverde. De tegenstelling tussen de sociale klassen- de adel en de popolani- ondergroef echter de eenheid van de stadsstaten. Met betrekking tot deze complexe situatie heeft de strijd tussen Guelfen en Ghibellijnen altijd aandacht gekregen. De Guelfen waren pausgezind en verbonden met het Franse koningshuis, de Ghibellijnen waren trouw aan de Duitse keizer. De namen voor deze groeperingen kwamen op rond Behalve dat er Guelfse steden waren, liep de splitsing tussen de twee partijen door alle steden heen. De strijd tussen de Toscaanse steden werd vooral door deze tegenstelling gekleurd. Florence, Lucca en S. Gimignano waren meestal Guelfisch, Siena, Pisa en Pistoia Ghibellijns. In de meeste steden leidde deze situatie van tweedracht tot de instelling van de podestà, één onpartijdige figuur aan het hoofd van het stadsbestuur, en afkomstig van buiten de commune. In de dertiende eeuw ontwikkelde het ambt van podestà zich tot beroep. In de vroege dertiende eeuw kwam te midden van de veelheid van groeperingen, fracties en conflicten in de stadsstaten van Toscane een nieuwe groepering omhoog: de nieuwe welgestelden, hoofdzakelijk rijke kooplieden en handwerkslieden uit de gilden die hun sociale en politieke aspiraties in de zogenaamde popolo (= volk) bundelden, gericht tegen de macht van de traditionele adel en de heersende klasse. De popolo slaagde erin een groot aandeel in de stedelijke macht te verwerven en ging de heersende groep in de stad vormen. Hierdoor kwam echter geen einde aan de klassenconflicten. In de loop van de dertiende eeuw kon men de macht van de adel zien afnemen, maar zij werd nooit werkelijk gebroken. De adel werd soms uitgesloten van bepaalde ambten en gilden, het strafrecht was voor de adel strenger dan voor de niet-adel, en de woontorens van de adel werden tot een bepaalde hoogte neergehaald. De popolo daarentegen raakte diverse leidende figuren kwijt doordat zij door hun groeiende welstand in feite bij de klasse van adel en magnaten gingen behoren. Dit leidde tot de belangrijkste ontwikkeling in de stedelijke politiek van de veertiende eeuw: de macht van de stedelijke bevolking, van de commune, ging langzaamaan over in handen van één individu of één familie, de signore. De signore kwam als bemiddelaar tussen de partijen of als leider van de sterkste groepering en verkreeg de macht over de stad. In veel gevallen ontpopte de signore zich als een tiran. Tegen 1350 was deze bestuursvorm, de signoria, in Toscane ingeburgerd, en in de vijftiende eeuw was zij algemene regel. Posterheide Brabant, Helmond 6

7 De dertiende eeuw was voor de meeste steden de periode van hun grootste bloei: handel, industrie en handwerk ontwikkelden zich en zorgden voor grote welvaart. Speciaal Florence, Siena en Pistoia speelden een belangrijke rol in de internationale geldhandel. Het is deze tijd die zijn stempel op de meeste Toscaanse steden heeft gedrukt. Openbare gebouwen verrezen, grote kerken werden gebouwd, de kunsten kwamen tot bloei. Tussen 1250 en 1350 breidden de universiteiten van Toscane zich uit met nieuwe leerstoelen, voor o.a. retorica, filosofie en astronomie. De retorica en filosofie brachten de stedelijke elite in contact met de klassieke literatuur. De belangstelling voor de klassieke cultuur groeide: Dante, Petrarca en Boccaccio zijn daarvan de eerste getuigen. Petrarca s werk ademt een nieuwe kritische geest, zich op alles richtend, zelfbewust en individueel. Hij probeerde zoveel mogelijk de oude wereld - de platoonse wijsheid - in overeenstemming te brengen met de nieuwe van zijn eigen - door en door christelijke - tijd. Boccaccio De veertiende eeuw gaf de overgang te zien van een min of meer democratisch stadsbestuur naar het eigenlijk eenhoofdige leiderschap. De macht van de signore werd na enkele generaties erfelijk, en groeide vaak uit tot despotisme. In de loop van de veertiende eeuw kwamen vele steden onder Florentijns gezag, ofwel door verovering, ofwel door banale verkoop: Pistoia, Prato, San Gimignano, Volterra, Pisa en Cortona. Tegen het midden van de vijftiende eeuw hadden alleen Siena en Lucca hun onafhankelijkheid van Florence bewaard. Door voortdurende oorlogen en economische tegenslagen had de financiële positie van Florence in de veertiende eeuw echter erg te lijden. Rond 1350 werd Noord- en Midden- Italië enkele malen getroffen door hongersnoden. De bankwereld kreeg een geduchte slag, en zag diverse faillissementen, in Florence die van Peruzzi en de Bardi. Van deze slag zou de Florentijnse bankwereld zich pas in de vijftiende eeuw herstellen. In 1348 volgde de zware pestepidemie die het grootste deel van de bevolking het leven kostte. In cultureel opzicht betekende de tweede helft van de veertiende eeuw voor Florence dan ook zo goed als stilstand. Symbool daarvan was de niet voltooide Dom, waar pas weer in het begin van de vijftiende eeuw aan gewerkt zou worden. Venetië's opkomst tijdens de middeleeuwen Onder het bewind van Karel de Grote kwamen bijna alle Venetiaanse eilanden in Frankische handen. Hoewel de reden onduidelijk is, erkende Karel de Grote echter in 812 de Byzantijnse heerschappij over het gebied van Venetië. In verband met de eerdere Karolingische aanvallen had de Doge de regeringszetel van Malamocco naar de toen nog drassige, maar veiliger Rivus altus (rialto) overgebracht. Dit eiland zou nooit in Frankische handen komen. Direct na de verhuizing werd begonnen met de bouw van het Posterheide Brabant, Helmond 7

8 Dogenpaleis. De Venetiaanse vloot was inmiddels indrukwekkend groot. Vanuit het Oosten werden door de Venetianen voor het eerst kostbare stoffen naar West- Europa gebracht. Venetië, Rialto Deze periode wordt gemarkeerd door een ander belangrijke gebeurtenis. In 828 kon Venetië het lichaam van de evangelist Marcus voordelig van monniken in Alexandrië kopen. Na aankomst van de relieken in Venetië werd begonnen met de bouw van de eerste S. Marco - kerk. Uit angst voor diefstal zouden de relieken later eeuwenlang in een zuil van S. Marco ingemetseld zijn. In de tiende eeuw werd de macht in West-Europa beheerst door de Duitse (Ottoonse) keizers. Keizer Otto III was bevriend met de Venetiaanse Doge en verleende Venetië 'voor eeuwig' het handelsprivilege voor zijn rijk. Omstreeks het jaar duizend deed Venetië de eerste stap op weg naar de wereldmacht. De kusten van Istrië en Dalmatië (noord- en noordoostelijke bocht van de Adriatische kust) werden veroverd, handelsposten en factorijen werden er gesticht. Op het einde van de elfde eeuw redde het Byzantium van de Noormannen-invallen. Uit dank ervoor kreeg Venetië handelsprivileges in verschillende havens van het Byzantijnse rijk. Venetië speelde een belangrijke rol bij de Kruistochten. In 1095 had de paus de christelijke wereld opgeroepen tot strijd tegen de Arabische heerschappij in het Heilig Land. De twee eeuwen daarna zouden beheerst worden door de Kruistochtengedachte. Venetië zag in de Kruistochten grote inkomsten. Kapitalen werden verdiend aan het vervoer van kruisvaarders naar het Heilig Land. Tegelijkertijd konden lucratieve handelstransacties met de Arabische heersers worden afgesloten. Tijdens de Kruistochten werd een koloniaal rijk op de Balkan, in Klein -Azië, Syrië en Palestina opgebouwd. Bij de Vierde Kruistocht in 1204 weken de kruisvaarders van hun godsdienstig doel af, en namen Constantinopel in. Daarbij kwam het merendeel van de Byzantijnse schatten uit de Hagia Sophia in de schatkamer van San Marco terecht... en dat is nog maar een deel van wat tijdens de hoge middeleeuwen vanuit Constantinopel in Venetië terecht zou komen. Bij de inname van Constantinopel in 1204 stichtte de Doge Enrico Dandolo er een Latijns Posterheide Brabant, Helmond 8

9 keizerrijk, dat tot 1261 afhankelijk bleef van Venetië. De meeste Griekse eilanden kwamen in Venetiaans bezit, waardoor een ononderbroken keten van Venetiaanse handelssteden tot in Klein-Azië ontstond. De herovering van de Byzantijnse macht kwam met steun van Genua tot stand, dat al snel een zeer grote bedreiging zou blijken voor het Venetiaanse handelsmonopolie in de Middellandse Zee. In 1379 werd Venetië door de Genuezen omsingeld, maar op het laatste moment bleek dit zonder succes. Enrico Dandolo Posterheide Brabant, Helmond 9

10 Kerk en macht In de dertiende eeuw werden de meeste gebouwen gerealiseerd door de bedelorden die toen toonaangevend waren in de opdrachtverlening aan architecten en schilders. Het eerste overdadig gedecoreerde kerkgebouw was de grafkerk van Franciscus, een schakel tussen Romeinse pauselijke mecenaatstradities en nieuwe ontwikkelingen in de Middenitaliaanse steden. In de veertiende eeuw werd de franciscaner orde een gevestigde macht met eigen theologische opvattingen en organisatievormen. De bedelorde verloor echter haar elan en werd nog afhankelijker van stadsbesturen, koopmansfamilies en hoven. In de nieuwe bedelordekerken ontstond een enorme vraag naar goedkope en doelmatige afbeeldingen die door vaklieden uit de buurt gemaakt konden worden. Gevestigde vaklieden als mozaïekmakers of beeldhouwers kwamen daarmee op afstand van schilders. De toenemende bekwaamheid van schilders maakte hen ook geschikt voor duurdere, meer prestigieuze opdrachten in stadhuizen en kathedralen. De seculiere geestelijken moesten zich nu onderscheiden door de bouw van nog grotere kathedralen, stadsbesturen gaven opdracht tot de bouw van stadhuizen. Enkele groepen schilders uit Siena en Florence maakten tussen 1280 en 1320 de grote reeks fresco s in de S. Francesco te Assisi. De opdrachtverhoudingen werden bepaald door de top van het pauselijk hof en van de bedelorde. De bloei van het mecenaat in Assisi lag in het verlengde van de ontwikkelingen in Rome. Pausen en kardinalen gebruikten de mogelijkheden van de invloedrijke bedelorden., tussen 1270 en 1320 waren veel belangrijke kerkelijke functionarissen lid van een bedelorde, bedelmonniken drongen door tot in de curie en bisdommen. Opdrachtverlening speelde een rol in individuele sociale stijging en de uitbreiding van de pauselijke macht. De kooplieden droegen bij tot een aanzienlijke verruiming van geldmiddelen en een handelsgeest onder monniken. Armoede werd gecultiveerd en leverde collectief aanzien en rijkdom. Het waren de bedelordemonniken die het grootste aandeel hadden in de verbreiding van beschavingsidealen onder de burgers en hen een voorbeeld stelden. Assisi, S. Francesco Voor opdrachtverlening was rond 1250 het pauselijk hof van doorslaggevende betekenis. Rome was een centrum met een rijke mecenaatstraditie. De pausen in de dertiende eeuw zagen in de bedelorden een goede bondgenoot, de adel van Latium zag in de monniken een mogelijkheid om hun positie te versterken. Het machtsvacuüm dat in 1303 ontstond door de verhuizing van het pauselijk hof naar Avignon, werd adekwaat door de bedelorden opgevuld. Posterheide Brabant, Helmond 10

11 Tussen 1260 en 1305 werd in Rome een groter aantal opdrachten aan schilders verleend dan sinds de keizertijd het geval was geweest. De pausen manifesteerden zich op grote schaal als opdrachtgevers. Als machtige territoriale heersers maakten zij aanspraak op een centraal spiritueel gezag. De pauselijke aanspraken werden in 1246 uitgebeeld in een serie fresco s in de Silvesterkapel van de Santi Quatro Corononati in Rome, nl. de gezagsoverdracht door Constantijn aan paus Silvester. De pauselijke aanspraken op macht en gezag werden na 1250 op steeds meer plaatsen uitgebeeld, in Sint Jan van Lateranen of Santa Maria Maggiore, in Anagni, Orvieto of Subiaco. Daarbij werd de wederzijdse afhankelijkheid van curie en bedelorden van grote betekenis. De pausen verleenden de franciscanen verschillende privileges, zoals het recht om aflaten te verlenen en om offergaven te gebruiken voor de bouw en decoratie van kerken. Zo vergrootte de paus indirect de greep op de orde. De relatie tussen curie, orde en steden werd bekrachtigd door Nicolaas IV. In 1288 besloot hij om de kerk te Assisi te laten vergroten en decoreren met het door offers vergaarde vermogen. De benedenkerk werd verbouwd, de bovenkerk kwam gereed. De eerste fresco s waren van de hand van de Franciscus-meester, De Florentijn Cimabue werkte na 1285 in het dwarsschip van de bovenkerk en had mogelijk Giotto als assistant en leerling. Na het werk in de bovenkerk reisde Giotto naar Padua waar hij voor de franciscanen werkte en de schatrijke koopman Enrico Scrovegni. Daarna ging Giotto terug naar Assisi en werkte aan de benedenkerk. De Sienese schilders Simone Martini en Pietro Lorenzetti werkten ook aan de benedenkerk. Diverse opdrachten kwamen van toonaangevende kardinalen. In de beroemde schilderingen met voorstellingen uit het leven Franciscus in de bovenkerk werden alle met de curie verbonden episodes groots verbeeld. Echter ná 1319 zou Assisi de economische, politieke en culturele betekenis die ze had verworven, verliezen. Rond 1300 kreeg het veelluik een vaste vorm. De bedelorden speelden in de verbreiding ervan een doorslaggevende rol. De opdrachten ervan waren van zeer grote betekenis voor de opkomst van het schildersberoep. Schilders als Duccio, Giotto, Cimabue of Simone Martini konden hun vakmanschap verbeteren dankzij de paneelschilderingen. De toename van conversi bevorderde de vraag naar rijke altaarstukken. Assisi, Franciscus voor Honorius III Assisi, S. Francesco, benedenkerk met pauselijk altaar Waar enkele opdrachtgevers begonnen met het bestellen van dure altaarstukken, konden anderen moeilijk achterblijven. In een aantal gevallen liet de opdrachtgever zich zelfs op het altaarstuk met een gebedsportret afbeelden. Werden de panelen eerst vooral bij schilders uit Siena besteld, na 1330 kwam het werk meer in handen te liggen van Posterheide Brabant, Helmond 11

