Diabetes mellitus en levercirrose: prognostisch ongunstige combinatie
|
|
- Jurgen de Smet
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Stand van zaken Diabetes mellitus en levercirrose: prognostisch ongunstige combinatie Nick Wlazlo, Hans P. Sauerwein, Erik J. Schoon, C.D.A. (Coen) Stehouwer en Bert Bravenboer Wij voerden een literatuurstudie uit naar de prognostische waarde van diabetes mellitus bij patiënten met levercirrose. Ook zochten wij naar evidence voor de diagnostiek en behandeling van diabetes bij deze patiënten. Insulineresistentie komt voor bij obese patiënten met cirrose ten gevolge van niet-alcoholische steatohepatitis, maar ook bij patiënten met alcoholische of virale cirrose. Uiteindelijk heeft 20-40% van de cirrosepatiënten manifeste diabetes mellitus. Diabetes mellitus kan de progressie van fibrose naar cirrose versnellen en kan leiden tot een hogere mortaliteit onder cirrosepatiënten, voornamelijk ten gevolge van infecties en leverfalen. Behandeling van diabetes bij patiënten met chronische leverziekten kan theoretisch de overleving van deze patiënten verbeteren. Bij de behandeling dient men rekening te houden met de verminderde klaring van insuline en orale glucoseverlagende middelen door de lever. Catharina Ziekenhuis, afd. Interne Geneeskunde, Eindhoven. N. Wlazlo BSc, semi-arts; dr. E.J. Schoon, maag-darm-leverarts; dr. Bert Bravenboer, internist-endocrinoloog en klinisch farmacoloog. Maastricht Universitair Medisch Centrum, afd. Interne Geneeskunde, Maastricht. Prof.dr. H.P. Sauerwein, internist-endocrinoloog (tevens: Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Universiteit van Amsterdam, Afdeling Endocrinologie en Metabolisme); prof.dr. C.D.A. Stehouwer, internist (tevens: Cardiovasculair Research Institute Maastricht). Contactpersoon: N. Wlazlo BSc Diabetes mellitus type 2 (DM2) is een van de meest voorkomende aandoeningen in Nederland en de prevalentie zal toenemen tot 1,3 miljoen mensen (8%) in De mortaliteit onder patiënten met DM2 is gemiddeld 1,42 keer zo hoog als onder hun gezonde leeftijdgenoten, met name door de verhoogde kans op hart- en vaatziekten. 2 Hoewel veel van deze patiënten ook bekend zijn wegens het metabool syndroom, is DM2 een onafhankelijke risicofactor voor cardiovasculaire sterfte. Bij patiënten met levercirrose komen stoornissen in het glucosemetabolisme veel voor, namelijk tot bij 96%. 3 Hiervoor zijn 2 gangbare verklaringen. Enerzijds kunnen obesitas en DM2 leiden tot levercirrose, zoals eerder in dit Tijdschrift is besproken. 4,5 Anderzijds, veel minder bekend in de Nederlandse literatuur, is de zogenaamde hepatogene diabetes, welke de novo ontstaat als complicatie van leverlijden. 3 Patiënten met levercirrose hebben vaak al een korte levensverwachting. Een interessante vraag is dan ook of DM2 een prognostische waarde heeft bij deze patiënten. In de VERONA-diabetesstudie bleek de sterfte in een subgroep van patiënten die zowel DM2 als levercirrose hadden, 2,5 keer zo hoog als in de algemene populatie. 2 Indien er inderdaad een klinisch relevant effect van DM2 bestaat bij patiënten met cirrose, wat is dan de beste behandeling in deze patiëntengroep? En verbetert behandeling de morbiditeit en de mortaliteit? Literatuurstudie Wij zochten in PubMed met de zoektermen diabetes mellitus OR impaired glucose tolerance AND liver cirrhosis OR cirrhosis (zowel als vrije tekst als in de vorm NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213 1
2 van een medical subject heading (Mesh)). Voor onze specifieke vraagstelling voegden wij daarna de termen prognosis en treatment toe. Alle studies uitgevoerd bij mensen in de periode van werden bekeken; op basis van de titels en abstracts selecteerden wij de relevante artikelen. Daarnaast bekeken wij de referenties van de gevonden artikelen. In de studies werd DM2 meestal gediagnosticeerd met een orale glucosetolerantietest (OGTT) of door bepaling van de nuchtere glucosewaarde volgens WHO-criteria. Hierbij dient men in acht te nemen dat de criteria voor DM2 door de jaren heen aangepast zijn. Levercirrose werd ofwel middels een leverbiopsie vastgesteld, of op basis van de combinatie van kliniek met afwijkende laboratoriumwaarden en beeldvorming. Wij selecteerden de publicaties op basis van relevantie en volledigheid. Ter verduidelijking zullen wij eerst ingaan op de pathofysiologie van DM2 en leverziekten en daarna op de prognostische waarde van het comorbide voorkomen van beide ziekten. Diabetes mellitus, steatosis hepatis en levercirrose DM2 komt voor bij 40-50% van de patiënten met levercirrose ten gevolge van niet-alcoholische steatohepatitis ( non-alcoholic steatohepatitis ; NASH). 6 Omgekeerd heeft 20% van de mensen met DM2 of obesitas NASH en 80% niet-alcoholische steatosis hepatis ( non-alcoholic fatty liver disease ; NAFLD). 4,5 In de literatuur wordt NASH of NAFLD daarom de hepatogene component van het metabool syndroom genoemd. De totale prevalentie van NAFLD in Amerika bedraagt 30%, waarvan een derde tot NASH is gevorderd. NASH leidt bij 20% van de patiënten binnen 10 jaar tot cirrose. De pathogenese van NASH wordt gekenmerkt door centrale obesitas en insulineresistentie in het vetweefsel, de spiercellen en de lever. Figuur 1 geeft de werking van insuline onder normale omstandigheden weer; figuur 2 geeft een overzicht van de veranderingen die optreden bij insulineresistentie. Waar de primaire oorzaak van NASH ligt, is nog onderwerp van discussie. In elk geval is er bij obesitas sprake van adipocytdisfunctie, met een verminderde onderdrukking van de lipolyse door insuline. Dit heeft tot gevolg dat obese personen hogere spiegels vrije vetzuren in hun serum hebben dan niet-obese personen. 5,7 Daarnaast is het vetweefsel een bron van circulerende, inflammatoire cytokines zoals tumornecrosisfactor-α (TNFα). 8 De verhoogde spiegels vrije vetzuren en cytokines hebben in humaan spierweefsel een negatieve invloed op de insulinegemedieerde glucoseopname, door directe en indirecte negatieve effecten op de insulinesignaaltransductie. 5,9-11 De bètacellen van het pancreas reageren op de postprandiale hyperglykemieën door compensatoir meer insuline uit te scheiden. 7 Daarnaast blijkt een verminderde hepatische klaring van insuline ook bij te dragen aan de hyperinsulinemie. 12 Het verhoogde aanbod van vrije vetzuren en glucose aan de lever, in combinatie met hoge insulinespiegels, leidt tot intrahepatische triglyceridenstapeling en hepatische insulineresistentie. 9,13 De afbraak van deze vrije vetzuren in de lever geschiedt via de reguliere β-oxidatie in de mitochondriën en microsomaal via ω-oxidatie, waarbij zuurstofradicalen worden gevormd. Overmatige afbraak van vetzuren of primaire defecten in de oxidatieve fosforylatie leiden tot vrije zuurstofradicalen, levercelschade en inflammatie, zich uitend in verhoogde expressie van cytokines als TNF-α, transformerende groeifactor-β (TGF-β) en interleukine-6 (IL-6). 5,14 TNF-α induceert in de lever apoptose en necrose van hepatocyten en activeert samen met TGF-β de hepatische stellaatcellen, met fibrose tot gevolg. 