SIGMUND FREUD. Pionier van de laatste wildernis. De mens als verhaal

Transcriptie

1 SIGMUND FREUD Pionier van de laatste wildernis De mens als verhaal

2 1903

3 De psychoanalytische beweging. Uitgelicht: Freud (m.) en Wilhelm Stekel (r.)

4 Brief aan Wilhelm Jensen: Meister! Beslist u ons geschil. Heeft u het boek van Freud over de droom gelezen of heeft u ons weer eens getoond dat de schrijver de waarheid dichter benadert dan de nuchtere wetenschap? Wilhelm Stekel, 1904 (?)

5 Antwoord van Wilhelm Jensen: Helaas, ik moet u bekennen dat ik van Freud en zijn Traumdeutung nog nooit heb gehoord Het verhaal is volstrekt verzonnen, spontaan en zonder enige hapering in slechts enkele dagen neergeschreven, naar het leek zonder na te denken

6

7 1907

8 Wij putten waarschijnlijk uit dezelfde bron, behandelen hetzelfde object, ieder van ons volgens een andere methode, en dat de resultaten overeenstemmen, schijnt er borg voor te staan dat wij beiden op de juiste wijze te werk zijn gegaan ( ) Onze methode [die van de psychoanalyse] bestaat hieruit dat wij de abnormale psychische processen bij anderen bewust observeren om de wetten ervan te kunnen opsporen en onder woorden brengen ( )

9 ( ) De schrijver gaat waarschijnlijk anders te werk; hij richt zijn aandacht op het onbewuste in zijn eigen ziel, is een en al oor voor de ontwikkelingsmogelijkheden van het onbewuste en verleent er op artistieke wijze uitdrukking aan in plaats van ze met bewuste kritiek te onderdrukken

10 De schrijver ervaart uit eigen bron wat wij [de analytici] bij anderen leren, aan welke wetten de activiteit van dit onbewuste moet gehoorzamen, maar hij hoeft deze wetten niet onder woorden te brengen, niet eens duidelijk te onderkennen, ze zijn ten gevolge van de verdraagzaamheid van zijn intelligentie in zijn scheppingen opgenomen en belichaamd (Freud)

11 Psychoanalytici en schrijvers zijn waardevolle bondgenoten, maar de analytici zijn in het nadeel, omdat de schrijvers uit bronnen putten die wij voor de wetenschap nog niet hebben ontsloten

12 Arthur Schnitzler ( )

13 Toneelstukken, verhalen, novellen, romans, een autobiografie en dagboeken 1878 Sterben (novelle, 1892); Liebelei (toneelstuk, 1895); Reigen. Zehn Dialoge (komedie, 1896/97); Leutnant Gustl (novelle, 1900); Fräulein Else (verhaal, 1924); Traumnovelle (novelle, 1926)

14

15 Reidans. Tien dialogen 1896/97 / 1904 / 1920

16 Arthur Schnitzler, de Freud van de fictie Seks, ontrouw, maskerade, de dubbele moraal, liefde, dood, gekwetste eer (en de onzin daarvan), schuld en schuldgevoel en uiteindelijk de eenzaamheid, die de enige waarheid is

17 1906: felicitatiebrief van Schnitzler aan Freud t.g.v. diens 50 e verjaardag Inhoud: ik heb veel inspiratie ontleend aan uw werk Antwoordbrief: ik ben me al vele jaren bewust van de verregaande overeenkomsten tussen ons beider opvattingen over psychologische en erotische problemen. Hoe komt u toch aan de kennis die ik via langdurig en moeizaam onderzoek heb moeten verwerven? Uiteindelijk kwam het zover dat ik de schrijver benijdde, die ik bovendien bewonderde