12 Florentijnse vaklieden. Naast bedelorden bestelde ook een steeds groter wordende groep van bestuurders, vorsten en vermogende burgers deze altaarstukken. Daarmee maakte het altaarstuk een spectaculaire opmars en gaf schilders een beslissend concurrentievoordeel. kardinaal Stefaneschi In Rome heerste rond 1300 een duidelijke hiërarchie in het mecenaat, die in grote lijnen samenviel met de rangorde van personen in de curie. De paus en de machtigste kardinalen gaven de grootste opdrachten voor decoraties op de meest prestigieuze plaatsen. Na de dood van paus Bonifatius VIII in 1303 en het vertrek van de curie naar Avignon in 1308 viel het mecenaat van paus en kardinalen in Rome geheel stil. De machtspositie van de Italiaanse geestelijken werd ondermijnd door de toenemende invloed van de Franse koning op de curie. Jacopo Stefaneschi werd in Avignon aan het pauselijk hof de onbetwiste autoriteit op liturgisch gebied. In die rol werd hij ook aanvaard door paus Clemens V en de kardinalen en kon hij zich metterdaad als mecenas ontplooien. Hij liet het befaamde Stefaneschi-altaar vervaardigen, met tweemaal een portret van hemzelf en enkele favoriete persoonlijke heiligen. Hij liet ook het Navicella-mozaïek in de narthex van St. Pieter door Giotto vervaardigen. Giotto bereikte pas echt een glansrijke carrière toen hij grote hofopdrachten ging uitvoeren. Na zijn terugkeer uit Padua naar Florence maakte hij muurschilderingen voor de nieuwe kapellen van de rijke bankiersfamilies Bardi en Peruzzi. Daarna werd hij 1328 weggekocht door Robert van Anjou, hij bleef tot 1332 in Napels en kreeg in 1334 een eervolle arbeidsovereenkomst aangeboden in Florence. Hij werd belast met de gehele stedebouw, inclusief de kathedraal. Giotto kende een uitzonderlijk groot beroepsprestige, waar opdrachtgevers als Stefaneschi hun prestige aan ontleenden. Het was in de periode van 1250 tot 1340 zélf al dat opdrachtgevers en geletterden de toename van bekwaamheden van schilders in Italië zagen. Simone Martini en Giotto werden royaal beloond, indrukwekkend begraven en in geschriften geprezen. Voor hun carrière was de onophoudelijke stroom aan opdrachten van doorslaggevend belang. De eerste drie generaties, die het fundament legden voor de verdere professionalisering van schilders, dankten hun mogelijkheden tot ontwikkeling in hoge mate aan de opdrachten voor bedelordekerken. Posterheide Brabant, Helmond 12

13 Kerk, stad en macht: Siena De verbouwingen van de kathedraal, de inrichting van bedelordekerken en de nieuwbouw van het stadhuis van Siena vormden de achtergrond voor de opdrachten aan schilders. De opdrachten werden na 1280 beheerst door de elite van de kooplieden en bankiers, aangeduid als de Negen. Daarvóór hadden bisschop en kapittel de meeste invloed en politieke macht. Door de economische opleving konden kooplieden en bankiers politieke macht verwerven. De geestelijken van de kathedraal moesten steeds meer van hun invloed prijsgeven aan burgers. Bij de vergroting en herinrichting van de kathedraal ging het stadsbestuur steeds meer de dienst uitmaken. De opdrachten in Siena en omringende steden die in de stadsstaat waren opgenomen, schiepen een uitzonderlijk goede werkgelegenheid voor schilders en beeldhouwers. De centrale stedelijke overheid kon door haar steun aan het kapittel haar greep op het kerkelijk bestel verstevigen. De kathedraal werd een symbool van stedelijke macht. Organisatie, beheer en financiering van de kathedraal werden een burgerlijke aangelegenheid, berustend bij de Opera del Duomo. Deze kathedraalfabriek maakte deel uit van het staatsvormingsproces. Niet alleen de bouw en het beheer van de kathedraal werden een zaak van het stadsbestuur, maar ook het hospitaal, de ordekerken en enkele abdijen. Bisschoppen en kanunniken waren bij financiering en besluitvorming steeds meer aangewezen op het stedelijk systeem van wetten en belastingen. Siena, Duomo De besluitvorming van de kathedraal werd onderdeel van het goede bestuur in de stadsstaat. De kathedraalfabriek is te beschouwen als een voorloper van een instelling als Publieke Werken. Het stadsbestuur drukte zijn stempel op de kathedraal vooral door opdrachten van schilderkunst. Via de opdracht van de Maestà door Duccio en de veelluiken met Mariavoorstellingen en stadsheiligen wist het stadsbestuuir het interieur van de kathedraal te beheersen zonder een aanwijsbare verandering in gebruiken en behoeften van de geestelijkheid. De plaatsing van een monumentaal altaarstuk op het hoofdaltaar van de kathedraal met daarop een tronende Maria en omgeven door vier Sienese stadsheiligen, was een verregaande ingreep van het stadsbestuur in het kerkelijk bestel van Siena. De met belastinggeld gefinancierde decoraties ontlokten giften van de kerkbezoekers. Het meeste vakwerk werd uitbesteed aan specialisten uit eigen stad. Zo konden de stadsbestuurders de bouweconomie beter beheersen dan in de meeste andere steden waar een kathedraal werd gebouwd. Siena was de eerste stad waar op grote schaal Posterheide Brabant, Helmond 13

14 monumentale altaarstukken werden besteld, en de enige stad waar de kathedraal vol altaarstukken kwam te staan. De Maestà van Duccio is een uniek altaarstuk, vervaardigd op kosten van de burgerij. Door de tradtionele symbolen van soevereiniteit toe te passen op de hoofdfiguur Maria werd een nieuwe symboliek door het stadsbestuur geschapen voor hun onafhankelijke stadsstaat. Zo kreeg Maria in de vorm van de Maestà een politieke betekenis. Het altaarstuk werd besteed precies op het moment dat het centrale gezag van de stedelijke overheid bekrachtigd werd met nieuwe stadswetten. Religie was voor burgers van Siena een zaak van goed bestuur en daarbij behorende religieuze voorzieningen. In de jaren 30 van de veertiende eeuw ging het stadsbestuur er zelfs toe over om een geheel nieuwe kathedraal te bouwen die de grootste van de wereld zou moeten worden. Tussen 1333 en 1350 werden nieuwe veelluiken afgeleverd door de beste schilders van Siena: Simone Martini, Piero en Ambrogio Lorenzetti en Bartolommeo Bulgarini. Het stadsbestuur schonk vooral aandacht aan de verering van lokale heilige en zalige personen als uitdrukking van de democratisering van de religie. Duccio di Buoninsegna, Maestà, De stadswetten waren in Siena een belangrijk instrument van machtsuitoefening van vermogende burgers. De leden van het stadsbestuur, de Heren Negen, mochten alleen gerekruteerd worden uit de welgestelde laag van kooplui en bankiers. Sinds 1287 hadden zij het monopolie geld uit te geven zonder controle van anderen. Staatsvorming was economisch mogelijk door de enorme toename van belastbaar inkomen van een geheel van wederzijds afhankelijke beroepsgroepen. Er ontstond een hechte verweving van stadsbestuur en professionalisering in onderwijs en sociale zorg, handel, nijverheid en bestuur. Het economische leven werd bij wet geregeld en was in hoge mate een door de staat geleid process. Via wetten en subsidies kon een stedelijke beschaving tot bloei komen. De economische elite was een politieke bovenlaag, die na 1290 ook cultureel toonaangevend werd. De rijken voelden zich samen verantwoordelijk voor het aanzien van hun stad, ontleenden hun gezag op hun cultuur en stonden een gezamenlijk mecenaat voor. Het openbare bestuur vergde een actief mecenaat, mogelijk gemaakt door de geweldige vermogensgroei van vóór Er ontstond een besef van schoonheid als uiting van een collectief vermogen. Daarbij bleef de zeggenschap van kunstenaars over de te maken kunstwerken gering, beeldtaal bleef een zaak van opdrachtgevers. Op de plaats van een opslagplaats werd na 1287 een monumentaal stadhuis gebouwd. Het stadhuis werd het centrum van Siena. Voor de huiskapel van de Negen werd een Maestà Posterheide Brabant, Helmond 14

15 door Duccio vervaardigd als symbool van de stadstaat Siena en de integratie van kerk en staat. In de Grote Raadszaal was in de jaren 30 een beeldprogramma ontstaan in muurschilderingen met aan de ene kant het symbool van de stadstaat, de Maestà van Simone Martini, en aan de andere kant de (veroverde) steden, edelen en kastelen die daarvan deel uitmaakten. De beroemde voorstellingen van Ambrogio Lorenzetti in de vergaderzaal van de Negen zijn verbonden met de afbeeldingen in de wetboeken en jaarverslagen, de belangrijkste instrumenten van bestuurlijke machtsuitoefening. Typisch voor Siena is het gegeven dat de aanspraak op soevereine macht hier voor het eerst werd verbeeld in relatief goedkope schilderkunst op groot formaat als publieke kunst in plaats van kostbare handschriften van hoofse opdrachtgevers. De muurschilderingen van Ambrogio Lorenzetti in de vergaderzaal van de Negen is de bekroning van het beeldprogramma van de stadsautoriteit. Tegenover het raam, uitziend op de omgeving ten zuiden van Siena, is een allegorie van de stadstaat uitgebeeld met daarvoor de bestuurders zelf, de soevereine constitutionele staat. Op de twee lange wanden lieten zij hun bestuursfuncties uitbeelden: bevorderen van vrede, welvaart, veiligheid en ceremonie en het bestrijden van oorlog, roof, moord en plundering. De schilderingen vormen de eerste monumentale staatssymboliek sinds de oudheid, met daarbij natuurgetrouwe afbeeldingen van stad, landschap en geïndividualiseerde mensen. Ambrogio Lorenzetti, detail Goede Bestuur, Palazzo Pubblico, Siena, 1338 In 1340 was er in Siena een gerenommeerde beroepstraditie van schilders ontstaan. De vaklieden waren georganiseerd in een gilde, de door de staat erkende beroepsorganisatie en daarmee één van de instellingen binnen de staatsorganisatie. Schilders konden goed concurreren met al langer gevestigde vaklieden door o.a. lage prijzen, goedkopere grondstoffen en minder arbeidsintensief werk. Schilders konden gezien de economische omstandheden beschikken over een groter afzetgebied. Via de levering van werk aan de bedelordekerken ontstond toegang tot opdrachten in Midden-Italië. De altaarstukken uit Siena waren gewilde producten. Van eenvoudige stukken timmermanswerk groeiden zij uit tot ingewikkelde constructies met grote variatie aan nieuwe en meer realistische vormen en figuren. In de jaren 30 werd Ambrogio Lorenzetti de toonaangevende schilder in Siena. Hij was in staat om grote verhalende voorstellingen te schilderen, Posterheide Brabant, Helmond 15

16 bestaande uit tien of meer figuren die op een natuurgetrouwe wijze geplaatst werden midden in een ingewikkeld interieur. Simone Martini werd dankzij de uitzonderlijke combinatie van opdrachten in Siena en nog lucratiever werk in hoofse centra beroemd en rijk. Door contacten met de franciscanen en dominicanen en met de bestuurders in Siena leerde hij vermogende kardinalen en vorsten kennen. Hij kreeg toegang tot de meest vermogende opdrachtgevers zoasl Jacopo Stefaneschi en Robert van Anjou. De bekroning van zijn werk waren opdrachten voor de koning van Napels en de curie in Avignon. Simone Martini, St. Louis de Toulouse, 1317 De spectaculaire ontwikkeling in vakmanschap en daaraan gekoppelde verhoging van de sociale status stagneerde tussen 1340 en Er was een terugval in grote opdrachten, en het competitieve mecenaat verdween. De afnemende sociale dwang tot vernieuwingen maakte de schilderkunst provinciaals. De vindingrijkheid nam af en productiecentra elders namen de rol van Siena over. Wat er aan vernieuwingen in het verschiet lag, werd bepaald door ontwikkelingen in Rome en Florence. Zo wist de familie van de Piccolomini dankzij de carrière van Aeneas Silvius in Rome nog een belangrijke artistieke rol in Siena te spelen in de 15de eeuw. De kathedraal van Siena werd bijna een familiemonument door de vele graven, inscripties en wapens. Pinturicchio vervaardigde in 1503 de beroemde frescocyclus met hoogtepunten uit de carrière van Aeneas Silvius in de bibliotheek van de kathedraal. Daar kwam geen vakman uit Siena meer aan te pas. De toonaangevende stadscultuur van de vroegere trotse stadstaat had plaatsgemaakt voor een ander wereldbeeld, gedomineerd door curie en diplomaten uit Rome of kooplui en bankiers uit Florence. In 1506 stichtte Pandolfo Petrucci een hoofse heerschappij in Siena, in hetzelfde jaar werd Duccio s Maestà, symbool van de soevereine stadstaat, van het hoofdaltaar gehaald. Posterheide Brabant, Helmond 16