3,11,14 Ook de hyperinsulinemie en de hyperglykemie zelf zouden fibrose en cirrose in de lever kunnen verergeren, vermoedelijk door stimulatie van de hepatische stellaatcellen. 5,11 Diabetes mellitus bij alcoholische en virale cirrose DM2 komt niet alleen veel voor bij cirrose ten gevolge van NASH, maar ook bij alcoholische of virale cirrose. De totale prevalentie van DM2 onder patiënten met levercirrose wordt geschat op 20-40% Bij 50-75% van de patiënten was DM2 reeds bij de diagnose levercirrose aanwezig. 15,16 Mogelijk was hier bij een deel ook sprake van NASH, aangezien in een biopt van gevorderde levercirrose de kenmerken van NASH niet goed terug te vinden zijn. 5 Diabetes mellitus Er is slechts 1 cohortstudie naar alcoholische of virale cirrose met een niet-afwijkende glucosetolerantie, waarin 100 patiënten waren geïncludeerd. 18 Bij aanvang van de studie was de leverziekte van alle patiënten geclassificeerd als een child-pugh-score A (zie uitlegkader). Bij 34 patiënten verslechterde de leverziekte gedurende follow-up tot een child-pugh-score B of C. Gedurende 4 jaar follow-up ontwikkelde 21% van de patiënten met stabiele cirrose (child-pugh A) en 35% van de patiënten met progressieve cirrose (child-pugh B of C) een diabetes de novo, gediagnosticeerd middels de OGTT. Er was geen verschil tussen het geslacht, een positieve familieanamnese voor DM2 of de etiologie van de cirrose. De pathofysiologie van diabetes mellitus in samenhang met leverziekte is complex en op dit moment nog niet helemaal duidelijk. Net als bij DM2 spelen bij leverziekte zowel perifere insulineresistentie in spier- en vetweefsel als bètacelfalen in het pancreas een belangrijke rol. Reeds bij normoglykemische patiënten met alcoholische of 2 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213
3 virale cirrose vindt men in hyperinsulinemische glucose- clamp -studies (zie uitlegkader) een verminderde totale glucoseopname ten opzichte van gezonde controlepersonen (6,09 mg/kg/min versus 7,95 mg/kg/min; p < 0,01). 19,20 Naarmate patiënten met cirrose een gestoorde glucosetolerantie en DM2 ontwikkelen, neemt deze glucoseopname af tot 3,55 mg/kg/min en 4,44 mg/kg/min, respectievelijk (p < 0,01). Daarnaast vindt men ten tijde van insulineresistentie een compensatoire hyperinsulinemie (16-17 μu/ml), vergelijkbaar met de situatie bij obese, insulineresistente personen. Insulineresistentie De insulineresistentie wordt mogelijk veroorzaakt door pro-inflammatoire cytokines als TNF-α en IL-6 uit de lever, welke juist bij patiënten met alcoholische of virale hepatitis en cirrose in verhoogde concentraties aanwezig zijn. 11,21,22 Hoewel er geen studies met spierbiopten zijn gedaan bij patiënten met leverziekten, is deze hypothese erg aannemelijk. Deze cytokines staan er namelijk om bekend dat zij de insulinesignaaltransductie in spierweefsel verhinderen zoals hierboven beschreven. 10,11 Verder kan de insulineresistentie ook verergerd worden door de chronische hyperinsulinemie adipocyten lipolyse spiercellen vrije vetzuren insuline GLUT-4-expressie glucoseopname lever oxidatie triglyceriden vldl glucose pancreas insuline β-cel α-cel FIGUUR 1 De werking van insuline onder normale omstandigheden: onder invloed van de aanwezigheid van glucose wordt insuline door de β-cellen in het pancreas afgegeven aan het bloed; insuline verhoogt de glucosetransporter-4(glut-4)-expressie in spiercellen, wat de glucoseopname bevordert. Insuline verlaagt de lipolyse in adipocyten; vrije vetzuren worden in de lever geoxideerd en omgezet in triglyceriden, die de lever verlaten in de vorm van very low density lipoproteine (vldl). NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213 3
4 adipocyten lipolyse adipocytdisfunctie vrije vetzuren TNF-α vrije vetzuren insuline resistentie insuline GLUT-4-expressie spiercellen lever oxidatie triglyceriden reactieve zuurstofradicalen insulineklaring TNF-α, TGF-β, IL-6 vldl glucose inflammatie, necrose, apoptose van hepatocyten activatie stellaatcellen pancreas fibrose cirrose insuline β-cel α-cel FIGUUR 2 De werking van insuline bij insulineresistentie: in vetweefsel leidt een verminderde insulinegemedieerde suppresie van de lipolyse tot de netto afgifte van vrije vetzuren aan het bloed; vrije vetzuren en cytokines als tumornecrosisfactor-α (TNF-α) uit geïnflammeerde vetcellen verhinderen de insulinegevoelige glucosetransporter-4(glut-4)-expressie in spierweefsel, waardoor hyperglykemie ontstaat. Glucose en vrije vetzuren worden in de lever onder invloed van hoge insulinespiegels opgeslagen als triglyceriden. Microsomale, mitochondriale en peroxisomale afbraak van de intraheptische vetzuren leidt tot de vorming van reactieve zuurstofradicalen, met als gevolg inflammatie, leverschade, apoptose en necrose. Daarnaast worden hepatische stellaatcellen gestimuleerd tot collageenafgifte, waardoor fibrose, en uiteindelijk cirrose ontstaan. TNF-α = tumornecrosisfactor-α;.tgf-β = transformerende groeifactor-β; IL-6 = interleukine-6; vldl = very low density lipoproteine. 4 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213
5 zelf die ontstaat door compensatoire hypersecretie (49% hogere secretie dan bij gezonde controlepersonen) en door verminderde insulineklaring in de lever. 19,23 Een verschil met DM2 bij obesitas is dat bij alcoholische of virale cirrose er nog geen hepatische insulineresistentie optreedt ten tijde van de gestoorde glucosetolerantie, en de endogene glucosesynthese nog door insuline wordt onderdrukt. 20 Wellicht komt dit doordat de cytokines vooral perifeer in spier- en vetweefsel werken, en niet op de lever. 8 De insulineresistentie in vetweefsel leidt tot hogere basale concentraties vrije vetzuren bij patiënten met cirrose dan bij gezonde controles (933 μmol/l versus 711 μmol/l), doordat de lipolyse minder goed onderdrukt wordt door insuline. 19 Ook bij deze patiënten leidt de stroom van vrije vetzuren tot steatosis hepatis. Bètacelfalen Essentieel voor het ontstaan van DM is bètaceldisfunctie in het pancreas (figuur 3). 20 Bij progressieve insulineresistentie zijn door nog niet geheel opgehelderde mechanismen de bètacellen in het pancreas niet meer in staat adequaat te reageren, waardoor de insulinerespons op glucose onvoldoende wordt (47% lagere insulinesecretie dan bij gezonde controles). 20,23 Mogelijk dragen genetische factoren, overmatig alcoholgebruik en de chronische postprandiale hyperglykemie (glucosetoxiciteit) zelf hieraan bij. prevalentie van micro- en macrovasculaire aandoeningen bij patiënten met cirrose en diabetes is bovendien vergelijkbaar met gezonde personen en lager dan bij patiënten met alleen DM2. 27 Dit is te verklaren door de relatief korte duur van diabetes bij patiënten met cirrose en het beschermende profiel aan cardiovasculaire factoren dat bij hen lijkt voor te komen, bestaande uit: lage vasculaire weerstand, trombocytopenie, lage lipidenconcentraties en verminderde productie van stollingsfactoren. De verhoogde mortaliteit bij patiënten met cirrose en DM2 is deels te wijten aan een verhoogde gevoeligheid voor infecties zoals een spontane bacteriële peritonitis. 