18 1912: felicitatiebrief van Freud aan Schnitzler (inmiddels ook 50 jaar) Freud spreekt opnieuw van de waardering en het begrip die over en weer bestaan 1922: felicitatiebrief van Freud aan Schnitzler t.g.v. zijn 60 e verjaardag Misschien moeten we elkaar maar eens ontmoeten. Waarom gebeurde dat niet eerder? Ik denk dat ik u gemeden heb uit een soort dubbelgangersvrees. In uw werk vind ik in poëtische vorm veel van mijn eigen ideeën terug: de waarheden van het onbewuste, het belang van de menselijke drijfveren, het op losse schroeven zetten van culturele conventies en de aandacht voor de polariteit van liefde en dood. Daardoor heb ik de indruk gekregen dat u intuïtief weet maar in feite door nauwkeurige zelfwaarneming hebt ontdekt wat ik ontdekt heb door moeizame bestudering van andere mensen

19

20

21 Psychoanalyse en literatuur: 1. de mens als verhaal: Op de vraag naar de zin van het leven antwoordt iedereen met zijn levensloop (György Konrád) 2. mythen en sprookjes vertellen over de mens (drijfveren, angsten, verlangens). Freud erkent zijn schatplichtigheid daaraan 3. de klassieken en Shakespeare als Freuds leermeesters, maar ook Dostojevski en E.T.A. Hoffmann 4. Schnitzler als dubbelganger van Freud (vgl. ook Wilhelm Jensen): psychiaters en schrijvers putten ( ) uit dezelfde bron, behandelen hetzelfde object, ieder van ons volgens een andere methode met eenzelfde doel het beschrijven van de ziel

22

23

24 Aan de schrijver hoeft het minst te worden getwijfeld, zijn plaats is niet ver achter die van Shakespeare. De gebroeders Karamazov is de geweldigste roman die ooit is geschreven, en de episode van de Grootinquisiteur kan als een van de knapste prestaties van de wereldliteratuur niet genoeg worden geprezen Sigmund Freud, Dostojevski en de vadermoord (1928)

25 E.T. A. Hoffmann is de ongeëvenaarde meester van het Unheimliche in de literatuur Sigmund Freud, Het Unheimliche (1919)

26 1930

27

28 - Het oedipuscomplex - Narcisme - Catharsis (geïntroduceerd door Aristoteles in een verhandeling over de droom) - Psyche, Eros en Thanatos - De sfinx - Artikel over Mozes ( de Egyptenaar ) en Freuds fascinatie voor Hannibal en Alexander de Grote

29 Tijdens Freuds leven werd Troje opgegraven (1873), het legendarische labyrint van koning Minos op Kreta ontdekt (1900, het jaar waarin Freud zijn Traumdeutung publiceerde) en het graf van Toetanchamon in de Vallei der Koningen ontdekt (1922) Ik heb meer over archeologie gelezen dan over de psyche Sigmund Freud in een brief aan Stefan Zweig

30

31

32

33

34 Achttiende eeuw: het lotgevallen-verhaal Het achttiende-eeuwse boek geeft een relaas van gebeurtenissen, zo bijvoorbeeld Daniel Defoe, en Walter Scott Vanaf ca komt er verandering: Het ik van de mens dringt zich in zijn eigenheid op: de roman krijgt gestalte Roman romance (grijpt terug op het middeleeuwse liefdesverhaal) Voorbeeld: Jane Austen schrijft als een der eersten over het menselijk innerlijk in zijn interferentie met de medemenselijke context; hoe reageert hij of, nadrukkelijk ook zij, stand gebonden en persoonlijk, op zijn omgeving, op de gegeven en zich bewegende materie van het leven. Over het menselijk karakter komen wij veel aan de weet: jaloezie, ambitie, hoogmoed, eergevoel, liefde, hartstocht, vriendschap, aanhankelijkheid enzovoort. Hier zien wij de figuren ontdooien, zij verliezen hun popachtige vorm. Wij komen van de vie intérieure, nog tamelijk ingehouden, het een en ander aan de weet

35

36 Schnitzler, Hofmannsthal, Musil, Stefan Zweig, Kafka, Canetti, Gerhart Hauptmann, Hesse, Thomas Mann, Alfred Döblin, enz.