17 Florence kerk, stad en families Rond 1300 vormden de rijke families in Florence een stadsbestuur dat veel gemeen had met dat van Siena. Maar in Florence wisten deze families hun invloed sterker uit te breiden dan in Siena het geval was. Verhoudingsgewijs werden familiekapellen voor hen belangrijker dan stedelijke projecten. De politieke, economische en culturele opbloei ontstond hier later, maar duurde langer. Het Florentijnse bankwezen was het meest geavanceerde van Europa, de stad had een opening naar zee sinds de verovering van Pisa, er werden goede internationale contacten opgebouwd, er ontwikkelde zich een territoriale staat dankzij de inlijving van veel steden. Klassenstrijd werd in de kiem gesmoord door de bedelmonniken die een brug sloegen tussen religie van de elite en volksgeloof. Het grootste familievermogen werd in de eerste helft van de veertiende eeuw vergaard door enkele families in de wijk van Santa Croce, de Alberti, Peruzzi en Bardi, geldwisselaars en belangrijke stadsbestuurders. Deze families konden niet als vorsten leven, maar verwierven aanzien op een aanvaardbare wijze door het subsidiëren van bedelorden. Zo werd een groot deel van de Santa Croce bekostigd door het stadsbestuur. Rijke families bekostigden de meest vooraanstaande kapellen van de kerk. Zo ontstond een evenwicht tussen hang naar ijdelheid en dwang tot bescheidenheid. Pas in de loop van de 14 de eeuw en de 15 de eeuw namen de mogelijkheden voor groter uiterlijk vertoon toe in de stad van familiecultuur. Het begin van de vijftiende eeuw wordt gekenmerkt door een zich voortzettende strijd om de macht. De oligarchie van de rijken berustte bij een paar grote families. Tegenover hen stond de popolo, geleid door de zeer rijke, maar democratischgezinde Medici-familie, leden van een rijke bankiers- en koopliedenfamilie. In de jaren dertig van de vijftiende eeuw kwam er in de interne politieke situatie verandering. In 1433 werd Cosimo de Medici door het stadsbestuur gevangengenomen en voor tien jaar verbannen. Een jaar later keerde hij echter al terug, door toedoen van een nieuw, Medici-gezind, stadsbestuur. Cosimo werd als Vader des Vaderlands ingehaald, en regeerde de stad tot aan zijn dood. Cosimo de Medici Vanaf het begin van die periode werd Florence toonaangevend op alle gebieden van kunst en cultuur, in een periode waarin de renaissance tot ontwikkeling kwam. Florence riep zich uit als de kampioen van vrijheid, nadat de stad de dreigende inname door de hertog van Milaan rond 1400 had weten teniet te doen. Het waren de humanisten die dit vrijheidsidee propageerden. Nieuwe nadruk werd gelegd op het ideaal van Petrarca van een Wedergeboorte van de Klassieken. De vraag naar hoe Florence haar onafhankelijkheid had weten te behouden werd beantwoord met de verklaring in haar instellingen, culturele prestaties, geografische ligging, de volksgeest. Florence werd Posterheide Brabant, Helmond 17

18 vergeleken met dezelfde rol van politieke en intellectuele leiderschap als die van de Atheners ten tijde van de Perzische Oorlogen. Het beeld van het nieuwe Athene uit de gouden vijfde eeuw" drong zich op, te meer daar juist op dat moment de Florentijnen een ambitieuze campagne gestart waren om grote artistieke ondernemingen van een eeuw eerder te voltooien. Cosimo werd de nieuwe Pericles van de vijftiende eeuw. De grootste statusstijging begon al rond 1400 met de religieuze stichtingen van Giovanni de Bicci de Medici, de vader van Cosimo. Hij ontpopte zich als een groot schenker, in eerste instantie met een forse donatie voor de nieuwbouw van de S. Lorenzo. De propagandistische functie die aan architectuur werd toegeschreven, zoals in de geschriften van Leonardo Bruni, bood kooplieden een nieuw perspectief. Onder hun medeburgers konden zij hun economische bijdragen in politieke invloed kapitaliseren en buiten de eigen stadsstaat konden zij aanzien verwerven. Cosimo oefende zijn macht vooral uit dankzij verhoudingen buiten de stad en kon zo na zijn terugkeer uit ballingschap in 1434 een duurzaam familiegezag opbouwen. De bedelorden waren bij uitstek afhankelijk van de steun van één familie, die via een geef-, verdeel- en heerspolitiek de geestelijkheid in haar macht had. Met zijn grote schenking voor de bouwactiviteiten aan de S. Lorenzo verbond hij voorwaarden waarbij koor en schip enkel aan hem en zijn zonen toegewezen werden. Ook bij de verbouwing van het dominicanerklooster van San Marco was Cosimo de belangrijkste financier, mede dankzij zijn goed relatie met paus Eugenius IV. Cosimo kreeg een eigen cel in het klooster, het hoofdaltaar van de kerk was gewijd aan de familiepatronen van de Medici, Cosmas en Damianus. Aflaten behoorden tot de florerende gifteconomie en vormden een hoeksteen in de financiering van kerken. Giften werden ook gebruikt in het diplomatieke verkeer en de verhouding van patroon tot cliënt. De Medicibank overvleugelde de commune als financier van collectieve projecten. De Medici bekostigden ook legers en betaalden de honoraria van condottiere, zoals van Nicolò da Tolentino. De Santissima Annunziata, het derde grote kerkproject van de Medici, werd verbouwd met steun van een door hen betaalde conndottiere. Florence, Santissima Annunziata De beeldende kunst werd vanaf het begin essentieel geacht voor het wederopleven van de Florentijnse geest. De kunstenaar werd nu erkend, naar de traditie van Plato, als een man van ideeën, en het kunstwerk werd steeds meer beschouwd als de zichtbare weergave van de creatieve geest. De sociale status van de kunstenaar veranderde totaal in vergelijking met het middeleeuwse beeld. Het waren niet meer de kerken die de opdrachten verschaften, maar veelal rijke families, gilden, in het bijzonder de Medici. Kunstenaars, filosofen, e.d. vertoefden vaak in de kringen van dergelijke families. Kunst werd een machtsmiddel: zij maakt de hoofdfiguren van kerk en staat zichtbaar, zij toont al of niet Posterheide Brabant, Helmond 18

19 opvallend de opdrachtgevers, zij kan die zelfs verheerlijken of onvergetelijk trachten te maken, zij wordt gemanipuleerd door de machtigen. Men kan van Florence zeggen: " Zeg me van wie de indrukwekkende palazzi zijn en of laat me de familie-kapellen in de verschillende kerken bestuderen, en ik zal u zeggen wie de vorsten, de oligarchen en de rijken zijn en wie hun patroonheiligen ". Cosimo regeerde 30 jaar, tot het jaar van zijn dood in Zijn hof was vooral een verzameling kunstenaars en geleerden, van wie de werken tot de meest geprezen bezittingen van de stad mochten worden gerekend. Donatello werkte voor hem, Brunelleschi, Michelozzo, de gebroeders Della Robbia, Filippo Lippi, Fra Angelico, Domenico Veneziano, maar ook geleerden als Poliziano, Vespasiano da Bisticci, Platina en Pico da Mirandola. Cosimo was een uitzonderlijk boekenliefhebber; hij investeerde een gigantisch bedrag in het verwerven van incunabelen, verluchte manuscripten, e.d. Door toedoen van Cosimo werd Florence in 1439 de stad waar het oecumenisch concilie plaatsvond dat al jaren vergeefs werkte aan een verzoening van de Katholieke en Oosters Orthodoxe Kerken. De paus, de patriarch van Constantinopel, en de keizer van Constantinopel, Johannes VIII Paleologus, waren te gast bij de Florentijnen en de Medici. De opvolger van Cosimo was Piero ( ), een schuwe, gereserveerde man die zich bezighield met mediteren, studie en het cultiveren van schoonheid. In de korte tijd van zijn regeerperiode bleek Piero een goede politicus en bestuurder. Toch was de machtsbalans tussen Cosimo, de stedelijke instellingen, andere families en orden kort na 1434 nog zo precair dat aristocratisch gedrag uit den boze was en een subtiele presentatie vereist. Via familieheiligen konden leden van de Medici-familie een reputatie opbouwen als vermogende burgers zonder te veel allure van magnatengedrag te vertonen. Eerste werden Cosmas en Damianus geïntroduceerd, daarna Laurentius en Stefanus en uiteindelijk de Drie Koningen. Cosmas en Damianus werden door Fra Lippo Lippi geschilderd voor een kapel in de Santa Croce. Cosimo zorgde ervoor dat deze heiligen zoveel mogelijk in beeld kwamen, door Fra Angelico of Castagno. De familievoorstellingen werden uitgebreid met Stefanus en Laurentius. Zo kreeg de familie een eigen kwartet heiligen, zoals de stad Siena dit zich al eerder had verworven. Via deze heiligen, die Romeinse martelaren, waren werden de betrekkingen met de paus verduidelijkt. Lorenzo werd de naam van de kleinzoon van Cosimo, de San Lorenzo werd grafkerk van de Medici. Lorenzo de Medici De opdrachtverlening kwam na 1450 meer in het teken te staan van groots vertoon. Dit uiite zich in de bouw van een eigen familiepaleis door Michelozzo en het patronage van de San Miniato al Monte. De schenker van het grote baldakijn boven het hoofdaltaar van de San Miniato gebruikte voor het eerst niet de traditionele Medici-symbolen, maar Posterheide Brabant, Helmond 19

20 andere symbolen als een diamanten ring, struisvogelveren en een valk, een aristocratische pretentie door de symboliek van hoofse bondgenoten in Milaan, Mantua en Pesaro over te nemen. De oudste zoon uit het huwelijk van Piero en Lucrezia Tornabuoni, Lorenzo, was voorbestemd voor een kort maar intensief en veelbesproken leven. Zijn jongere broer Giuliano is nog steeds een wat vage figuur. Lorenzo il Magnifico is zonder twijfel de meest interessante figuur van de Medicifamilie. Hij was één van de grote leiders in het Italië van zijn tijd, toen Florence met name een grote bloei van intellectuele activiteiten zag. Cosimo de Oudere beïnvloedde de ontwikkeling van Lorenzo. Hij speelde schaak met de jongen en liet hem filosofische discussies bijwonen. Lorenzo begon zijn politieke loopbaan vroeg: op 5-jarige leeftijd maakte hij zijn eerste staatsbezoek. Lorenzo werd geschoold door de priester Gentile Becchi, die hem wegwijs maakte in humanistische literatuur, hem vloeiend Latijn leerde schrijven. Alle grote schrijvers uit het verleden waren uiteraard vertegenwoordigd in de familie-bibliotheek, Cicero, Tacitus, Plinius, Vergilius, Julius Caesar, Sophocles, Dante, Petrarca en Boccaccio. Na 1458 volgde Lorenzo colleges in retorica en poëzie aan de universiteit van Florence. Hij ontmoette Leon Battista Alberti en bezocht met hem de antieke ruïnes in Rome. Met de dood van Cosimo en de zwakte van Piero werd de druk op Lorenzo om zich met zakelijke en politieke problemen te bemoeien groot. Hij ondernam een aantal belangrijke diplomatieke bezoeken aan Milaan, Rome en Napels, en zag de Medici in Rome als huisbankier van het Vaticaan bevestigd. Toch was Lorenzo op de eerste plaats een intellectueel, en bleef dat heel zijn leven. De best bekende van zijn filosofenvrienden was Marsilio Ficino, die hem betrok in de ontwikkeling van zijn grote filosofische werk. De Medici waren na 1450 afhankelijker geworden van de paus, onder meer bij het verwerven van kerkelijke ambten. De wens om een van zijn zonen tot kardinaal benoemd te hebben werd geblokkeerd door de coup van de familie Pazzi die mede met steun van de paus was beraamd. In 1489 lukte het Lorenzo evenwel zijn tweede zoon tot kardinaal benoemd te krijgen. De pauskroning van Giovanni de Medici in 1513 en het hertogschap van Cosimo in 1537 vormden de staatkundige en hoofse bekroning van het streven naar aristocratische allure. Domenico Ghirlandaio: Marsilio Ficino, Cristoforo Landino, Angelo Poliziano en Demetrio Calcondila. Posterheide Brabant, Helmond 20