3 De pathofysiologische interactie tussen insulineresistentie, leversteatose en inflammatie impliceert verder, dat in aanwezigheid van DM2 de leverfunctie sneller verslechtert (zie figuur 3). Insulineresistentie is volgens de HOMA-IR (zie uitlegkader) inderdaad gecorreleerd met de mate van fibrose in leverbiopten van patiënten met virale hepatitis (oddsratio op een hoger fibrosestadium: 1,3 per eenheid verandering in HOMA-IR; 95%-BI: alcohol hepatitis B, C vrije vetzuren Prognostische betekenis van diabetes bij cirrose DM2 is noch in de child-pugh-classificatie, noch in de model for end-stage liver disease (MELD)-score opgenomen als prognostische factor. Toch blijkt uit een aantal studies dat DM2 bij patiënten met cirrose, naast de bekende factoren, een onafhankelijke risicofactor is voor sterfte In een cohort van 361 patiënten met cirrose was de 10-jaarsoverleving in de groep met DM2 slechter dan in de groep zonder DM2 (17 versus 32%; gecorrigeerde hazardratio: 1,18; 95%-BI: 1,03-1,37). 24 In een kleine studie met gedecompenseerde patiënten met cirrose verhoogde DM2 in een follow-up van 2 jaar de mortaliteit met een gecorrigeerde hazardratio van 2,2 (95%-BI: 1,1-4,5). 25 DM2 was vooral aanwezig bij patiënten met cirrose ten gevolge van virale hepatitis, en bij patiënten die het alcoholgebruik voortzetten (prevalentie: 55%), vergeleken met patiënten die geen alcohol meer gebruikten (16%). Naast DM2 heeft ook een gestoorde glucosetolerantie een prognostische waarde (5-jaarsmortaliteit van 31 versus 5% bij een niet-afwijkende glucosetolerantie). 26 Oorzaak van overlijden Opvallend is dat het merendeel van de patiënten met cirrose en DM2 niet aan cardiovasculaire complicaties overlijdt, maar aan leverfalen of complicaties hiervan zoals varicesbloedingen, hepatische encefalopathie, hepatorenaal syndroom, hepatocellulair carcinoom of spontane bacteriële peritonitis. 15,24,25 De steatosis hepatitis cytokines fibrose graag 1-3 fibrose graag 4: levercirrose perifere insulineresistentie hyperinsulinemie bètaceldisfunctie gestoorde glucosetolerantie glucosesynthese in de lever manifeste diabetes mellitus FIGUUR 3 Pathogenese van diabetes mellitus bij levercirrose. Vetceldisfunctie bij obesitas leidt tot meer vrije vetzuren en pro-inflammatoire cytokines in het bloed; de vrije vetzuren kunnen in de lever leiden tot achtereenvolgens steatose, steatohepatitis en cirrose. Chronische leverschade en hepatitis, zoals bij alcoholabusus of chronische virale hepatitis, leidt tot meer cytokines in het bloed; cytokines en vrije vetzuren leiden beide tot insulineresistentie en verminderen de expressie van glucosetransporter-4 in spierweefsel. In een later stadium van insulineresistentie is de respons van het pancreas op glucose niet meer voldoende, waarna achtereenvolgens gestoorde glucosetolerantie en diabetes mellitus ontstaan. Zowel hyperglykemie als hyperinsulinemie kan de hepatische stellaatcellen stimuleren en leiden tot een snellere progressie van de leverziekte. NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213 5
6 Uitlegkader Uitleg 1,1-1,4). 28 DM2 is verder in enkele studies in samenhang gebracht met de child-pugh-score (kendall-tau = 0,12; p = 0,037) of met, zoals eerder besproken, een verslechtering daarvan Er zijn echter nog geen studies die het prognostisch effect van DM2 corrigeren voor de hoeveelheid virus ( viral load ) bij een virale hepatitis, of voor inflammatie. Orale glucosetolerantietest Herhaalde metingen van de glucosewaarde in veneus bloed tussen 0-2 h na orale inname van 75 g glucose, om de insulinerespons te objectiveren. Gestoorde glucosetolerantie Inadequate insulinerespons op glucose, zich uitend in een hoge glucosewaarde ( 7,8 mmol/l) 2 h na de orale glucosebelastingtest. Stellaatcel Bij beschadiging van leverweefsel ondergaat de stellaatcel ( fat-storing cel, itocel, peri- of parasinusoidale cel) een proces van transdifferentiatie, vaak ook activatie genoemd. Dit proces staat centraal in de ontwikkeling van leverfibrose: de geactiveerde stellaatcel prolifereert en produceert grote hoeveelheden extracellulaire matrixeiwitten. Child-pugh-classificatie De child-pugh-classificatie wordt gebruikt om de prognose van chronische leverziekte in te schatten. Afhankelijk van scores voor de serumwaarden van bilirubine en albumine, de protrombinetijd, en het al dan niet aanwezig zijn van ascites en hepatische encefalopathie wordt onderscheid gemaakt in klasse A (score: 5-6), B (score: 7-9) en C (score: 10-15), waarbij de 1-jaarsoverleving varieert van > 70% in klasse A tot < 30% in klasse C. Hyperinsulinemische clamp -techniek Via een infuus wordt continu insuline toegediend. De te verwachten daling van de bloedsuikerspiegel wordt voorkomen door gelijktijdige infusie van glucose en op geleide van frequente bloedsuikermetingen kan de glucoseconcentratie exact op het gewenste (meestal normale) niveau worden gehandhaafd ( geclampt ). Na verloop van enige tijd, meestal min, zal een nieuwe evenwichtssituatie ontstaan met een constante hogere insulineconcentratie en een vrij constante glucose-infusie. Een hoge plasma-insulinespiegel is nodig om de endogene glucoseproduktie in de lever vrijwel volledig te onderdrukken. De hoeveelheid geïnfundeerde glucose per tijdseenheid is dan gelijk aan de hoeveelheid door de weefsels opgenomen glucose en dus een maat voor de insulinegevoeligheid. De infusiesnelheid wordt meestal uitgedrukt in mg/kg/ min en aangeduid als M-waarde (metaboliseringssnelheid met betrekking tot glucose). Behandeling van diabetes bij een patiënt met cirrose Het is momenteel nog onduidelijk of het behandelen van DM2 de overleving en morbiditeit van patiënten met cirrose verbetert. Het effect van behandeling van DM2 op de mortaliteit bij cirrose is in 1 retrospectieve studie onderzocht. 29 De 5-jaarsmortaliteit van patiënten met een gemiddelde serumglucosewaarde van > 7,0 mmol/l was 73%, vergeleken met 21% bij patiënten met een gemiddelde glucosewaarde van 7,0 mmol/l (p = 0,006). In de desbetreffende studie wordt echter niet vermeld hoe deze gemiddelde waarden bepaald zijn. Bovendien is het effect alleen bij hepatitis C gevonden en niet bij hepatitis B. Bewegen De algemene richtlijnen voor de behandeling van DM2 zijn in deze specifieke patiëntengroep niet bruikbaar vanwege leverfalen en eventueel voortzetten van alcoholgebruik. Bij obese patiënten met DM2 en gecompenseerde levercirrose zijn lichaamsbeweging en gewichtsreductie wellicht net zo belangrijk ter verbetering van de insulinegevoeligheid, als bij obese patiënten met DM2 zonder leverlijden. 3,5 Medicatie Bij gevorderde stadia van levercirrose en bij ondervoeding is medicamenteuze behandeling de enige optie. Metformine, sulfonylureumderivaten en thiazolidinedionen zijn relatief gecontra-indiceerd wegens de verminderde klaring door de lever. Indien men een oraal middel wil voorschrijven, moet bij voorkeur een kortwerkend middel zoals gliclazide of repaglinide gegeven worden. 3 Ook indien insuline de enige therapeutische optie is, dient vanwege de verlaagde leverklaring gekozen te worden voor kortwerkende preparaten bij de maaltijd. De behandeling van diabetes bij levercirrose staat nader beschreven in de tabel. De insulinebehoefte verschilt nogal per patiënt, maar is vaak lager bij patiënten met gedecompenseerde cirrose dan bij patiënten met gecompenseerde ziekte, vanwege een verminderde insulineklaring bij de eerstgenoemde. Daarnaast is de lever bij ernstige cirrose niet meer in staat om in nuchtere toestand voldoende glucose te pro- HOMA-IR Afkorting voor homeostasis model assessment for insulin resistance ; de HOMA-IR wordt berekend door: de nuchtere insulinewaarde in μmol/l x nuchtere glucosewaarde/22,5. TABEL Behandeling van diabetes bij levercirrose absoluut alcoholverbod gewichtsreductie door dieet en lichaamsbeweging bij obesitas medicamenteus acarbose 100 mg 3 dd bij de maaltijd repaglinide 0,5-4 mg 2-3 dd bij de hoofdmaaltijd gliclazide 80 mg 2-3 dd bij de maaltijd insuline aspart 3 dd bij de maaltijd 6 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213