37 De opvatting dat (bestudering van) freudiaanse dieptepsychologie leidt tot diepteliteratuur is absolute onzin ( ) Nog altijd heeft Dostojevski vóór Freud geleefd ( ) De verschillen zijn niet: diepteschrijver versus oppervlakteschrijver, maar goede schrijver versus slechte schrijver. De goede hebben hun intuïtie, die maakt alle ontleningen overbodig, en de slechte kunnen toch niet geholpen worden

38 Zomin historische kennis in staat stelt tot het schrijven van historische romans, botanica of geologie tot het schilderen van landschappen, even zomin kan de beste wetenschappelijke psychologie helpen bij het uitbeelden van mensen. ( ) Wie al niet kunstenaar is, wie al niet de innerlijke bouw en hartslag van het zielenleven heeft gevoeld, die maakt alle analyse nog niet tot iemand die de ziel kan duiden. Hij kan hoogstens een nieuw schema toepassen ( ). Het dichterlijke weergeven van psychologische processen blijft een zaak van het intuïtieve, niet het analytische talent Hermann Hesse, Künstler und Psychoanalyse (1918)

39 Over het effect van een psychoanalytische behandeling op hun creativiteit hebben schrijvers in de loop der tijd heel verschillend geoordeeld: Rilke is er nooit aan begonnen; Döblin en Musil zijn wel in analyse geweest maar hebben erover gezwegen Hermann Broch en Arnold Zweig waren er vol lof over Hermann Hesse heeft drie voordelen opgesomd die naar zijn mening een analyse voor een kunstenaar kan hebben: 1. de overweldigende bevestiging van de waarde van de fantasie 2. de intiemere verstandhouding tot het eigen onbewuste 3. Waarachtigheid ten opzichte van zichzelf

40

41 Frederik van Eeden ( ) Over Freud (1910): Een cynische, ploertige geest Weer een boekje van een Freudianer gelezen. Het is een ziekte. Een psychose van psychiaters... Freudisme. En met hun zieken geest wroeten ze in de zielen van ongelukkige zenuwlijders en verspreiden de ziekte, als een besmetting.

42 14 september 1913: De psychoanalyse wordt het begin van grote ontdekkingen. Wij zullen langzamerhand leren vaststellen welke machten ons leven beheersen, zogenaamd onbewust, wij zullen hun symbolentaal leren verstaan, hun vast karakter leren kennen. Dan eerst zullen we het transcendente algemeen geldig kunnen maken, het goddelijk leven vaststellen met een zekerheid die tot nog toe alleen de wetenschap geeft

43 En in een artikel over Freud in de Frankfurter Zeitung van 29 mei 1914 schrijft hij: (...) bij geen enkel onderzoeker (is) de persoonlijke betrokkenheid voor een juist begrip van zijn werk zo noodzakelijk als bij Freud. Wie de absurditeiten, de angsten en grofheden hoort die over hem en zijn school verteld worden, met minder of meer recht, zal zich nauwelijks kunnen voorstéllen dat de Weense professor in werkelijkheid een van de edelste en voornaamste mensen is die er zijn. De dingen die hij gezegd heeft, en die iemand de haren te bergen kunnen doen rijzen, werden door zijn wetenschappelijke overtuiging afgedwongen

44 'Die ontdekking toen ik 15 was dat je als je een glas water uit je handen liet vallen, dat dat geen toeval hoefde te zijn. De Fehlleistung. Het woord alleen al! Leistung, leisten, iets presteren'

45 'Ik hechtte veel waarde aan de theorieën van Freud omdat ik ze literair gebruiken kon. Maar of ze wetenschappelijk iets te betekenen hebben, daar kan ik geen oordeel over uitspreken'

46 Gaat na een halfhartige zelfmoordpoging in psychoanalyse, leert zijn homoseksualiteit accepteren en begint daar op aanraden van zijn therapeut over te schrijven Laat in zijn roman De kus de hoofdpersoon de hersens van een snoek intrappen, om later te verklaren dat die snoek natuurlijk een vadersymbool was 'Kan men, sinds Freud, nog mensen in hun doen en laten beoordelen, zonder zich bewust te zijn van individuele of collectieve verborgen drijfveren?'

47 Verklaart in 1954, met de overmoed van een 26-jarige, de psychologische roman dood, omdat Freud immers het definitieve verhaal geschreven had en verdere romans hooguit gerommel in de marge konden zijn

48

49 En dan te bedenken dat ik ook een eenvoudige hersenchirurg had kunnen worden.

50

51