21 Door Ficino opende Lorenzo zijn hart voor het ultieme Goede van de ziel en de leer van Plato. Lorenzo was een befaamd mecenas van kunstenaars. Eerst kwam Leonardo, later Michelangelo voor hulp. Hij ondersteunde de ateliers van grote kunstenaars, zoals Andrea del Verrocchio, en de gebroeders Pollaiolo. De macht van de Medici in de latere vijftiende eeuw werd gedragen door vermogende en loyale cliënten, hetgeen leidde tot een hofvorming rondom de familie. Elk van de cliëntenfamilies wilde een eigen kapel, gebouwd en ingericht naar het model van de beroemde Medici-stichtingen. De belangrijkste partners van Lorenzo il Magnifico waren de familie Tornabuoni en de familie Sassetti. Francesco Sassetti bezat de rechten op de decoraties van de grote koorkapel van de Santa Maria Novella. Elk van de goede relaties van de Medici had een kapel in een Florentijnse kerk, maar ontplooide ook bouw- en artistieke activiteiten elders, zoals de Portinari in Brugge. Dankzij schenkingen en steun aan potentiële aanhangers zagen de Medici hun invloed groeien op verkiezingen, benoemingen en wetgeving. De politieke structuur van de stad raakte verweven met een netwerk van patronagerelaties rond de familie. De architectuur veranderde volgens de machtsverhoudingen. De rijke families trokken zich terug in kapellen, paleizen en villa s. Publieke gebouwen als stadhuis en kathedraal werden minder belangrijk. De aristocratisering werd in de architectuur bevestigd met de Capella dei Principe, het mausoleum van de Medici met een koepel die die van de Duomo naar de kroon stak. Binnen de Florentijnse staat kwam voor de rijke kooplieden een cultuur beschikbaar die hen een voorsprong gaf op anderen. Naast literatuur beoefenden zij ook de schilderkunst als beschaafde activiteit op het niveau waarmee burgers uit andere steden zich niet konden meten. Geld bleef de grondslag voor hun macht; de Florentijnse munt werd het betaalmiddel in Europa. Tussen kunstenaar en opdrachtgever was een grote sociale ongelijkheid. De opdrachtgever bepaalde. Een goed voorbeeld wordt geboden door de inhoud van het contract dat Giovanni Tornabuoni in 1485 sloot met Ghirlandaio voor de vervaardiging van de schilderingen in het koor van de Santa Maria Novella. De schilder moest voldoen aan alle inkomende verzoeken van de opdrachtgever. Vanwege een geschil tussen monniken en drie families- Tornabuoni, Sassetti en Ricci- over rechten van mecenaat, werd duidelijk gesteld dat enkel de roem en verheffing van de familie Tornabuoni recht moest worden gedaan. Florence, Santa Trinita, bevestiging van de Regel van Franciscus. Domenico Ghirlandaio Posterheide Brabant, Helmond 21

22 De opdrachtverlening werd na 1470 gedomineerd door enkele kernfamilies rondom de Medici. Hun onderlinge verhoudingen en die met de vermogende heren buiten Florence bepaalden de iconografie. De Sassettikapel in de Santa Trinita werd tussen 1478 en 1485 dor Ghirlandaio voorzien van muurschilderingen en een altaarstuk. Dit gebeurde bijna tien jaar nadat Francesco Sassetti zich vergeefs als opdrachtgever in de Santa Maria Novella wilde manifesteren. De keuze van de voorstellingen van Franciscus werd door Sassetti zélf bepaald; Franciscus werd van ordeheilige een familieheilige. Episodes van zijn leven werden in Florence gesitueerd. De voorstellingen uit het leven van Franciscus werden gebruikt om het eigen gezin te presenteren in relatie met de meest gezaghebbende burgers, de Medici en hun entourage. Tevens werd zichtbaar gemaakt hoe belangrijk de relatie tussen Florence en Rome was geworden. Voor Vasari betekende het werk van Masaccio een essentiële vooruitgang in vakmanschap waardoor de Florentijnen zich konden onderscheiden van hun vakgenoten uit andere steden. Van een plotse omwenteling was evenwel geen sprake. Masaccio kon leren van oudere vakgenoten die experimenteerden met nieuwe vormen, zoals bij Gentile da Fabriano en Lorenzo Monaco, van beeldhouwers als Ghiberti en Donatello die daarin nog verder gingen. Masaccio maakte voor het eerst systematisch gebruik van wiskundige hulpmiddelen bij het construeren van een geschilderde ruimte en het ordenen van de compositie. Met zijn figuren met een tastbare suggestie en gebouwen in een moderne stijl betekende zijn werk wél een beslissende fase in de beroepsgeschiedenis van kunstenaars. De belangrijke vernieuwingen werden vooral tot stand gebracht in de Trinità-schildering voor de Lenzi familie in de Santa Maria Novella (1425). Het fresco biedt een blik in een imaginaire kapel waarvan het zijaanzicht geometrisch is te reconstrueren, alle figuren staan op een bestemde plaats. Het belang van Alberti werd direct erkend door Alberti, die hem met Brunelleschi als enige tijdgenoot noemde in zijn traktaten over kunst. Masaccio, Trinità, detail, Florence, Santa Maria Novella Opdrachten in steden waren voor kunstenaars niet bevorderlijk voor het verwerven van roem en rijkdom. Economische verhoudingen en de cultuur in stadsrepublieken hielden dit tegen. In tegenstelling tot stadsbesturen en koopmansfamilies waren rijke vorsten wel in staat, bereid en genoodzaakt aan kunstenaars hogere honoraria te betalen. Zij waren bij uitstek afhankelijk van groots vertoon. Daarom probeerden Florentijnse kunstenaars elders opdrachten te krijgen, Donatello ging naar Venetië en Padua, belangrijke schilders als Masolino en Fra Angelico verlieten Florence en gingen voor paus Martinus V in Posterheide Brabant, Helmond 22

23 Rome werken. Schilders die grote hofopdrachten kregen, zoals Piero della Francesca, Jan van Eyck, Rogier van der Weyden of Justus van Gent hadden een hoog inkomen, status en prestige door hofopdrachten. Zij woonden in grotere huizen, verdienden meer, stonden in hoog aanzien en werden met eer begraven. Kunstenaars werden beschouwd als vaklieden die geacht werden voorgeschreven voorstellingen op deugdelijke wijze te verbeelden. Niets wijst erop dat kunstenaars hun werk zagen als een middel voor persoonlijke expressie van eigen ideeën of emoties. Er bestond nog geen vrij kunstenaarschap. Kunstwerken werden beschouwd als gebruiksgoederen die voortdurend moesten worden aangepast aan de veranderende omstandigheden. Er was vaak sprake van opdrachtwijziging en vervanging van bestaande kunstwerken. Donatello, Gattamelata, Padua, 1453 In 1485 begon Savonarola, een dominicaan van het San Marco klooster, de Florentijnen te belagen met zijn profetische taal. Als boeteprediker sprak hij over de Apocalyps. Steeds meer werd de toon beschuldigend in de richting van de Medici, nota bene beschermheren van de dominicanen. Lorenzo werd publiekelijk beschuldigd van verkwisting van gemeenschapsgelden. Lorenzo zou in 1492 sterven. Lorenzo s jonge zoon Piero was niet opgewassen tegen de zware bestuurstaak na Lorenzo s vroegtijdige dood. Hij was slechts twintig, toen zijn vader stierf, met een steeds koppiger Savonarola tegenover zich en Karel VIII van Frankrijk in het offensief. In 1494 werd hij gedwongen de stad te ontvluchten, samen met zijn broers Giovanni, de latere paus Leo X, en Giuliano. In 1498 werd Savonarola in de ban gedaan en verbrand op Piazza della Signoria. Florence, terechtstelling Savonarola Posterheide Brabant, Helmond 23

24 Hof en staat: Urbino Van de twaalfde tot en met de vijftiende eeuw regeerden de hertogen van Montefeltro over Urbino. Vooral onder Federico II, die van regeerde, gold Urbino als één van de meest schitterende hoven van Italië. Federico was een geletterd man, een verzamelaar en een mecenas. In 1468 liet Federico da Montefeltro een nieuw paleis bouwen, het grootste en meest luxueuze paleis in Italië. De inspringende oostgevel creëert een plein voor het volk, de westgevel met een tuin, terras en loggia's betrekt het omringende landschap bij het geheel. In het paleis is de opdrachtgever vele malen geportretteerd, als condottiere en geleerde. In zijn kostbare studeervertrek is in ingelegd houtwerk een aantal symbolen afgebeeld die verwijzen nar de geleerdheid van de generaal, daarboven 28 geschilderde portretten van geleerden uit de westerse beschaving. De heer van Urbino kon na 1470 voortbouwen op een uitgebreide traditie in hofmecenaat. De traditie van opdrachtgevers als Jacopo Stefaneschi en Robert van Anjou was in de vijftiende eeuw door verschillende signori voortgezet. De hertog van Urbino overtrof hen. Hij had de beschikking over bekwame kunstenaars uit de omgeving van Urbino en uit Florence, Siena en Gent. De hertog van Montefeltro en de kunstenaars die in Urbino werkten, legden de basis voor de ontwikkelingen na Zo kon Rafaël, de zoon van een van de kunstenaars in Urbino, zijn bekwaamheden in Rome ontplooien dankzij het mecenaat van paus Julius II. Urbino, studiolo in palazzo hertog Federico da Montefeltro Federico was de meest succesvolle legerleider van zijn tijd en werd de meest tot de verbeelding sprekende renaissancevorst. De tweeledige opvoeding als ridder en geleerde bepaalde de machtskansen van Federico en zijn mecenaat. Hij verzekerde zijn macht door steun van de burgerij en liet zijn machtspositie in statuten vastleggen. Zijn macht in Urbino werd aanzienlijk vergroot door coalities aan te gaan met grotere steden en machtiger vorsten. Hij wist een groep van hovelingen aan zich te binden. Hij had wisselende bondgenootschappen met de paus, de republiek Florence, de koning van Napels, de Gonzaga s in Mantua en de Sforza s in Pesaro. Als condottiere was hij een meester in oorlogvoering maar ook onderhandelingen tussen rivaliserende partijen. Daarmee vergaarde hij zeer grote rijkdom. Zijn bekroning was de belegering van Volterra tussen 1472 en 1474 aan het hoofd van een Florentijns leger. In Florence kreeg hij een vorstelijke intocht, Sixtus IV verhief hem in 1474 tot hertog van Urbino. In het centrum van het vorstendom, Gubbio, liet hij magnifieke paleizen bouwen en ontstond een bloeiende hofcultuur. Federico hield als mecenas de economische en politieke machtspositie in stand die hij als militair had veroverd. Veel geleerden en kunstenaars verbleven enkele jaren aan het hof in Urbino. Zij kwamen meestal van andere hoven als Posterheide Brabant, Helmond 24

25 Bourgondië, Mantua of Ferrara. Tussen 1472 en 1478 verbleven in Urbino kunstenaars als Paolo Uccello, Piero della Francesca, Melozzo da Forli, Justus van Gent, Pedro Berruguete, Francesco Laurana of Bramante. De kennisontwikkeling aan het hof bevorderde de professionalisering van kunstenaars. In Urbino was een grote deskundigheid aanwezig op het gebied van muziek, wiskunde, theologie, filosofie, retorica en geschiedenis. Aan het hof kwam kennis beschikbaar waarvan de kunstenaars gebruik konden maken en waarmee de vorst kon pronken. Vorstelijke bibliotheken werden bepalend voor mecenaat en kunstenaarschap: het pronken met kennis door symbolen, teksten en portretten van geleerden werd een dominant motief in het mecenaat van de hertog. Piero della Francesa, zegewagens met Federico en Battista Sforza, rond 1474 Rond 1465 schilderde Piero della Francesca het beroemde dubbelportret van Federico en zijn vrouw Battista Sforza. De achtergrond van de portretten laat het territorium van de hertog zien, de hertog wordt als een vorstelijke heerser afgebeeld. Nog altijd bevinden zich in de zalen op de eerste verdieping van het palazzo enkele belangrijke meesterwerken, o.a. de predella van de Profanisering van de H. Hostie van Paolo Uccello, de Madonna van Senigallia en de Geseling van Christus van Piero della Francesca. De hofcultuur in Urbino werd voortgezet onder Guidobaldo, de zoon van Federico. De politieke integratie in Italië bood aan regionale heersers echter steeds minder kansen. De relaties met de paus maakten het hertogdom op den duur vazal van de paus. Guidobaldo was in 1474 getrouwd met een nicht van de paus. In 1503 werd Guidobaldo pauselijk legerleider. Urbino werd permanent ingelijfd binnen de Kerkelijke Staat. Posterheide Brabant, Helmond 25