7 duceren om glucosespiegels op peil te houden; in combinatie met een slechte insulineklaring, treden hierdoor snel hypoglykemieën op. Vanwege dit hogere risico op hypoglykemieën is frequente controle van de bloedsuikers onontbeerlijk in de behandeling van DM2 bij patiënten met cirrose. 3 Aangezien patiënten met levercirrose en DM2 vaak aan complicaties van de leverziekte overlijden, maar wel een gunstig cardiovasculair profiel hebben, lijkt cardiovasculaire risicomanagement van secundair belang. 27 Conclusie Leerpunten Diabetes mellitus komt veel voor bij patiënten met levercirrose; enerzijds kan diabetes via niet-alcoholische steatohepatitis tot levercirrose leiden, anderzijds komt bij patiënten met alcoholische of virale cirrose diabetes veel voor. Bij patiënten met cirrose leidt diabetes tot een hogere mortaliteit, voornamelijk ten gevolge van leverfalen. Behandeling van diabetes bij patiënten met cirrose zou theoretisch de overleving van deze patiënten kunnen verbeteren. Bij de behandeling van diabetes gecompliceerd door leverfalen verdienen vooral kortwerkende middelen de voorkeur. DM2 komt veel voor bij patiënten met levercirrose en ontwikkelt zich in een toestand van insulineresistentie en inflammatie. Door de complexe interactie van beide ziektebeelden is het klinisch moeilijk te bepalen wat oorzaak en wat gevolg is. Het beloop van cirrose is altijd ernstiger indien de patiënt tevens DM2 heeft. Door een versnelde achteruitgang van de leverfunctie en een verhoogde gevoeligheid voor infecties overlijden patiënten met cirrose en DM2 vooral aan leverfalen en complicaties daarvan, en zelden aan cardiovasculaire aandoeningen. Het is niet ondenkbaar dat behandeling van insulineresistentie en DM2 bij cirrose de overleving van deze patiënten verbetert. Wij adviseren daarom bij patiënten met cirrose halfjaarlijks nuchter en postprandiaal een glucosewaarde te bepalen. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 5 september 2010 Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2010;154:A2213 > Meer op Literatuur 1 Baan CA, van Baal PH, Jacobs-van der Bruggen MA, et al. Diabetes mellitus in the Netherlands: estimate of the current disease burden and prognosis for Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153: De Marco R, Locatelli F, Zoppini G, Verlato G, Bonora E, Muggeo M. Cause-specific mortality in type 2 diabetes: the Verona diabetes study. Diabetes Care. 1999;22: Garcia-Compean D, Jaquez-Quintana JO, Gonzalez-Gonzalez JA, Maldonado-Garza H. Liver cirrhosis and diabetes: risk factors, pathophysiology, clinical implications and management. World J Gastroenterol. 2009;15: Thewissen CMI, Tiebosch ATM, Kloppenburg WD. Haagsma, Hoogenberg K. Levercirrose bij diabetes mellitus, een niet altijd onderkende complicatie. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152: Farrell GC, Larter CZ. Nonalcoholic fatty liver disease: from steatosis to cirrhosis. Hepatology. 2006;43:S99-S Wong VWS, Hui AY, Tsang SWC, et al. Prevalence of undiagnosed diabetes and postchallenge hyperglycaemia in Chinese patients with nonalcoholic fatty liver disease. Aliment Pharmacol Ther. 2006;24: DeFronzo RA, Tripathy D. Skeletal muscle insulin resistance is the primary defect in type 2 diabetes. Diabetes Care. 2009;32:S157-S Hotamisligil GS. Increased adipose tissue expression of tumor necoris factor alpha in human obesity and insulin resistance. J Clin Invest. 1995;95: Samuel VT, Petersen KF, Shulman GI. Lipid-induced insulin resistance: unravelling the mechanism. Lancet. 2010;375: Tanti JF, Jager J. Cellular mechanisms of insulin resistance: role of stressregulated serine kinases and insulin receptor substrates (IRS) serine phosphorylation. Curr Opin Pharmacol. 2009;9: Picardi A, D Avola D, Gentilucci UV, et al. Diabetes in chronic liver disease: from old concepts to new evidence. Diabetes Metab Res Rev. 2006;22: Kotronen A, Juurinen L, Tiikkainen M, Vehkavaara S, Yki-Järvinen H. Increased liver fat, impaired insulin clearance and hepatic and adipose tissue insulin resistance in type 2 diabetes. Gastroenterology. 2008;135: Korenblat KM, Fabbrini E, Mohammed BS, Klein S. Liver, Muscle, and adipose tissue insulin action. Gastroenterology. 2008;134: Tessari P, Coracina A, Cosma A, Tiengo A. Hepatic lipid metabolism and non-alcoholic fatty liver disease. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2009;19: Holstein A, Hinze S, Thiessen E, Plaschke A, Egberts EH. Clinical implications of hepatogenous diabetes in liver cirrhosis. J Gastroenterol Hepatol. 2002;17: Alavian SM, Hajarizadeh B, Nematizadeh F, Larijani B. Prevalence and determinants of diabetes mellitus among Iranian patients with chronic liver disease. BMC Endocr Disord. 2004;4:4. 17 Zein NN, Abdulkarim AS, Wiesner RH, Egan KS, Persing DH. Prevalence of diabetes mellitus in patients with end-stage liver cirrhosis due to hepatitis C, alcohol, or cholestatic disease. J Hepatol. 2000;32: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213 7
8 18 Gentile S, Loguercio C, Marmo R, Carbone L, Del Vecchio Blanco C. Incidence of altered glucose tolerance in liver cirrhosis. Diabetes Res Clin Pract. 1993;22: Petrides AS, Groop LC, Riely CA, DeFronzo RA. Effect of physiologic hyperinsulinemia on glucose and lipid metabolism in cirrhosis. J Clin Invest. 1991;88: Petrides AS, Vogt C, Schulze-Berge D, Matthews D, Strohmeyer G. Pathogenesis of glucose intolerance and diabetes mellitus in cirrhosis. Hepatology. 1994;19: Tilg H, Wilmer A, Vogel W, et al. Serum levels of cytokines in chronic liver diseases. Gastroenterology. 1992;103: Lecube A, Hernández C, Genescà J, Simó R. Proinflammatory cytokines, insulin resistance, and insulin secretion in chronic hepatitis C patients. A case-control study. Diabetes Care. 2006;29: Kruszynska YT, Goulas S, Wollen N, McIntyre N. Insulin secretory capacity and the regulation of glucagon secretion in diabetic and nondiabetic alcoholic cirrhotic patients. J Hepatol. 1998;28: Bianchi G, Marchesini G, Zoli M, Bugianesi E, Fabbri A, Pisi E. Prognostic significance of diabetes in patients with cirrhosis. Hepatology. 1994;20: Moreau R, Delegue P, Pessione F, et al. Clinical characteristics and outcome of patients with cirrhosis and refractory ascites. Liver Int. 2004;24: Nishida T, Tsuji S, Tsuji M, et al. Oral glucose tolerance test predicts prognosis of patients with liver cirrhosis. Am J Gastroenterol. 2006;101: Marchesini G, Ronchi M, Forlani G, et al. Cardiovascular disease in cirrhosis. A point-prevalence study in relation to glucose tolerance. Am J Gastroenterol. 1999;94: Hui JM, Sud A, Farrell GC, et al. Insulin resistance is associated with chronic hepatitis C and virus infection fibrosis progression. Gastroenterology. 2003;125: Kwon SY, Kim SS, Kwon OS, et al. Prognostic significance of glycaemic control in patients with HBV and HCV-related cirrhosis and diabetes mellitus. Diabet Med. 2005;22: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2010;154:A2213
