SIGMUND FREUD. Pionier van de laatste wildernis. Het. onbehagen. in de cultuur

Transcriptie

1 SIGMUND FREUD Pionier van de laatste wildernis Het onbehagen in de cultuur

2 Vandaag heb ik de laatste zin neergeschreven, waarmee het werk gereed is, althans voor zover dat hier mogelijk is zonder bibliotheek. Het handelt over cultuur, schuldgevoel, geluk en meer van dergelijke verheven zaken Sigmund Freud, eind juli 1929, vanuit het Beierse vakantieoord Berchtesgaden

3 Wat moet ik anders doen? Men kan niet de hele dag roken en kaart spelen; ik heb geen uithoudingsvermogen meer om te wandelen, en het meeste van wat men kan lezen interesseert me niet meer. Ik heb geschreven, en daarmee heb ik mijn tijd heel prettig doorgebracht

4 Das Unglück in der Kultur Das Unbehagen in der Kultur

5

6 1918/ / We zijn op weg naar slechte tijden. Ik zou er met de apathie van de ouderdom geen aandacht aan moeten schenken, maar ik heb zo n medelijden met mijn kleinkinderen (S.F. in een brief aan Arnold Zweig, eind 1930)

7

8

9 een psychoanalyse van de godsdienst een psychoanalyse van de cultuur

10

11 Wat staat de mens te wachten als hij zijn religieuze wereldbeeld heeft laten vallen?

12 Stellig zal de mens dan in een lastige situatie verkeren, hij zal zich al zijn hulpeloosheid, zijn onbeduidendheid in het wereldse raderwerk moeten bekennen, niet meer het middelpunt van de schepping zijn, niet meer het voorwerp van liefderijke zorg van een goedgunstige voorzienigheid. Hij zal in dezelfde positie verkeren als het kind dat het ouderlijk huis verlaten heeft, waarin het zich zo warm en prettig voelde ( ). Maar de mens kan niet eeuwig kind blijven, hij moet ten slotte naar buiten, het vijandige leven in. Men kan dit de opvoeding tot de realiteit noemen ( )

13 de opvoeding tot realiteit

14

15 De zuigeling onderscheidt... wordt gedwongen ( )

16 De zin van het leven? Een onbeantwoordbare vraag Bescheidener dan: wat zien de mensen zelf blijkens hun gedrag als de zin en het doel van hun leven, wat willen zij erin bereiken? Het antwoord daarop kan nauwelijks missen; zij streven naar geluk, zij willen gelukkig worden en dat ook blijven

17 Dit streven heeft twee kanten, een positief en een negatief doel: enerzijds zoekt het de afwezigheid van pijn en onlust, anderzijds het beleven van sterke lustgevoelens. In engere zin heeft geluk alleen op het laatste betrekking Zoals men ziet uit andere bron ( )

18 Drie geluksvijandige krachten: 1. het eigen lichaam, voorbestemd tot verval en ontbinding 2. de buitenwereld (natuurrampen) 3. onze betrekkingen met anderen, misschien wel de belangrijkste bron van smart

19

20

21

22 Sublimering: Onder het afweermechanisme van de sublimering wordt in de psychoanalyse verstaan: de omzetting of kanalisering van innerlijke drijfveren (levensdrift, doodsdrift/agressiedrift) in geestelijke prestaties of culturele scheppingen, zoals: - agressie wordt omgezet in arbeid (in de vorm van doorzettingsvermogen), in vechtsporten of in oorlog - seksuele drift wordt omgezet in muziek of (liefdes)poëzie, maar ook in naastenliefde (affectie) - seksuele nieuwsgierigheid wordt omgezet in intellectuele nieuwsgierigheid - exhibitionistische neigingen worden omgezet in wetenschappelijk of politiek pralen enzovoorts

23 Drie geluksvijandige krachten: 1. het eigen lichaam, voorbestemd tot verval en ontbinding 2. de buitenwereld (natuurrampen) 3. onze betrekkingen met anderen, misschien wel de belangrijkste bron van smart

24

25

26

27 Het begin is eenvoudig niet gelukkig voelt ( )

28 Drie geluksvijandige krachten: 1. het eigen lichaam, voorbestemd tot verval en ontbinding 2. de buitenwereld (natuurrampen) 3. onze betrekkingen met anderen, misschien wel de belangrijkste bron van smart

29 Ons onderzoek van diezelfde cultuur ( )

30 De ontwikkeling van de cultuur gaat hand in hand met het verschuiven van de macht van het individu naar de gemeenschap De man die als eerste zijn vijand een scheldwoord naar zijn hoofd slingerde i.p.v. een speer, was de ware grondlegger van de cultuur

31 Maar ook al was deze stap onvermijdelijk, hij bereidde ook de weg voor het onbehagen waaraan alle samenlevingen onderhevig zijn: hij komt radicaal in botsing met de hartstochtelijke verlangens van het individu en leidt tot onderdrukking en verdringing!! van zijn instinctmatige behoeften

32 Ik moet eerlijk bekennen dat hij [de ander ] meer recht heeft op mijn vijandschap, mijn haat zelfs De waarheid is dat agressiviteit de bron is van een lust die mensen, precies zoals andere lusten, nauwelijks bereid zijn op te geven wanneer zij hem eenmaal hebben ervaren (P.G.) Ze voelen zich zonder hem niet behaaglijk

33

34

35 Homo homini lupus De cive ('Over de burger', 1651): Om onpartijdig te spreken, beide gezegden zijn zeer juist: dat de mens voor de mens een soort God is; en dat de mens voor de mens een doortrapte wolf is. Het eerste is waar, als we burgers onder elkaar vergelijken; en het tweede, als we steden vergelijken

36 de mens is de mens een God Eros (affectie; kleine kring) de mens is de mens een wolf Thanatos (agressie, oorlog; grotere verbanden)

37

38

39 Bas Heijne over onbehagen, lust en freud

40 Es Lustprincipe (het dier in de mens) Eros: levensdrift (zelf- en soortbehoud) Thanatos: doodsdrift (ook: agressie) ICH Über-Ich moraliteitsprincipe, geweten Bestaat niet bij de geboorte REALITEITSPRINCIPE Cultuur-Es De culturele onderbuik Eros en thanatos Individu burger Culturele Über-Ich moraliteitsprincipe, ethiek Traditie en voorbeelden

41 Ik haast me naar het slot van mijn betoog. Eén vraag kan ik echter moeilijk uit de weg gaan. Als de culturele ontwikkeling een zo vergaande overeenkomst met die van het individu vertoont en zich bedient van dezelfde middelen, zou men dan niet de diagnose mogen stellen dat sommige culturen of cultuurperioden of wellicht de hele mensheid onder invloed van culturele strevingen neurotisch zijn geworden? ( ) Ondanks al deze complicaties mag men verwachten dat iemand ooit het waagstuk van een pathologie van cultuurgemeenschappen zal ondernemen

42