26 Hof en staat: Rimini In de dertiende eeuw, tijdens de regering van de familie Malatesta, was Rimini zeer welvarend. De Malatesta's waren enerzijds zeer wreed en heerszuchtig, anderzijds geraffineerd en gevoelig voor kunst. Dante Alighieri heeft in zijn 'Divina Commedia' verteld over de ongelukkige liefde tussen Paolo Malatesta en Francesca de Rimini. Zij werden vermoord door Francesca's echtgenoot, Gianni Malatesta, de broer van Paolo. Sigismondo I, liefhebber van kunsten en beschermheer van humanisten, verstootte, vergiftigde of verstikte zijn eerste drie vrouwen, alvorens hij met zijn maîtresse trouwde. Na de ondergang van deze familie werd de stad bezit van de paus. Het kerkelijk mecenaat werd onderdeel van een competitieve praalzucht van vorsten die zich door architectuur en beeldende kunst probeerden te onderscheiden. De vorsten monopoliseerden het kerkelijk mecenaat. Zo werd de franciscaner kerk beheerst door leden van de Malatesta familie. De San Francesco werd door Sigismondo geheel verbouwd en veranderd in een vorstelijk mauseoleum ter ere van Sigismondo en zijn vrouw Isotta. In 1447 begon Leon Battista Alberti in opdracht van Sigismundo Malatesta met de verbouwing in renaissancestijl. De graven van de opdrachtgever en zijn vrouw moesten in de kerk worden ondergebracht. Daarom koos de Florentijnse architect voor het klassieke model van de triomfboog aan de ingang, de eerste keer dat dit in Europa op een religieus gebouw werd toegepast. De vlakbij gelegen boog van Augustus leverde de inspiratie voor het model. De zijkanten van de kerk hebben ieder zeven diepe nissen met ronde bogen. In de nissen stonden de sarcofagen van de humanisten aan het hof van de Malateste. De bouwactiviteiten duurden tot 1460, toen Sigismundo s gezag ineenstortte vanwege zijn rebellie tegen paus Pius II Piccolomini die hem excommuniceerde. Hoewel de kerk onvoltooid gebleven is, luidt de kerk met zijn antieke vormen een nieuw tijdperk in. Het interieur heeft indrukwekkende afmetingen. De verfijnde allegorische reliëfs zijn voornamelijk van de beeldhouwer Agostino di Duccio. In de Capella delle Reliquie bevindt zich een fresco van Piero della Francesca met een portret van Sigismundo. Agostino di Duccio, Saturnus De kapellen rechts en links van het schip zijn rijkelijk gedecoreerd met een ingenieus en erudiet programma van kennis. De eerste kapel aan de rechterzijde is gewijd aan St. Sigismondo, bestemd voor het graf van Sigismondo zélf en voorzien van voorstellingen van theologische en kardinale deugden. De eerste kapel aan de linkerzijde is gewijd aan de Madonna van het water, met een vereerd beeld van Maria in geval van watergebrek. Olifanten dragen pijlers met twaalf Posterheide Brabant, Helmond 26

27 beelden van profeten en sybillen in nissen. Een sarcofaag in een nis was gewijd aan de voorvaderen en nazaten van Sigismondo. Twee reliëfs aan de voorzijde representeren triomfen van Minerva en Scipio l twee fundamentele aspecten van onsterfelijkheid: Wijsheid en Roem. De tweede kapel rechts is de Capella delle Reliquie. In de kapel bevindt zich een schildering van Piero della Francesca met een voorstelling van Sigismondo, geknield voor de Duitse keizer Sigismund. De tweede kapel aan de linkerzijde is de kapel van de doden. Hier zijn voorstellingen van Bijbelse helden en de vier evangelisten. De derde kapel aan de rechterzijde is gewijd aan de aartsengel Michael en wordt de capella d Isotta genoemd. Hier ligt Isotta, de echtgenote van Sigismondo, begraven. De vierde kapel aan de rechterzijde is gewijd aan Hiëronymus, maar wordt kapel van de planeten genoemd, vanwege de afbeeldingen van de zodiac en corresponderende planeten. Het is één van de fraaiste uitvoeringen van de zodiac-cyclus. Het bejubelt het universum als schepping Gods en toont een wereld van astronomische kennis. De vierde kapel aan de linkerzijde is gewijd aan Augustinus, maar wordt ook wel kapel van de Vrije Kunsten genoemd. Deze cyclus bejubelt als pendant van die in de kapel tegenover de werken van de mens. Piero della Francesca, Sigismund Malatesta Posterheide Brabant, Helmond 27

28 Hof en staat: Ferrara Van 1208 tot 1598 behoorde de stad Ferrara aan het huis Este, wat een periode van grote bloei betekende. De Este verfraaiden de stad met veel gebouwen en trokken schrijvers en schilders aan. Het werd een centrum van humanisme en kunst. Niccolo III d'este ( ) vermoordde zijn vrouw en haar minnaar, maar voedde zijn twee zoons Lionello en Borso op tot weldoeners, goede bestuurders en mecenassen. Ercole I ( ) liet weliswaar zijn neef vermoorden, maar bevorderde de beeldende kunsten. Zijn dochters Beatrice en Isabella d'este traden wat het laatste betreft in zijn voetsporen. Alfonso I ( ) was de derde echtgenoot van Lucrezia Borgia en Ercole II ( ) trad in het huwelijk met de protestantse Renée van Frankrijk. Na de dood van Alfonso II ( ) kwam Ferrara opnieuw onder het bewind van het Vaticaan en keerde de familie Este terug naar het hertogdom Modena. Door de oprichting van de universiteit van Ferrara in 1391 en het mecenaat van de Este werd Ferrara een belangrijk centrum van literatuur en beeldende kunst. Drie belangrijke schrijvers genoten de bescherming van de Este: Matteo Maria Boiardo, Ludivico Ariosto en Torquato Tasso. Ariosto ( ) was zijn gehele leven in dienst van de prinsen, en met name van hertog Alfonso I. In zijn spaarzame tijd schreef hij Orlando Furioso, een heldendicht over de liefde van Orlando voor Angelica. Torquato Tasso schreef zijn Gerusalemme liberata, waarin de bezetting van Jeruzalem wordt beschreven en het liefdesverhaal van Rinaldo en Armida speelt. Borso d Este Lionello d Este, de onwettige zoon van Niccolo III d Este, stierf op 1 oktober Zijn jongere broer Borso volgde hem op als heerser over het hertogdom Ferrara. Tijdens het negen jaar durende bewind van Lionello ging het het bewind van de familie Este voor de wind. Hijzelf was één van de meest geleerde humanisten van zijn tijd. Hij had poëzie geschreven in het Latijn en Italiaans, hield van muziek, en zijn residentie omgetoverd in een waar museum door kunstenaars uit te nodigen als van der Weyden, Pisanello, Jacopo Bellini, Mantegna en Leon Battista Alberti. Dit alles was een belangrijke bijdrage in de geestelijke erfenis voor Borso. In feite was Borso geen humanist. Hij was een wijs, verstandig bestuurder, die altijd zijn beslissingen Posterheide Brabant, Helmond 28

29 liet leiden door rechtvaardigheid. Tijdens zijn bestuur kende Ferrara een langdurige periode van vrede, en een hoge achting voor de overige signorie. Decorum, luxe en weelde waren de meest in het oog springende kenmerken van Borso s bewind. Hij was een uitstekend prins -voornamelijk geliefd door zijn onderdanen vanwege zijn generositeit- en onder zijn bewind bloeiden industrie, landbouw en wetenschap in Ferrara. Hij bevorderde het werk van kunstenaars als Piero della Francesca en Cosimo Tura aan het hof. De muurschilderingen in de Zaal van de Maanden van Palazzo Schifanoia, uitgevoerd tussen 1469 en 1470, hadden tot doel was het bejubelen van Borso d Este en zijn goede bestuur, kort voor het moment dat hij officieel de titel van Hertog van Ferrara zou gaan dragen in De humanist Pellegrino Prisciani had de functie van supervisor van de schilderingen. Hij had grote belangstelling voor astrologie. Ferrara, palazzo Schifanoia, detail maand mei De schilderingen representeren de maanden en zijn verdeeld in drie horizontale zones: in de bovenste zones bevinden zich voorstellingen van heidense goden op rijke voertuigen met daarbij activiteiten die uitgevoerd worden onder de bescherming van de betreffende godheid. In de onderste zone treft men scènes uit het hofleven van Borso d Este. Het centrale deel representeert de tekens van de zodiac, elk omgeven door drie belangrijke figuren uit de oriëntaalse astronomie. Wanneer men de schilderingen verticaal afleest wordt een overgang getoond van de goddelijke naar de menselijke wereld, via astrologische symbolen, die een middel voor de mens zijn om de wil van god te begrijpen. Daarbij staat het goede bestuur van Borso d Este centraal. Als men de schilderingen horizontaal afleest, ziet men een geschilderde kalender. In de vijftiende eeuw was astrologie een middel voor rationele kennis gebaseerd op antieke en middeleeuwse teksten. Geboren worden onder een bepaald teken van zodiac kan bepaalde gevolgen hebben, zonder overigens afbreuk te doen individuele capaciteiten. Belangrijke thema s waren bijvoorbeeld hoe de stad was verbonden met het platteland binnen de context van de Staat. In deze context werd Ferrara gezien als de bevoorrechte stad binnen de Este-Staat. Een ander thema was het ideaal van ridderschap dat gedeeltelijk overeenkwam met een interesse voor de klassieke oudheid. Posterheide Brabant, Helmond 29

30 Paus Julius II: staatsman en mecenas in de hoogrenaissance Tijdens het bewind van paus Martinus V ( ) verloor Rome enerzijds zijn stedelijke onafhankelijkheid en werd er anderzijds begonnen met een omvangrijke en ingrijpende stadssanering. In de komende jaren bleven pausen dit laatste als een van hun belangrijkste programmapunten beschouwen. Rome moest zijn oude grootheid en pracht terugkrijgen, het oude Rome niet alleen evenaren, maar onder het vaandel van het pausdom nog overtreffen. De financiering van zulke plannen moest uit de middelen van de Kerk komen. De pausen beschouwden zich de erfgenamen van de Romeinse keizers, en hoewel hun politieke eerzucht ten dele niet verwezenlijkt bleef, werd Rome al snel weer het middelpunt van de Westerse cultuur en kreeg een geestelijke invloed, die tijdens de Contrareformatie nog dieper werd en tot laat in de tijd van de Barok bleef doorwerken. Sedert de terugkeer van de pausen uit Avignon had Rome zich enerzijds weten te ontwikkelen tot een diplomatiek centrum, anderzijds tot een belangrijke geldmarkt. De curie overtrof als geldmacht alle vorsten, bankiers, en kooplui van Noord-Italië. Raphaël, paus Julius II, 1511 De meest ambitieuze plannen voor de bouw van een "Roma Nova" koesterde paus Nicolaas V ( ). Hoewel hij niet aan de uitvoering ervan toekwam, hadden zijn plannen wel invloed op de toekomstige pauselijke bedrijvigheid. Paus Julius II ( ) kon ze gedeeltelijk verwezenlijken. In het nieuwe Rome moest het Vaticaan de eeuwige burcht en paleisstad van de Kerk zijn, bestuurscentrum van een territoriale staat. De voormalige hoofdstad was de uitgelezen plaats om het centrum van het wereldkatholicisme te zijn. Julius II kon als paus de door de hertog van Urbino ontwikkelde beschavings- en staatssymboliek gebruiken om vorm te geven aan zijn rol als heerser over een grote staat. Na 1505 werd Rome het centrum waar zich de belangrijkste ontwikkelingen in ceremonieel, literatuur, theorievorming, kunst en architectuur voordeden. De professionalisering van kunstenaars en de ontwikkeling in staatsvorming en civilisatie voltrokken zich vooral in Rome. Paus Julius wist tijdens zijn pausschap Rome tot een waar Mekka voor kunstenaars te maken. Naast Bramante en Michelangelo vestigden zich nog veel meer kunstenaars in de stad, onder wie Rafaël. Treft men bij het begin van Julius' pontificaat nog maar slechts acht of tien schilders aan in Rome, na zo'n vijfentwintig jaar is dat aantal gegroeid tot maar liefst honderdvierentwintig. Posterheide Brabant, Helmond 30

31 Julius II droeg de architect Bramante op een geheel nieuw ontwerp voor de St. Pieter te maken dat de vroegchristelijke kerk, die nu in zeer slechte staat verkeerde met zijmuren die inmiddels al meer dan twee meter waren gaan hellen, moest vervangen. De nieuwe kerk moest de beroemdste gebouwen uit de antieke oudheid overtreffen. Het plan was een koepel als die van het Pantheon te plaatsen boven op een pijlerbouw met gigantische tongewelven als de Maxentius-basilica en tegelijk daarmee een centraalbouw in de vorm van een Grieks kruis boven het graf van Petrus. Het mausoleum van Julius II moest het centrum van de kerk worden, ten koste van het graf van Petrus. Bramante kwam niet verder bij de daadwerkelijke bouw dan de constructie van de gigantische koepelpijlers met verbindende bogen. Michelangelo, die ook in dienst was getreden bij de paus, zou later, vanaf 1546, uiteindelijk het gebouw voltooien, na belangrijke veranderingen in de eerste ontwerpen aangebracht te hebben. Hij bouwde de geweldige koepel, die als bekroning van het immense bouwwerk moest dienen. De halfronde vorm van de koepel verving hij door een meer spits toelopende, naar het voorbeeld van Brunelleschi's koepel op de Dom van Florence. Michelangelo, koepel St. Pieter Tijdens het pontificaat van Julius werd Michelangelo overladen met opdrachten. Een prestigeobject moest het grafmonument voor de paus worden. Het moest de blikvanger worden onder de nog te bouwen koepel van de St. Pieter. Het enorme project bleef echter onvoltooid en kreeg een plaats in de kerk S. Pietro in Vincoli. Het beroemde beeld van Mozes is er het belangrijkste voltooide resultaat van en is met zijn kolossale formaten slechts een indicatie van hoe kolossaal het oorspronkelijke monument met meer dan veertig beelden had moeten worden. In 1508 was Michelangelo ook begonnen met de fresco's op het gewelf van de Sixtijnse kapel, een project dat hij in de superkorte tijd van vier jaar voltooide, al was het alleen maar omdat hij de bemoeizucht van zijn opdrachtgever beu werd. Later zou hij het Laatste Oordeel schilderen op een nog kaal gebleven wand van de Sixtijnse kapel. De woonvertrekken van Julius II in de Vaticaanse paleizen werden door Rafaël en zijn school verfraaid. De thema's in de wandschilderingen van deze stanze betroffen de idee van het Ware, Schone en Goede, in een uitgewerkt programma dat de werelden van geloof en wetenschap omvatte. Julius II bepaalde definitief de gedaante van het Vaticaanse paleis door diverse vrijstaande complexen met behulp van lange vleugels met elkaar te verbinden. In de reusachtige Belvedère-hof liet hij een klassieke tuin aanleggen. Deze hof met terrassen, beelden, nissen en fonteinen, werd het voorbeeld van Romeinse villa- en tuinarchitectuur. Vanaf Julius II begon men in Rome ook met de bouw van villa's. Typische voorbeelden van zulke villa's zijn de villa Farnesina, de villa Madame, de villa Medici, en de villa Giulia. Posterheide Brabant, Helmond 31