Samenvatting voor niet ingewijden
Samenvatting Samenvatting voor niet ingewijden Diabetes mellitus, oftewel suikerziekte, is een van de meest voorkomende chronische ziekten. Wereldwijd hebben 346 miljoen mensen diabetes, en in Nederland
Nadere informatieChapter 10. Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting 1 Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrondinformatie van de relatie tussen intrauteriene groeivertraging, waarvan het lage geboortegewicht een uiting kan zijn, en de gevolgen in de
Nadere informatieSamenvatting Samenvatting hoofdstuk 1 127
125 Samenvatting Het metabool syndroom is een clustering van risicofactoren, zoals overgewicht/obesitas, verhoogd cholesterol, hoge bloeddruk (hypertensie) en metabole insulineresistentie (verminderde
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/46137 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Mulder, P.C.A. Title: The contribution of metabolic and adipose tissue inflammation
Nadere informatiePathofysiologie van DM type 2
Sterrencursus Diabetes Mellitus type 2 11-06-2009 Pathofysiologie van DM type 2 Loek de Heide, internist-endocrinoloog endocrinoloog Medisch Centrum Leeuwarden 1 Pathofysiologie van DM type 2 Fysiologie
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/33966 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/3366 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dijk, Marieke van Title: Type 1 diabetes and sleep : implications for glucoregulation
Nadere informatieLipiden, Diabetes en Cardiovasculair Risicomanagement. 17 januari 2013, Utrecht Dr. Janneke Wittekoek, Cardioloog Stichting Actief Preventie Plan
Lipiden, Diabetes en Cardiovasculair Risicomanagement 17 januari 2013, Utrecht Dr. Janneke Wittekoek, Cardioloog Stichting Actief Preventie Plan Vet in Historisch Perspectief simpele vetopstapelingsziekte
Nadere informatieLADA en MODY: hoe moeten we LADA en MODY opsporen. Welke kan in de eerste lijn worden behandeld en welke juist niet? Disclosure belangen
LADA en MODY: hoe moeten we LADA en MODY opsporen. Welke kan in de eerste lijn worden behandeld en welke juist niet? Disclosure belangen Geen conflicterende belangen voor deze presentatie Eelco de Koning
Nadere informatieHet voorkomen van (ernstig) overgewicht of obesitas neemt wereldwijd ernstige vormen aan,
Samenvatting voor de geïnteresseerde leek Het voorkomen van (ernstig) overgewicht of obesitas neemt wereldwijd ernstige vormen aan, met name door het overnemen van de zogenaamde Westerse leefstijl, dat
Nadere informatieDia 1 Lipiden, Diabetes en Cardiovasculair Risicomanagement. Dia 2. Dia 3. Vet in Historisch Perspectief. simpele vetopstapelingsziekte
Dia 1 Lipiden, Diabetes en Cardiovasculair Risicomanagement 17 januari 2013, Utrecht Dr. Janneke Wittekoek, Cardioloog Stichting Actief Preventie Plan Dia 2 Vet in Historisch Perspectief simpele vetopstapelingsziekte
Nadere informatieHet syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen. David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek, UZ Brussel
Het syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek, UZ Brussel Achtergrond Fenotype = grote variabiliteit Niet alle symptomen
Nadere informatieSAMENVATTING. 140 Samenvatting
Samenvatting 140 Samenvatting SAMENVATTING Diabetes mellitus, ofwel suikerziekte, is een veelvoorkomende stofwisselingsziekte die gekenmerkt wordt door hyperglykemie (verhoogde bloedsuikerspiegels) als
Nadere informatieSamenvatting. Chapter 8
Samenvatting Chapter 8 154 Het dopaminerge systeem is betrokken bij de controle over een heel scala aan fysiologische functies, variërend van motorische activiteit tot de productie van hormonen en het
Nadere informatieHet syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen. David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek
Het syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek Achtergrond Het Klinefelter syndroom(ks): Genetisch kenmerk extra X-chromosoom:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
169 Nederlandse samenvatting Het aantal ouderen boven de 70 jaar is de laatste jaren toegenomen. Dit komt door een significante reductie van sterfte op alle leeftijden waardoor een toename van de gemiddelde
Nadere informatieRol van dieet, samenstelling voeding en bewegen bij de behandeling van Nonalcoholic Fatty Liver Disease
Rol van dieet, samenstelling voeding en bewegen bij de behandeling van Nonalcoholic Fatty Liver Disease Saskia Tabak diëtist UMCG Er gaat niets boven Groningen! Inhoud Behandeling van NAFLD 1. Rol van
Nadere informatieEr gaat niets boven Groningen! 1. Rol van dieet en samenstelling voeding. Inhoud. Waarom afvallen
Er gaat niets boven Groningen! Rol van dieet, samenstelling voeding en bewegen bij de behandeling van Nonalcoholic Fatty Liver Disease Saskia Tabak diëtist UMCG Inhoud 1. Rol van dieet en samenstelling
Nadere informatieLeververvetting. Maart 2012. Willem Bronsveld
Leververvetting Maart 2012 Willem Bronsveld 1 Screening diabeten Retinopathie Voetulcera Nefropathie Hart en vaatziekte Maar de lever? 2 Foie Gras vet in de lever banale of ernstige problematiek? Foie
Nadere informatieSamenvatting voor niet-ingewijden
Samenvatting 188 Samenvatting Samenvatting voor niet-ingewijden Diabetes mellitus type 2 (DM2), oftewel ouderdomssuikerziekte is een steeds vaker voorkomende aandoening. Dit heeft onder andere te maken
Nadere informatieVoorstellen. Winnie van El Verpleegkundig Specialist Diabeteszorg Universitair Medisch Centrum Groningen
Voorstellen Winnie van El Verpleegkundig Specialist Diabeteszorg Universitair Medisch Centrum Groningen Niertransplantatie UMCG Niertransplantatie 8 centra NL * UMC 1 e jaar UMC vervolg 2 e lijn, periferie
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/39795 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39795 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Gast, Karin Title: Insulin resistance and atherosclerosis : the role of visceral
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/30208 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Donga, Esther Title: Sleep and insulin sensitivity in type 1 diabetes mellitus
Nadere informatieNASH en metabool syndroom. two sides of the same coin?
NASH en metabool syndroom two sides of the same coin? Metabool syndroom Klinische diagnose van het metabool syndroom volgens de NCEP-richtlijnen Risicofactor Centrale obesitas M > 102 cm F > 88 cm Triglyceriden
Nadere informatieIngrid BW.indd 219 03-03-2006 11:13:58
CHAPTER 11 Samenvatting Ingrid BW.indd 219 03-03-2006 11:13:58 Ingrid BW.indd 220 03-03-2006 11:13:58 Samenvatting GLUCOSE(SUIKER)STOFW ISSELING EN DIABETES M ELLITUS (SUIKERZIEKTE) Normaal gesproken worden
Nadere informatiesteatohepatitis (NASH) van epidemiologie tot behandeling
niet-alcoholische steatohepatitis (NASH) van epidemiologie tot behandeling Tim Schreuder, maag-darm darm-leverarts Slingeland Ziekenhuis Doetinchem Medisch Centrum de Veluwe, Apeldoorn Definitie NAFLD
Nadere informatieDe associatie tussen endotheeldysfunctie en ontsteking en cardiovasculaire ziekte (Hoorn studie)
Nederlandse samenvatting Historisch perspectief van de HOME studie In 199 suggereerden de eerste resultaten van de UKPDS, 1 een belangrijk onderzoek naar de invloed van glycemische instelling op het ontstaan
Nadere informatieSamenvatting Hoofdstuk 2
CHAPTER 10 Nederlandse Samenvatting Samenvatting De aandoening diabetes mellitus wordt gekenmerkt door een chronisch verhoogd glucosegehalte in het bloed, oftewel hyperglykemie. Karakteriserend voor patiënten
Nadere informatieBasaal Plus. Wat te doen als langwerkende insuline toegevoegd aan orale medicatie niet meer afdoende is? Duodagen april 2011
Basaal Plus Wat te doen als langwerkende insuline toegevoegd aan orale medicatie niet meer afdoende is? Duodagen april 2011 2 Toetsvragen Bij Insuline Resistentie bestaat er een afname in vrije vetzuur
Nadere informatieDankwoord: Bij het voordragen van deze scriptie zou ik graag enkele mensen bedanken. Eerst en vooral mijn promotor Prof. Dr. Van Vlierberghe en mijn
Academiejaar 2010-2011 INVLOED VAN OBESITAS OP LEVERLIJDEN Celine JACOBS Promotor: Prof. Dr. Van Vlierberghe Scriptie voorgedragen in de 2 de Master in het kader van de opleiding tot MASTER IN DE GENEESKUNDE
Nadere informatieBig trouble? Het Big 5 palet. Het Big 5 palet. Gevolgen overgewicht breder dan Big 5. Overgewicht. Relatie tussen overgewicht, diabetes, kanker
Big trouble? Het Big 5 palet Hart- en vaatziekten Astma / COPD Depressie B.H.R. Wolffenbuttel Afd. Endocrinologie & Stofw. ziekten Universitair Medisch Centrum Groningen Welke belangrijke risicofactor
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 121 Nederlandse samenvatting Patiënten met type 2 diabetes mellitus (T2DM) hebben een verhoogd risico op de ontwikkeling van microvasculaire en macrovasculaire complicaties. Echter,
Nadere informatieNederlandse. Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Het metabole syndroom is tegenwoordig een veel voorkomend ziektebeeld dat getypeerd wordt door een combinatie van verschillende aandoeningen. Voornamelijk in de westerse landen
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20887 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Vroegrijk, I.O.C.M. Title: Fatty acid metabolism and metabolic inflammation :
Nadere informatieBewegen en voeding als medicijn bij type 2 diabetes? de rol van fitnessprofessionals. Dr. Jan-Willem van Dijk
Bewegen en voeding als medicijn bij type 2 diabetes? de rol van fitnessprofessionals Dr. Jan-Willem van Dijk Inhoud Introductie type 2 diabetes Meten van bloedglucose Gewichtsverlies en bloedglucose Fysieke
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18920 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Diepen, Janna Alida van Title: The role of inflammation in lipid metabolism Date:
Nadere informatieRichtlijn screening op diabetes type 2 goedgekeurd door ALV op 17 september 2015
Richtlijn screening op diabetes type 2 goedgekeurd door ALV op 17 september 2015 VSG2267-1 - Goedgekeurd door ALV op 17-09-2015 Inhoudsopgave Inleiding 3 Algemeen 3 Meting en nauwkeurigheid 3 Interpretatie
Nadere informatieWorkshop voor apothekers en huisartsen. (on)juiste behandeling met orale bloedsuikerverlagende middelen bij
Workshop voor apothekers en huisartsen (on)juiste behandeling met orale bloedsuikerverlagende middelen bij Diabetes Mellitus type 2 Voorbeeld Programma Maken van de ingangstoets Bespreking leerdoelen l
Nadere informatieDiabetes Mellitus rondom een operatie: wat moeten we ermee?
Diabetes Mellitus rondom een operatie: wat moeten we ermee? Maarten Visscher Resident in Anaesthesiology PhD Candidate Casus Patient, mw. D, 63 jr, lapchol VG: 1x HNP OK 1990 MI 1996 DM Med: PCM, gliclazide,
Nadere informatieEllen Govers. Waarom een dieet dat afwijkt van de RGV? Het dieet in 3 fasen Casussen Conclusies en aanbevelingen
Ellen Govers Waarom een dieet dat afwijkt van de RGV? Het dieet in 3 fasen Casussen Conclusies en aanbevelingen 1. patiënten kunnen goed afvallen op de Richtlijnen Goede Voeding 2. overgewicht behandelen
Nadere informatieHyperglycemie Keto-acidose
Hyperglycemie Keto-acidose Klinische les Marco van Meer SJG 20 06 2007 (acute) ontregeling van diabetes Doel Op het einde van mijn presentatie is jullie kennis over glucose huishouding en ketoacidose weer
Nadere informatieNon-alcoholic fatty liver disease bij kinderen: een nieuwe complicatie van obesitas
capita selecta Non-alcoholic fatty liver disease bij kinderen: een nieuwe complicatie van obesitas G.Bocca, R.P.Stolk, R.Scheenstra en P.J.J.Sauer Non-alcoholic fatty liver disease (NAFLD) omvat een spectrum
Nadere informatieSamenvatting 161 NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING
Samenvatting 161 NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING 162 Samenvatting NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING Diabetes mellitus, of suikerziekte, is een groep stofwisselingsziekten. De kenmerkende eigenschap van deze
Nadere informatieBeter Leven met diabetes type 2 Voorlichtingsmateriaal voor mensen met diabetes type 2
Beter Leven met diabetes type 2 Voorlichtingsmateriaal voor mensen met diabetes type 2 Beter Leven met diabetes type 2 Voorlichtingsmateriaal voor mensen met diabetes type 2 De flip-over Beter Leven met
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING In de Westerse wereld vormen hart- en vaatziekten de belangrijkste oorzaken van ziekte en overlijden. Bij het ontstaan van hart- en vaatziekten speelt atherosclerose (slagaderverkalking)
Nadere informatieNederlandse samenvatting. (summary in Dutch)
(summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur
Nadere informatieDutch Summary. Samenvatting van het proefschrift Glucocorticoïd-geïnduceerde diabetes: de potentiële rol voor incretine-therapie
CHAPTER 11 Dutch Summary Samenvatting van het proefschrift Glucocorticoïd-geïnduceerde diabetes: de potentiële rol voor incretine-therapie Chapter 11 Het doel van dit proefschrift was te onderzoeken of
Nadere informatieRABO - Meander Medisch Centrum zorgcongres 30 mei
RABO - Meander Medisch Centrum zorgcongres 30 mei Dr. A. van de Wiel Dr. P.C. Oldenburg-Ligtenberg Internisten Meander MC diabetes mellitus amersfoort 2013 Workshop: de verschillende typen van diabetes
Nadere informatieWelke behandelstrategie bij obese type 2 patiënten: GLP 1 agonist!