32 De staatsvorming vanuit Rome bereikte onder paus Julius II een beslissende fase, ook omdat de centralisatie de paus in conflict bracht met heersers over andere groeiende staten, in het bijzonder Frankrijk. De paus ontwikkelde zich als een goed diplomaat, bekwaam strateeg en gevreesd legerleider, maar ontmoette steeds meer kritiek op zijn aanspraken op kerkelijk leiderschap. Binnen de christelijke kerk gingen nationale kerkgemeenschappen zich onafhankelijker opstellen tegenover het pauselijk gezag. In Frankrijk was de zelfstandigheid geregeld in de Pragmatieke Sanctie, in Engeland ontstond de Anglicaanse kerk, in het Rijnland en de Nederlanden werden protestantse kerkgemeenschappen populair. In Italië leidde de ontwikkeling van nationalisatie echter tot versterking van de pauselijke macht. Binnen dit precair machtsevenwicht werd cultureel vertoon voor de paus van groot belang. De liturgie werd minder belangrijk dan paleisceremonieel. Michelangelo, mausoleum Julius II, 2 e ontwerp Ja, Julius wenste dus een vrijstaand mausoleum in de nieuwe St. Pieter, bestaand uit een meer dan manshoge ovale grafkamer. Tegen de wanden moesten verhalende voorstellingen komen en meer dan 40 beelden. Voorstellingen moesten verwijzen naar rechtvaardig bestuur, staatsvorming en beschaving. Het monument moest bekroond worden door een heersersportret van de pontifex, tronend en zegenend. Na het overlijden van Julius II taande echter de macht van de familie Della Rovere. De Medici vestigden een nieuw familieregime en stelden de nazaten van de paus niet in de gelegenheid het project te voltooien. Rafaël was een betere organisator en hoveling dan Michelangelo. Hij had meer inzicht in de haalbaarheid van ontwerpen en was in staat een werkplaats te leiden, onderhandelingen over opdrachten te voeren en de uitvoering in de hand te houden. Na de voltooiing van de School van Athene in 1508 in de Stanze della Segnatura kreeg hij de uitvoering van alle decoratiewerken in handen. In de School van Athene en de Disputa is uitgebeeld hoe de verschillende wetenschappen met elkaar in harmonie worden gebracht door de theologie. Deze integratie van kennis wijsheid was de hoofddoelstelling van de Romeinse humanisten aan het hof van Julius II. Na het uitroepen van het Concilie van Pisa dat door de Franse koning tegen de paus werd gesteund, moest de paus zijn positie tegenover gezanten en staatshoven verduidelijken. In een gewijzigd totaalbeeld van de Stanze della Segnatura werd de paus nu als wetgevende macht uitgebeeld met boven hem op de wand drie van de vier kardinale deugden, en boven in het gewelf de vierde, Justitia, met de paus als vertegenwoordiger ervan eronder. De paus draagt geen mijter, maar het Posterheide Brabant, Helmond 32

33 ceremoniële signum imperii. Deze staatssymboliek werd uitgangspunt van de fresco s in de aangrenzende vertrekken, de Stanza d Eliodoro en de Stanza dell Incendio. In de schildering van de Mis van Bolsena herinnerde de aanbidding van de hostie aan de veldtochten van de paus (met name de Heilige Liga) als wens tot de bevrijding van Italië en tegen de ondermijning door Europese vorsten. (de bloedende hostie in Bolsena in 1263 herinnerde aan het ongeloof van een Duits priester aan de transsubstantiatie tijdens de consecratie, maar geconfronteerd met een bloedende hostie wél geloofde in de aanwezigheid van Christus en daarmee het pauselijk gezag). Rafael, Stanza d Eliodoro, Mis van Bolsena De opdrachten van Julius II werden een voorbeeld voor vorsten, staatshoofden en bestuurders van republieken. Julius II bracht als mecenas een synthese tot stand tussen verschillende soorten opdrachten. De door hem ondernomen stedenbouwkundige projecten maakten het voorgaande tot kleinsteedse renovaties. De verhalende voorstellingen die hij liet maken waren van een grootse monumentaliteit, systematiek en professionele perfectie. De Medici paus Leo X zette de eerste projecten van Julius II voort. Hij kon het voorbeeld van zijn voorganger combineren met de rijke familietraditie die in Florence was gestagneerd. De teneur van de muurschilderingen veranderde met de politieke verhoudingen. De nadruk kwam te liggen op de eenheid van alle christelijke staten, het hernieuwde verbond met de Franse koning, de strijd tegen de Turken en de compromissen van het Vijfde Lateraans Concilie. In de stanze dell Incendio di Borgo verwijst het verhaal van een brand naar het pausschap van Leo IV. Deze paus wist in de Slag bij Ostia de Saracenen te verslaan, een historische verbinding met de politieke doelstelling van Leo X. Aldus kwam een ideaal tot uitdrukking; integratie van kerk en staat in West-Europa onder leiding van de bisschop van Rome. Paulus III ( ) zette de pauselijke mecenaatstraditie voort met in zijn kielzog machtig geworden familieleden die hertog of kardinaal waren geworden. In het Vaticaanse paleis, in Castel Sant Angelo, in het Farnese-paleis te Rome en in de Farnesevilla te Caprarola verschenen monumentale verhalende voorstellingen van hof en staat met portretten van Paulus III, zijn hovelingen en familieleden, en politieke gebeurtenissen. Ook Sixtus V ( ) richtte zich naar het voorbeeld van Julius II bij de schilderingen voor de nieuwe bibliotheek vsn het Vaticaan: een historisch overzicht van de belangrijkste concilies waarin elementen uit de Stanza della Segnatura waren verwerkt. Posterheide Brabant, Helmond 33

34 Niet alleen voor opdrachtgevers, maar ook voor schilders was de Italiaanse traditie normgevend. De professionalisering van schilders in West-Europa was verweven met de beroepsidealen uit Italië. Rafaël had een beeldvorm in praktijk gebracht die eeuwenlang maatgevend bleef, het ezelschilderij. Rafaël leverde ook het professionele model voor het portret van de beschaafde hoveling, bereisde diplomaat en wijze staatshoofd. Het meest prestigieuze genre was en bleef de monumentale verhalende en moraliserende paleisdecoratie, zoals deze sinds Mantegna en Rafaël werd beoefend. De paleisdecoraties van Mantegna, Rafaël en Michelangelo vormden de grondslag van wat later bekend werd als de historieschilderkunst. Dit type kunst bleef tot ver in de negentiende eeuw het hoogst gewaardeerde genre. Michelangelo, Sixtijnse kapel, Laatste Oordeel, detail, 1541 voltooid Posterheide Brabant, Helmond 34

35 Villa Farnesina en Agostino Chigi: mecenas uit Siena in Rome Agostino Chigi was een telg uit de Sienese familie van bankiers en kooplui, Chigi. Tijdens het paussschap van de Borgia Alexander VI verwierf hij zijn eerste commerciële relaties met de Vaticaanse Staat. Hij werd goed bevriend met paus Julius II nadat hij zijn verkiezing had gefinancierd. De paus stelde hem aan als thesaurier en verleende de Chigi familie het voorrecht om het symbool van zijn eigen familie della Rovere, een eik, in hun wapenschild op te nemen. Tot de cliënten van Agostino Chigi behoorden ook leden van de Medici en Borgia familie, evenals de Franse koning Karel VII. In 1492 kreeg hij van paus Alexander VII de concessie om aluinmijnen te exploiteren in de buurt van Rome. Dat wist hij uit te breiden tot een handelsimperium met meer dan werknemers en honderden schepen, en maakte hem tot één van de meest rijke mensen van zijn tijd. Al was hij misschien cultureel niet zo goed onderlegd, hij ontpopte zich wel tot een ware mecenas. In zijn persoonlijk leven liep veel echter minder voortreffelijk. Zijn eerste vrouw stierf zonder kinderen in Zijn latere liefdesaffaires, met name bij Margherita Gonzaga, liepen op weinig uit. Uiteindelijk kreeg hij vier buitenechtelijke kinderen van Francesca Ordeaschi met wie hij ten langen leste in 1519 trouwde. Binnen een jaar kwam hij echter te overlijden. Villa Farnesina, Sodoma, huwelijk van Alexander de Grote en Roxane Baldassare Peruzzi bouwde voor Agostino een villa aan de oever van de Tiber. De bouw begon op 22 april 1506, beschouwd als de verjaardag van de stichting van Rome. In de zog. loggia van Galateia schilderde Peruzzi de werken van Hercules als een hommage aan de persoonlijke kwaliteiten van Agostino Chigi. Ook schilderde hij de horoscoop van Chigi in verbeeldingen, daarbij geholpen door een astroloog. Sebastiano del Piombo werd aangetrokken, en Rafaël die zijn beroemde Galateia schilderde. De voorstellingen van Amor en Psyche van Rafaël, waarbij sterfelijke Psyche onsterfelijkheid kreeg door Amor, heeft een duidelijke relatie met het huwelijk van Chigi met Francesca die van nederige afkomst was en een ongehoord rijk bestaan kon tegemoetzien. De diverse verwijzingen naar Rome en Romeinse monumenten in de schilderingen kan een indirecte verwijzing zijn naar zijn goede relaties in de stad, met name de pausen en hun entourage. De hoofdteneur van de thema s betreft echter vooral een verwijzing naar een privéwereld en een mecenaat van onbegrensde kosten vanwege de hoge status van de uitvoerende schilders. Posterheide Brabant, Helmond 35

36 De Medici in de 16de eeuw Het geluk lachte aan het begin van de zestiende eeuw de Medici meer toe in Rome dan in Florence. Giovanni de Medici werd in 1513 tot paus gekozen, en nam de naam van Leo X aan De nieuwe paus had van Lorenzo il Magnifico de smaak voor kunst overgeërfd. Zijn pontificaat werd een zeer bewogen periode, met name vanwege de activiteiten van Luther en zijn volgelingen. Naast Rafaël waren Andrea del Sarto, Baccio Bandinelli, Bramante en Baldassare Peruzzi zijn favoriete kunstenaars. Deze paus was zich meer dan wie bewust van de noodzaak van hervormingen in de Kerk, maar excommuniceerde ook in 1520 Luther. In 1521 stierf de paus plotseling, en werd begraven in S. Maria sopra Minerva in Rome. De broer van Leo X, Giuliano was het laatste kind van Lorenzo il Magnifico. Hij keerde het eerst van de Medici terug naar Florence, in 1512, na een 18-jarig ballingschap. Hij trouwde met Philiberta de Savoy, en kon goed opschieten met de Franse koning Francois I. Hij stierf jong. Michelangelo maakte het indrukwekkende grafmonument voor hem in de Nieuwe Sacristie van de S. Lorenzo te Florence. Tegenover zijn graf bevindt zich dat van zijn neef, Lorenzo, hertog van Urbino. Met hulp van de tweede Medici-paus, Clemens VII, werd Lorenzo, hertog van Urbino, heer van Florence. Deze middelmatige Medici-telg inspireerde Machiavelli tot het schrijven van de Prins. Uit zijn huwelijk met Madeleine de la Tour d Auvergne werd Catherina de Medici geboren. Zij zou in 1533 met Henri trouwen, de tweede zoon van de Franse koning Francois I. Giulio werd in 1523 de tweede Medici-paus, Clemens VII. Hij was een groot patroon van Michelangelo. Zijn pausschap was echter één van de meest tumultueuze van de zestiende eeuw. Het was tijdens de heftigste oorlogsperiode tussen Francois I van Frankrijk en Karel V van Spanje. In 1527 werd Rome geplunderd door de troepen van Karel V. In 1529 werd de bastaard Alessandro hertog van Florence, gesteund door de Spanjaarden. Hij was misschien één van de slechtste leden van de familie. In 1532 werd hij dictator van de stad, en Florence leed bijna vijf jaar onder zijn tirannie. In 1536 huwde hij Margaretha van Oostenrijk. Clemens VII In 1537 kwam Cosimo I aan de macht die zich gestadig uitbreidde over geheel Toscane, maar in 1555 wist hij de meest geduchte tegenstander van Florence te verslaan, Siena. Posterheide Brabant, Helmond 36