1 Welke behandelstrategie bij obese type patiënten: GLP 1 agonist! Bruce H.R. Wolffenbuttel, internist endocrinoloog Universitair Medisch Centrum Groningen Afd. Endocrinologie: www.umcg.net Blog: www.gmed.nl
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Samenvatting Samenvatting In dit proefschrift getiteld Relatieve bijnierschorsinsufficiëntie in ernstig zieke patiënten De rol van de ACTH-test hebben wij het concept relatieve bijnierschorsinsufficiëntie
Nadere informatieDe vingerprikloze sensor: wat is waar? 1. Deze wordt nooit vergoed 2. Deze wordt alleen vergoed als patiënt vier maal daags spuit en dus frequent glucose meet 3. Deze wordt alleen vergoed bij hypoglykemie
Nadere informatieImmuun Activatie in Relatie tot Manische Symptomen in Depressieve Patiënten. Karlijn Becking MD-PhD student, UMCG
Immuun Activatie in Relatie tot Manische Symptomen in Depressieve Patiënten Karlijn Becking MD-PhD student, UMCG Introductie Disbalans Pro-inflammatoire staat Destabilisatie Gevoeligheid voor stress Monocyt
Nadere informatieMijn kind is te dik Oorzaak, gevolg en behandeling. Rintveld, Altrecht
Mijn kind is te dik Oorzaak, gevolg en behandeling Rintveld, Altrecht Medisch contact nr 49 In een nieuwe multidisciplinaire richtlijn is afgesproken dat obesitas een chronische ziekte is. Dit heeft niet
Nadere informatieBij type 1 diabetes verbetert. Lichaamsbeweging draagt bij aan goede regulatie type 2 diabetes
L THEMA DIABETESZORG OP MAAT Lichaamsbeweging draagt bij aan goede regulatie type 2 diabetes J.E. Heeg, internist Isala Klinieken, Zwolle Lichaamsbeweging draagt bij aan een goede regulatie van diabetes
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/49009 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Beek, L. van Title: Systemic and white adipose tissue inflammation in obesity
Nadere informatieversie 7.1 24-09-2014
1. Screening A. Patiënt informatie 1. Initialen patiënt (1e letter 1e voornaam, 1e en 2e letter achternaam) 2. Geboortedatum / / dd / mm / yyyy 3. Geslacht Man Vrouw 4. Ras Kaukasisch Negroide Mediterraan
Nadere informatieBloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige
Bloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige Bloeddrukstreefwaarden bij patiënten met type 2 diabetes? A. Huidige richtlijn CVRM is achterhaald
Nadere informatieDe ouder wordende diabetespatiënt. Allerlei typen ouderen. Getallen in Nederland
De ouder wordende diabetespatiënt Karin Daemen, internist Tergooiziekenhuizen, locatiehilversum Begin vorige eeuw infectieziektes Nu chronische ziektes hart-en vaatziekten kanker COPD diabetes gewrichtsaandoeningen
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Chapter 8 112 Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Insulin induceert complexe responsen in perifere weefsel zoals de skeletspier, vet, hart, lever en het brein om
Nadere informatieHvanWijland-Diazon 2010 Pagina 1
Secundaire diabetes Oorzaken van secundaire diabetes zijn: 1. Pancreasaandoeningen 2. Leverpathologie 3. Endocriene stoornissen 4. Iatrogeen 5. Genetische stoornissen Ad 1. Pancreasaandoeningen Chronische
Nadere informatieHepatitis C behandeling in Nederland, hoe hebben wij dat in 2016 gedaan?
Hepatitis C behandeling in Nederland, hoe hebben wij dat in 2016 gedaan? Dinsdag 1 november, 2016 Robert J. De Knegt Erasmus MC Rotterdam, the Netherlands r.deknegt@erasmusmc.nl Disclosures Honoraria for
Nadere informatieDiabetes Mellitus en Beweging
Diabetes Mellitus en Beweging Doelen 0Refresher 0Patient Education 0Exercise and DM Wat betekent het? 0 Diabetes: Door(heen) gaan 0 Mellitus: Honing/Zoet Wat is het? 0 Groep van stoornissen met hyperglycemieën
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.
Nadere informatieSamenvatting Dankwoord Curriculum Vitae List of publications
Chapter 9 Dankwoord Curriculum Vitae List of publications Obesitas (vetzucht) bij kinderen is gedurende de afgelopen decennia een groeiend en wereldwijd probleem geworden. De snel toenemende prevalentie
Nadere informatie1 Over diabetes mellitus
1 Over diabetes mellitus 1.1 Inleiding Diabetes mellitus is in essentie een stoornis van het glucosemetabolisme. Onder deze algemene omschrijving zijn diverse vormen van diabetes mellitus te onderscheiden.
Nadere informatieREADER. Cursus Sepsis : herkennen en behandelen in de pre-hospitale setting
READER Cursus Sepsis : herkennen en behandelen in de pre-hospitale setting ACHTERGRONDINFORMATIE: PATHOFYSIOLOGIE Pro- inflammatoire en anti-inflammatoire respons Sepsis is de systemische respons van de
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY)
NEDERLANDE AMENVATTING (DUTCH UMMARY) 189 Nederlandse amenvatting (Dutch ummary) trekking van proefschrift Patiënten met een chronische gewrichtsontsteking, waaronder reumatoïde artritis (RA), de ziekte
Nadere informatieDiabetes en ouder worden Dr. K.J.J. van Hateren
Diabetes en ouder worden Dr. K.J.J. van Hateren Huisarts, lid DiHAG Senior-onderzoeker Diabetes kenniscentrum Disclosure Geen conflicts of interest De toekomst!!! >25% = >75 jaar Karakteristieken ouderen
Nadere informatieFysieke fitheid, vermoeidheid en fysieke training bij sarcoïdose patiënten
Fysieke fitheid, vermoeidheid en fysieke training bij sarcoïdose patiënten 5 april 2017 Sarcoïdose ontsporing afweersyteem ophoping afweercellen: granulomen overal in lichaam: longen, lymfesysteem, huid,
Nadere informatieChapter 11. Nederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 157 158 Nederlandse Samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Overgewicht wordt wereldwijd een steeds groter probleem. Het aantal mensen met overgewicht blijft toenemen. Dit is niet
Nadere informatieHELP! ER ZIT EEN VLEK OP MIJN LEVER. Prof Dr. Anja Geerts Maag- darm en leverziekten
HELP! ER ZIT EEN VLEK OP MIJN LEVER Prof Dr. Anja Geerts Maag- darm en leverziekten 1 HELP! ER ZIT EEN VLEK OP MIJN LEVER 2 Diagnostiek 3 INLEIDING Heterogene groep van leverletsels (goed tot kwaad..)
Nadere informatieMonitoringrapport 2012
Monitoringrapport 2012 Humaan 12 immuundeficiëntievirus 217 (HIV) infectie in 6Nederland Nederlandse samenvatting Monitoring van HIV in Nederland Elk jaar rond 1 december, Wereld AIDS dag, publiceert de
Nadere informatieDiabetes en ramadan Mohamed Ahdi
Diabetes en ramadan Mohamed Ahdi Slotervaartziekenhuis, Amsterdam Rotterdam, 22 november 2012 Overzicht van de presentatie Achtergrondsinformatie vastenperiode vrijstelling literatuur: glucose regulatie
Nadere informatieDe nieuwe NHG diabetes-standaard: de patiënt centraal. EADV-regiobijscholing najaar 2013: Diabetes Mellitus & Vrouwen
De nieuwe NHG diabetes-standaard: de patiënt centraal Epidemiologie RIVM rapport april 2013: 800.000 mensen diabetes (1 jan 2011) 87.000 nieuwe patiënten per jaar erbij 90% Type 2 25% niet gediagnosticeerd
Nadere informatieChapter 11. Samenvatting
Chapter 11 Samenvatting 11. Samenvatting Hoge plasmaspiegels van von Willebrand factor (VWF) en stollingsfactor VIII (FVIII) zijn geassocieerd met een verhoogd risico op het krijgen van zowel arteriële
Nadere informatieHet metabool syndroom
11 Het metabool syndroom Samenvatting Mensen met het metabool syndroom hebben meer kans om type--diabetes te krijgen. Dit hoofdstuk bespreekt beknopt de historie van het concept metabool syndroom. Hierna
Nadere informatieAls je diabetes hebt en ziek wordt
Als je diabetes hebt en ziek wordt 1 Iedere infectie induceert insuline resistentie en daarmee verhoogde insuline behoefte Anticiperend beleid Diabetes patiënten waarschuwen voor ontregeling bloedsuiker
Nadere informatieNon-alcoholic fatty liver disease Sheedfar, Fareeba
Non-alcoholic fatty liver disease Sheedfar, Fareeba IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.
Nadere informatie212
212 Type 2 diabetes is een chronische aandoening, gekarakteriseerd door verhoogde glucosewaarden (hyperglycemie), die wereldwijd steeds vaker voorkomt (stijgende prevalentie) en geassocieerd is met vele
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting 178 Samenvatting Samenvatting Hoofdstuk 1. Ouder worden is geassocieerd met een toenemend verlies van spiermassa (sarcopenie) en spierkracht, hetgeen kan bijdragen aan lichamelijke achteruitgang
Nadere informatieIn eerste instantie vangt de pancreas deze insulineresistentie
1 2 Schematische weergave van de processen die een rol spelen bij het ontwikkelen van hyperglycemie bij diabetes mellitus type 2. Door nog onvoldoende verklaarde endocriene en inflammatoire veranderingen
Nadere informatienederlandse samenvatting
Nederlandse Samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Inleiding Hartfalen is een syndroom, waarbij de pompfunctie van het hart achteruitgaat en dat onder andere gepaard kan gaan met klachten van kortademigheid
Nadere informatieNEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING
NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING Nederlandstalige samenvatting Naar schatting lijdt één miljoen Nederlanders aan diabetes mellitus, oftewel suikerziekte. Diabetes ontstaat door een absoluut of relatief tekort
Nadere informatieSamenvat ting en Conclusies
Samenvat ting en Conclusies Samenvatting en Conclusies 125 SAMENVAT TING EN CONCLUSIES In dit proefschrift werd de invloed van viscerale obesitas en daarmee samenhangende metabole ontregelingen, en het
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 138 Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Een belangrijke functie van de nier is het uitscheiden van afvalstoffen via de urine. Grote hoeveelheden water en kleine stoffen
Nadere informatiePatiënteninformatie NASH
Patiënteninformatie NASH Inhoud Inhoud... 3 Inleiding... 4 Wat is leververvetting of NAFLD?... 4 Wat zijn mogelijke risicofactoren voor NAFLD?... 5 Wat zijn de klachten van NAFLD of NASH?... 5 Hoe behandelen
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
12 Samenvatting Hoofdstuk 1 is een algemene inleiding en beschrijft de achtergronden en het doel van dit proefschrift. Met het stijgen van de leeftijd nemen de incidentie en prevalentie van hart- en vaatziekten
Nadere informatieCasuïstiek levertestafwijkingen. Mark Stolk en Paul Stadhouders 30 september 2010
Casuïstiek levertestafwijkingen Mark Stolk en Paul Stadhouders 30 september 2010 Pre-test 3 Levertesten Alkalische fosfatase (AF) Gamma glutamyl transpeptidase (ggt) Alanine aminotransferase (ALAT) Asparagine
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/32551 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/32551 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Krol, Charlotte Georgette Title: Pitfalls in the diagnosis and management of skeletal
Nadere informatieThe influence of hyperglycemia and hyperinsulinemia on innate immune and coagulent responses Stegenga, M.E.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The influence of hyperglycemia and hyperinsulinemia on innate immune and coagulent responses Stegenga, M.E. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatie2.1 Verstoord evenwicht protease-antiprotease
Roken is verreweg de belangrijkste risicofactor. Andere risicofactoren zijn: beroepen of hobby s met regelmatige blootstelling aan kleine deeltjes (fijnstof ) en (zelden) een familiair voorkomend enzymtekort
Nadere informatieSamenvatting en Discussie
101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een
Nadere informatieObesitas bij ortopedische ingrepen: challenge of contra-indicatie? Co-assistent: Philippe Leire Promotor: Dr. A. Kumar
Obesitas bij ortopedische ingrepen: challenge of contra-indicatie? Co-assistent: Philippe Leire Promotor: Dr. A. Kumar Kaart toenemende demografie obesitas The influence of obesity on total joint arthroplasty.
Nadere informatieWat te bespreken. De Eeuw van chronische ziekten. risico ziekten en lifestyle. Trends in obesitas Nederland 1981-2003
De Eeuw van chronische ziekten Wat te bespreken Diabetes type 1 in relatie reumatische klachten Relaties tussen chronische ziekten? Diabetes type 2 in relatie reumatische klachten risico ziekten en lifestyle
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Alle levende organismen zijn afhankelijk van energie; zonder energie is er geen leven mogelijk. Uit de thermodynamica is bekend dat energie niet gemaakt kan worden, maar ook niet
Nadere informatieVUmc Basispresentatie
Samenwerking waarover? Richtlijnen en zorgstandaarden Cardiovasculair risicomanagement (zorgstandaard) Samenwerking e en e lijn Prof dr Piet ter Wee Afdeling Nefrologie Hypertensie Diabetes mellitus (zorgstandaard)
Nadere informatiePrediabetes : ontwikkelt iedereen diabetes? Wie screenen en hoe? C. De Block Endocrinologie-Diabetologie Voorzitter Diabetes Liga
Prediabetes : ontwikkelt iedereen diabetes? Wie screenen en hoe? C. De Block Endocrinologie-Diabetologie Voorzitter Diabetes Liga Inhoudsweergave Wie is at risk & Diagnose Prevalentie Klinisch belang van
Nadere informatieDoorbloeding van het hart tijdens dieetblootstelling en sevofluraan anesthesie
9 Samenvatting Samenvatting 3 Dit proefschrift beschrijft de invloed van dieetsamenstelling op de effecten van het dampvormige anestheticum sevofluraan op de doorbloeding en pompfunctie van het hart,
Nadere informatieBehandeling type 2 diabetes in 2011
mul$disciplinair symposium 1/10/2011 Behandeling type 2 diabetes in 2011 Dr. Katrin Mortelmans Casus man 54 jaar Ø Medische voorgeschiedenis: diabetes type 2 sinds 2006, arteriële hypertensie, maagulcera
Nadere informatieWat is de invloed van reuma op hart- en vaatziekten?
Continuing Nursing Education (CNE) Hartrevalidatie Wat is de invloed van reuma op hart- en vaatziekten? Vokko van Halm, AMC / Jan van Breemen Instituut / Reade Wie zijn dit? Anita Witzier Gordon Queen
Nadere informatieBehandelproblematiek en laatste ontwikkelingen in Hepatitis B Nationale hepatitis dag 2017
Behandelproblematiek en laatste ontwikkelingen in Hepatitis B Nationale hepatitis dag 2017 Bart Takkenberg Academisch Medisch Centrum Amsterdam Disclosures Speaker for Gore WL, Bayer, and Norgine Advisory
Nadere informatie