37 Vier jaar later was Toscane één staat. De heerschappij van de Medici werd door de Duitse keizer gewettigd, en in 1569 werd het hertogdom een groothertogdom. Cosimo installeerde het hof weer in het middeleeuwse Palazzo Vecchio, en toonde daarmee zijn democratische houding naar buiten. In 1539 trouwde hij met Eleonora, de dochter van de onderkoning van Napels, Don Pedro van Toledo. Zijn rol als een van de grote Europese vorsten werd in 1565 bevestigd door het huwelijk van zijn zoon Francesco met Johanna van Oostenrijk. Kort voor zijn verheffing tot groothertog in 1571 kwam zijn mecenaat tot bloei als middel om zijn politieke positie te onderstrepen. Cosimo ontplooide stedenbouwkundige initiatieven, de republiek groeide uit tot een vorstelijke residentie. Onder Cosimo werden veel nieuwe bouwactiviteiten ondernomen, zoals de bouw van de Uffizi. Hij wilde daarna snel een bestuurlijk centrum laten bouwen dicht bij het palazzo Vecchio in het centrum. Het gebouw moest de bestuurlijke bureau's (vandaar "Uffizi") herbergen, ofwel de magistratuur (oorspronkelijk heette het gebouw " I Magistrati"). Ook liet hij de Vasari-corridor bouwen en de Boboli-tuinen aanleggen. Het oude stadhuis werd door Vasari opnieuw ingericht als woning, vanaf nu Palazzo Vecchio geheten. Toch verloor Florence in de zestiende eeuw steeds meer zijn belangrijke positie als cultureel en handelscentrum. Rome had de artistieke positie overgenomen, de havens aan de Atlantische Oceaan de economische. In 1564 trok Cosimo I zich terug uit het publieke leven en gaf het bestuur in handen van zijn oudste zoon Francesco. Met de vestiging van het hertogelijk hof als spil van de staat werd ook de kunstsector gereorganiseerd. De belangengemeenschap van de kansrijke kunstenaars en de hoofse elite leidde tot de vorming van een nieuwe beroepsorganisatie binnen de staat: de academie. Florence, palazzo Vecchio. Vasari, Cosimo I Al het kerkelijk mecenaat werd afhankelijk van de centrale staat. Cosimo I bracht op bekwame wijze de onderwerping van de bedelorden aan de staat tot stand. Het staatsapparaat legde een uniforme stijl op aan vrijwel alle gebouwen in Florence, inhoudelijk geleid door Vasari als capomaestro. Kerkschepen werden schoongeveegd, graven verwijderd. Enkele monument van de Medici bleven uiteraard gespaard, evenals schilderingen die van grote waarde werden geacht. In een groot aantal schilderingen verbeeldde Vasari in het Palazzo Vecchio de historie van de soevereine stadrepubliek Florence in het beeld van het soevereine hertogdom Florence. In het midden van het plafond van de Sala dei Cinquecento is de tenhemelopneming van Cosimo I afgebeeld, met rondom hem talloze symbolen van gilden, wijken, streken en steden die onder zijn heerschappij verenigd waren. Posterheide Brabant, Helmond 37

38 Hoogtepunten in de staatsvorming waren de overwinningen die leidden tot de onderwerping van Pisa en Siena: deze episodes zijn uitvoerig uitgebeeld in fresco s op de zijwanden. Cosimo I liet zich als een waardige erfgenaam van de toen legendarische Cosimo de Oude en zijn geslacht afbeelden. Hij beschouwde zich als diegene die de republikeinse verworvenheden van de stad bekroonde met de vestiging van een aanzienlijke territoriale staat. Vasari behoorde tot de bevoorrechte groep kunstenaars die dankzij het grootschalige hofmecenaat een hogere status wist te verwerven dan voor ambachtslieden gebruikelijk was. Hij was een geslaagd man, met een hoog inkomen, royaal huis, eerbetoon en relaties in hoge kringen. Zijn sociale stijging kwam vooral tot stand tijdens de bloeiperiode van het mecenaat van Cosimo I. Vasari werd een intermediair tussen hof en vaklieden. Hij kreeg zowel een deel van de zakelijke bemiddeling als een belangrijke rol in opdrachtformuleringen in concrete afbeeldingen. Met een wet uit 1565 konden de kunstenaars zich professioneel hergroeperen in een accademia en deze presenteren als de belangrijkste beroepsorganisatie. Vasari heeft bij de vorming ervan een zeer grote rol gespeeld. Men streefde naar een hoger professioneel prestige. Herordening van de kunstsector sloot aan op een van staatswege gestimuleerde opleving van andere beroepen en intellectuele genootschappen. De opkomst van een nieuwe beroepsorganisatie voor kunstenaars was het resultaat van een combinatie van ontwikkelingen: de opkomst van genootschappen van geleerden die de antieke cultuur bestudeerden, de bloei van het hofmecenaat, het streven naar beroepsprestige en een algemene uitbreiding van de staat.het tekenen en de studie van kunst werden onderdeel van een cultuurideaal, dat de beste kunstenaars en de meest vermogende opdrachtgevers gingen delen. Het begrip disegno kwam centraal te staan: het bedenken, ontwerpen en uitbeelden van betekenisvolle, aan de letteren ontleende voorstellingen. De Accademia del Disegno doorbrak het beroepsmonopolie van de gilden en kreeg in 1582 statuten als echte beroepsorganisatie. Vasari nam het verheffen van beroepsgenoten op systematische en historische wijze ter hand in zijn Vite. De aanspraken op deskundigheid van kunstenaars die zowel technisch als inhoudelijk op eigen kompas konden varen, vormden de kern van de academievorming, als beslissende fase in de professionalisering van beeldende kunstenaars. Uffizi, Tribuna Van 1564 tot 1587 was Francesco I groothertog. Zijn interesse ging meer uit naar studie van wetenschappelijke onderwerpen dan naar de kunst van besturen. Francesco was introvert, maar een intelligente mecenas van de beeldende kunsten. Het Uffizi werd onder hem het intellectuele centrum van de stad, met een grote verzameling kunstvoorwerpen, Posterheide Brabant, Helmond 38

39 wetenschappelijke laboratoria en een theater. Toen Francesco I zijn vader Cosimo de Medici in 1581 opvolgde besloot hij de bovenste loggia van het Uffizi als museum in gebruik te nemen. De collecties van de Medici behoefden een adequate behuizing, en zo werden ze een symbool van het culturele prestige van de stad. Een achthoekig vertrek in het Uffizi, de Tribune, was het belangrijkste museale vertrek op het einde van de zestiende eeuw. De decoratie ervan was zeer rijk en bevatte verwijzingen naar de Vier Elementen, maar symboliseerde ook het geslacht der Medici (middels familiewapens) en de deugden van de groothertog, voorgesteld middels de Werken van Hercules. Aan de muren hingen zo'n dertig klassieke schilderijen: onder de belangrijkste waren er vijf van Raphaël, zes van Andrea del Sarto, twee van Pontormo, een van Beccafumi en een van Piero di Cosimo. Overal stonden bronzen figuren, en verspreid hingen bas-reliëfs, e.d. In het midden van de zaal stond een reproductie van de Tribune zelf, Studiolo genaamd, gedecoreerd met de meest kostbare materialen. Tegenover de ingang bevond zich een tweede kabinet, met beroemde antieke beelden zoals de Venus Medici. De Tribune werd spoedig beroemd en had een beslissende invloed op de nog zeer jonge discipline van museumarchitectuur. Johan Zoffany, de Tribuna, Posterheide Brabant, Helmond 39

40 Mantua: domein van Gonzaga s. Stad en staat In de strijd tussen de Welfen en Ghibellijnen heerste de familie Bonacolsi vanaf 1273 gedurende 55 jaar over de stad. Er kwam een periode van welvaart. In 1328 trok Luigi I Gonzaga de macht aan zich en verwierf de eretitel kapitein-generaal van Mantua. Er werden nieuwe stadsmuren gebouwd en de stad werd vernieuwd. De politieke situatie werd echter pas geregeld bij de derde heerser van de Gonzaga, Ludovico III Gonzaga, die zijn familie elimineerde en de macht naar zich toetrok. Tijdens de renaissance werd het despotisch bewind van de Gonzaga milder en het culturele peil werd hoger en verfijnder. De stad werd een belangrijk centrum voor renaissance kunst en humanisme. In 1433 verhief keizer Sigismund de Gonzaga s tot markgraven. Tijdens het bewind van de Gonzaga s, ruimdenkende vorsten die zowel kunsten als literatuur bevorderden, werd Mantua in de vijftiende en zestiende eeuw één van de belangrijkste culturele en intellectuele centra van Noord-Italië. Gian Francesca Gonzaga ( ) vertrouwde zijn kinderen toe aan de beroemde pedagoog Vittorio da Feltre en deed een beroep op de Veronese schilder Pisanello voor de decoratie van het interieur van zijn paleis. Zijn zoon, Ludovico III ( ) was condottiere; hij kan beschouwd worden als het prototype van een renaissance-vorst en mecenas. Hij verdeelde grond onder de armen, liet bruggen bouwen en begunstigde de kunstenaars. De humanist Angelo Poliziano uit Siena, de Florentijnse architect Alberti en de schilder Andrea Mantegna uit Padua verbleven vaak aan zijn hof. Francesco II ( ) trad met Isabella d Este in het huwelijk. Deze vrouw droeg in belangrijke mate bij tot de roem van Mantua. In 1459 hield paus Pius II (Aeneas Silvius) het Concilie van Mantua om een kruistocht tegen de Turken te proclameren. Andrea Mantegna, Ludovico III Gonzaga De eerste hertog van Mantua was Federico II Gonzaga die de titel verwierf van Karel V in Federico droeg Giulio Romano op tot de bouw van Palazzo Tè en verbeterde de infrastructuur van de stad. Op het einde van de zestiende eeuw kwam Claudio Monteverdi van Cremona naar Mantua en werkte voor het hof van Vincenzo I Gonzaga. In 1627 kwam de directe familielijn van de Gonzaga s ten einde met de zwakke Vincenzo II en de stad verviel langzaam onder de Gonzaga-Nevers. Het Castello di San Giorgio werd tussen 1395 en 1406 voor Francesco I Gonzaga gebouwd als onderdeel van het palazzo ducale. In het Castello di S. Giorgio bevindt zich de beroemde Camera degli Sposi (Bruidskamer), waar de huwelijken werden gesloten. Posterheide Brabant, Helmond 40

41 De zaal werd tussen 1465 en 1474 door Andrea Mantegna versierd. De fresco s roemen het rijke, luxueuze leven aan het hof van de Gonzaga s. Op de muur aan de noordzijde is Ludovico III afgebeeld, die zich tot zijn secretaris richt. Zijn vrouw zit naast hem. Op de muur aan de westzijde is de ontmoeting van Ludovico met zijn zoon, kardinaal Francesco, afgebeeld. Op de achtergrond is mogelijk Rome afgebeeld, de stad waar de kunstenaar van droomde. De plafondschildering is één van de best geslaagde trompel oeil schilderingen uit de renaissance. De voorstellingen van de leden van de Gonzagafamilie zijn bij elkaar in één schildering afgebeeld, maar als in een historische episode. Het representeert het figuratieve type van de regerende familie van de renaissancestadsstaat, waarin het fortuin van de regerende familie werd geïdentificeerd als dat van de staat. De staat was een privézaak, en de familie van de prins was een publieke zaak. Andrea Mantegna, hof van de Gonzaga s De Basilica di Sant Andrea werd gebouwd door Leon Battista Alberti in opdracht van Ludovico III Gonzaga en geldt als een van de meesterwerken van de renaissance in Noord-Italië. De bouw begon in 1472 maar werd pas jaren later voltooid. De facade is gebaseerd op de Boog van Titus in Rome. Een nieuw aspect was de integratie van een lagere orde met een reuzenorde. De boog wordt bekroond met een timpaan en daarboven een boog, wellicht een eerste serieuze poging om de binnenruimte van de kerk in het exterieur te laten corresponderen. Het schip is voorzien van een enorm tongewelf, wellicht naar het voorbeeld van de Basilica van Maxentius in Rome. Mantua, Sant Andrea Palazzo Te werd tussen 1524 en 1534 door Giulio Romano gebouwd als lustpaleis voor Federico II Gonzaga. De gekozen plaats was net buiten het centrum van Mantua op de plaats waar de Gonzaga s hun stoeterij hadden te Isola Del Te. Voor het grondplan Posterheide Brabant, Helmond 41

42 inspireerde Romano zich op het Romeinse huis, maar door de onverwachtse combinatie van klassieke stijlelementen geldt het als één van de meest bijzondere voorbeelden van maniëristische architectuur. Een formele tuin is omgeven door kolonnadegevels, eindigend in een halfronde kolonnade, de Esedra. De oostgevel heeft Palladio-motieven, alle gevels hebben platte pilasters tegen muren in rustica-werk. Met dit palazzo werd het ideaal van een hofmecenaat op grandioze wijze gerealiseerd met kennis van oudheid en mythologie. Mantua, Palazzo del Te Onder leiding van Giulio Romano werkten lokale schilders Benedetto Pagni en Rinaldo Mantovano jarenlang aan de muurschilderingen in de talloze vertrekken. Op de muren van de Salone dei Cavalli zijn de beste paarden uit de stallen van de Gonzaga s afgebeeld, in een verbazingwekkend trompe-l oeil effect. Deze zaal was bestemd voor ontvangsten. In de Sala di Psiche zijn overweldigende Olympische banketten op de muren aangebracht. Deze zaal vertolkt de sensuele en energieke schilderstijl van Giulio Romano. De muurschilderingen in de Sala dei Giganti verbeelden de woede van Zeus tegen de Titanen. Omdat de schilderingen van de vloer doorlopen tot op de plafonds wordt de indruk gewekt van een oneindige ruimte waar de beschouwer zich middenin bevindt. Zeer bijzonder is de Casino della Grotta, een aantal kleine kamers rondom een grotto en loggetta (overdekt balkon) waar hovelingen in de kleine cascade baadden. In dit palazzo werden veel beroemde personen vermaakt zoals Karel V in Bij deze gelegenheid werd Federico II door de keizer gepromoveerd van markies tot hertog. Mantua, palazzo del Te, Sala dei Giganti Posterheide Brabant, Helmond 42

43 Arezzo: nog een voorbeeld van kerk, stad en macht Arezzo's machtige positie ging verloren toen de stad in 1289 door Florence verslagen werd bij Campoldino. In de eerste helft van de dertiende eeuw herstelde de stad zich in economisch opzicht. De omvang van de stad was drastisch toegenomen, getuige de nieuwe in 1337 voltooide muur, die een gebied omsloot dat tweemaal zo groot was als dat van rond In 1337 werd Arezzo aan Florence verkocht. Toen dit in 1384 andermaal gebeurde, was Arezzo politiek en cultureel afhankelijk van Florence geworden. Vanaf de dertiende eeuw waren het al voornamelijk kunstenaars uit Siena en Florence die hun stempel op de beeldende kunst drukten. Tijdens de renaissance periode nam dit nog grotere vormen aan, met kunstenaars als Bernardo Rossellino en Giorgio Vasari. Door activiteiten van de Toscaanse groothertog Cosimo de Medici I onderging het stadsbeeld nog grondige veranderingen, met name de plaats van het huidige Prato. Piero della Francesca, ontmoeting van koningin van Saba met Salomon Op het einde van de dertiende eeuw begonnen franciscaner monniken met de bouw van de bedelordekerk S. Francesco. De onderkerk dateert waarschijnlijk van deze vroege fase, de kerk zélf werd gebouwd tussen 1318 en De kapel van het hoofdkoor was familiekapel van de rijke familie Bacci. Bicci di Lorenzo kreeg de opdracht de kapel te beschilderen, maar hij kwam tot aan zijn dood niet verder dan het gewelf en de triomfboog. Daarna werd Piero della Francesca gevraagd om de schilderingen te voltooien. De schilderingen werden voltooid in Piero heeft op uitvoerige wijze de legende van het Ware Kruis afgebeeld, daarbij teruggaand op passages uit de Legenda Aurea uit de 13 de eeuw van Jacobus de Voragine, waarin de herkomst van het hout van Christus' kruis wordt verhaald. Tot de voorgestelde thema's horen de Dood van Adam; de koningin van Saba bezoekt koning Salomon; Droom van Constantijn; Overwinning van Constantijn; het vinden van het Kruis door Helena; Verheerlijking van het Kruis. Daarbij plaatste hij de diverse verhalen symmetrisch in concordantie tussen Oude en Nieuwer Testament. Piero legde de nadruk op twee beroemde veldslagen, die van Constantijn bij de Milvische brug en van Heraclius in Perzië tegen Chosroës, als hoofdmomenten van overwinning van het christendom over het heidendom. Posterheide Brabant, Helmond 43

44 Siena en Piccolomini Eneas Silvius Piccolomini was in 1405 in het dorpje Corsignano geboren en wijdde zich al op jonge leeftijd aan humanistische wetenschappen. In 1432 voerde hij de eerste van zijn vele missies als diplomaat uit voor de bisschop van Fermo en kardinaal Niccolo Albergati. Hij was aanwezig bij het Concilie van Basel in 1435 en verzette zich tegen het pontificaat van Eugenius IV. Daarentegen steunde hij de verkiezing van tegenpaus Felix V. De nieuwe paus stuurde hem naar Frankfurt als zijn ambassadeur. Daar werd hij benoemd tot Secretaris van de Keizerlijke Kanselarij. Hij wist een verzoening tot stand te brengen tussen de Duitse keizer en de paus. Hij werd daarvoor beloond met de inkomsten van twee zetels: hij werd in 1447 bisschop van Trieste en in 1450 bisschop van Siena. Tegelijkertijd sloot Piccolomini de besprekingen af aangaande het huwelijk tussen Frederik III en Eleanora van Aragon. In 1453 kreeg hij van de keizer de titels Prins en Keizerlijk Raadgever. In 1456 werd hij tot kardinaal benoemd en in 1458 werd hij tot paus gekozen, Pius II. Als paus Pius II werd hij een ware mecenas en liet veel bouwen en verbouwen in en aan de oude St. Pieter. Tijdens zijn pontificaat spande hij zich in een Kruistocht te organiseren tegen de Ottomanen. In 1464 stierf hij. In 1492 werd naast de Duomo begonnen met de bouw van een bibliotheek door kardinaal Francesco Todeschini Piccolomini, ter ere van zijn oom Pius II. Pinturicchio werd aangetrokken om in de bibliotheek schilderingen aan te brengen. Volgens het contract moest Pinturicchio tien episodes uit het leven van paus Pius II schilderen. De schilderingen werden aangebracht tussen 1505 en Pinturicchio, paus Pius II Geschilderde episodes: - Enea Silvio Piccolomini vertrekt naar Bazel als secretaris van de bisschop van Fermo - Piccolomini spreekt koning Jacobus I van Engeland toe. - Enea Silvio ontvangt de dichterskroon va keizer Fredrik III. - Enea Silvio brengt eerbewijzen aan paus Eugenius IV. - Enea Silvio leidt de bijeenkomst van Fredrik III en Eleonora van Aragon. - Enea Silvio tot kardinaal benoemd. - De pauskroning van Pius II. - Pius II in Mantua, zich inspannend een Kruistocht tegen de Turken te kunnen organiseren. - Canonisatie van Catharina van Siena. - Pius II arriveert in Ancona om de Kruisvaarders uit te zwaaien. Posterheide Brabant, Helmond 44

45 Milaan en de Sforze In 1162 werd de stad door Frederik Barbarossa verwoest, maar hij moest de stad uiteindelijk in 1183 een verregaande zelfstandigheid toekennen. Uit de strijd tussen Welfen en Ghibellijnen kwamen de Visconti als overwinnaars naar voren. Tijdens hun bewind bereikte de stad het hoogtepunt van haar macht. In 1450 werd de macht overgenomen door de Sforza's. De inval van Frankrijk en de val van Luduvico Sforza maakte een abrupt einde aan deze bloeitijd. Uiteindelijk viel de stad in handen van Filips II, en bleef tot 1714 in Spaanse handen. De Visconti waren aan de macht gekomen aan het einde van de dertiende eeuw. Ottone Visconti, aartsbisschop van Milaan, wist de basis te leggen voor het gezag van zijn familie. In 1349 werd de heerschappij van de Visconti officieel bevestigd toen het ambt van signore erfelijk werd verklaard. De status van de familie werd internationaal erkend toen aan Gian Galeazzo door de keizer werd toegestaan de titel van hertog te voeren. Gian Galeazzo bracht in 1385 alle Visconti-bezittingen in één hand door een aanslag te plegen op zijn oom. Zo had hij greep gekregen over het gehele gebied, en probeerde meer te verwerven. Zo raakte Florence ingesloten. In 1402 stierf Gian Galeazzo onverwachts. Filippo Maria Visconti ( ) kreeg de verspreide gebieden weer bij elkaar. Zijn macht berustte op de samenwerking met de condottiere, de generaals over de huurlingen. Aan één van hen, Francesco Sforza, viel de eer te beurt om met zijn dochter te trouwen. Uiteindelijk volgde Francesco Sforza Filippo Maria Visconti op als hertog te Milaan. De Sforza's waren afkomstig uit de Romagna. Francesco Sforza nam deel aan de Vrede van Lodi in 1454, waardoor een bijzonder lange periode van rust in Italië intrad. Van zijn zoons was ongetwijfeld Lodovico il Moro de belangrijkste. Hij was getrouwd met Beatrice d'este en trad op als mecenas, onder andere voor Leonardo en Bramante. Hij liet de Dom voltooien op de gevel na. Hij werkte op het einde van de vijftiende eeuw mee aan het binnenhalen van de Franse troepen en werd zelf afgezet. Door toedoen van keizer Karel V kwamen ook Lombardije en de hoofdstad Milaan in het Spaanse kamp. In 1535 overleed de laatste Sforza, en Milaan werd één van de belangrijkste steunpunten van Karels wereldrijk. Het werd bestuurd door een Spaanse landvoogd. Francesco Sforza en Bianca Visconti De dominicaner bedelordekerk Santa Maria delle Grazie werd in laatgotische stijl gebouwd, in , naar een ontwerp van Guiniforte Solari. Lodovico wilde een mausoleum voor zichzelf en zijn vrouw Beatrice d'este van de kerk maken. Daarom werden koor en absis vervangen door een centraalbouw, de 'tribuna', in fraaie renaissancestijl, ontworpen door Bramante. Indrukwekkend is de koepel op twee Posterheide Brabant, Helmond 45

46 tambours en de terracotta en marmeren reliëfs aan de buitenzijde van de absis. De heldere architectonische vormen van het interieur maken de centraalbouw tot één van de meest zuivere renaissance-scheppingen in Noord-Italië. Beatrice d'este werd in 1497 in de kerk begraven, maar toen Ludovico stierf werd het beter geacht hem niet in de kerk te begraven. Het grafmonument van beide echtelieden werd toen overgebracht naar het Certosa van Pavia. In de aangrenzende 'cenacolo' bevindt zich het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci. Leonardo werkte eraan van 1495 tot 1497 in opdracht van Lodovico. Dramatisch is het moment afgebeeld dat Christus bekend maakt aan zijn leerlingen dat er één een verrader is. De voorstelling van het Laatste Avondmaal paste in een oudere renaissance traditie, waarbij die van Ghirlandaio in Florence voor Leonardo van invloed is geweest. Het kartuiserklooster Certosa di Pavia hoort tot de belangrijkste renaissance-complexen in Lombardije. Het Certosa werd in 1396 gesticht door Gian Galeazzo Visconti, die de kerk voorbestemd had tot mausoleum voor de illustere Milanese heersersfamilie. De indrukwekkende kerkgevel domineert het grote plein, een juweel van Lombardische renaissance uit Aan het onderste deel werkten de gebroeders Mantegazza en Giovanni Antonio Amadeo. Cristoforo Lombardo was verantwoordelijk voor de onvoltooide bovenste helft. Het driehoekige gevelveld ontbreekt. In rijke medaillons tegen de sokkel van de gevel zijn afbeeldingen van koningen, keizers en andere beroemdheden uit de klassieke oudheid, waarmee de Sforza s zich in lijn plaatsten met historische antecedenten. Het grootse kerkinterieur weerspiegelt de overgang van de gotiek naar de renaissance. In het linker transept bevinden zich de beelden van Beatrice d'este en Ludovico il Moro, in 1497 vervaardigd door Cristoforo Solari. Deze beelden waren bestemd voor de nooit voltooide grafmonumenten. In de absis van het linker transept heeft Bergognone een fresco gemaakt met de Kroning van Maria in gezelschap van Ludovico il Moro en zijn vader Francesco Sforza. In het rechterdwarsschip staat het grafmonument van de stichter van het klooster, Gian Galeazzo Visconti. Het werk is van de hand van Gian Cristoforo Romano, en dateert uit De absisschildering is van Bergognone, en stelt voor hoe Gian Galeazzo aan Maria het model van het klooster aanbiedt. Pavia, Certosa Posterheide Brabant, Helmond 46

47 Bergamo: mausoleum voor een condottiere in Venetië De politieke strijd in Bergamo werd in de dertiende eeuw bepaald tussen Welfen en Ghibellijnen, die een bloedige vete werd tussen de families van de Colleoni en de Suardi. De laatste familie deed uiteindelijk een beroep op de Visconti-familie uit Milaan, die voor een schrikbewind zorgden. In 1428 kwam de stad onder bescherming van Venetië, een situatie die tot 1796 zou duren. Bartolomeo Colleoni was geboren in de buurt van Bergamo en werd één van de beroemde condottiere in de vijftiende eeuw. Hij trad in 1432 in dienst van de republiek Venetië en hoewel in feite Gianfrancesco Gonzaga officieel de legeraanvoerder was, leidde Colleoni het leger in de praktijk en heroverde veel steden van Milaan voor Venetië. Na het vertrek van Gonzaga naar Milaan bleef Colleoni de Venetianen dienen onder Erasmo da Narni (Gattamalata) en Francesco Sforza. Toen inmiddels de Sforze in 1448 aan de macht waren gekomen diende hij even in Milaan, maar liet zich tegen hoge betalingen overhalen om terug naar Venetië te gaan. Colleoni liet de indrukwekkende cappella Colleoni als zijn mausoleum naast de S. Maria Maggiore bouwen door Giovanni Antonio Amadeo. In opdracht van Colleoni moest voor de bouw ervan de sacristie van de kerk worden afgebroken. Het gebouw geldt als één van de hoogtepunten van de Lombardische renaissance. Op de sokkel zijn o.a. taferelen van de mythen van Hercules aangebracht, een verwijzing naar gebruiken van Romeinse keizers die zich ook vaak vergeleken zagen met Hercules. Tegen de achterwand bevindt zich het grafmonument van Colleoni, bestaande uit twee op elkaar geplaatste sarcofagen. De bovenste sarcofaag dient als basis voor een ruiterbeeld onder een triomfboog. Aan weerszijden van het ruiterbeeld voorstellingen van deugden. Bergamo, graf van Bartolomeo Colleoni Posterheide Brabant, Helmond 47