Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs

Transcriptie

1 Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs Een verkennend onderzoek Opdrachtgever: Onderwijsraad ECORYS Ruud van der Aa Arjan Uwland Sabine Descka Rotterdam, 21 juni 2007

2

3 ECORYS Nederland BV Postbus AD Rotterdam Watermanweg GG Rotterdam T F E asb@ecorys.com W K.v.K. nr ECORYS Arbeid & Sociaal Beleid T F AA/CG EE15422rap

4 AA/CG EE15422rap

5 Inhoudsopgave Voorwoord 9 Samenvatting 11 1 Inleiding Achtergrond van het onderzoek Doel en onderzoeksvragen Onderzoeksdoel Onderzoeksvragen Onderzoeksaanpak Leeswijzer 22 2 Analytisch kader Inleiding Directe en indirecte gevolgen Opkomende kenniseconomieën? Enkele definities 25 3 Opkomende economieën Inleiding China Ontwikkeling op hoofdlijnen Invloed van China op Nederland Toekomstige ontwikkelingen India Ontwikkeling op hoofdlijnen Invloed van India op Nederland Toekomstige ontwikkelingen Polen Ontwikkeling op hoofdlijnen Invloed van Polen op Nederland Toekomstige ontwikkeling Brazilië Ontwikkeling op hoofdlijnen Invloed van Brazilië op Nederland Toekomstige ontwikkeling Resumé 38 AA/CG EE15422rap

6 4 Gevolgen van opkomende economieën op de Nederlandse arbeidsmarkt Inleiding Toetreding van buitenlandse werknemers op de Nederlandse arbeidsmarkt Verplaatsing van bedrijfsactiviteiten naar het buitenland Outsourcing en offshoring Omvang en gevolgen Invloed op Nederlandse arbeidsmarkt Toekomstige dominantie van China? Reacties van bedrijven op verlies van arbeidsplaatsen Sociaal plan De rol van scholing in een sociaal plan Proactief handelen Reacties van multinationals op opkomende economieën Veranderende vraag naar competenties Gevolgen voor de vraag naar personeel Internationale competenties Verdwijnt de vraag naar sommige opleidingen? Resumé 52 5 Effecten van opkomende economieën op het onderwijs Inleiding Mobiliteit van studenten Primair en voortgezet onderwijs Middelbaar beroepsonderwijs Hoger onderwijs Kenniswerkers in het hoger onderwijs Buitenlandse kenniswerkers in het hoger onderwijs Nederlandse kenniswerkers in het buitenland Ontwikkelingen op de lange termijn Het ontstaan van nieuwe onderwijsmarkten Middelbaar beroepsonderwijs Hoger onderwijs Internationalisering van opleidingen Middelbaar beroepsonderwijs Hoger onderwijs Opleidingen gericht op nieuwe markten Resumé 64 6 Lessen uit andere landen Inleiding Verenigde Staten Invloeden van de nieuw opkomende kenniseconomieën Hoofdlijnen onderwijsbeleid Verenigd Koninkrijk Invloeden van de nieuw opkomende kenniseconomieën Hoofdlijnen onderwijsbeleid Finland 74 AA/CG EE15422rap

7 6.4.1 Invloeden van de nieuw opkomende economieën Hoofdlijnen van beleid Resumé 77 7 Slotbeschouwing Inleiding Reflectie op de onderzochte landen Type effecten Lessen uit andere landen Tot slot 87 Referenties 89 Geïnterviewde personen 95 AA/CG EE15422rap

8

9 Voorwoord Op verzoek van de Onderwijsraad heeft ECORYS zich met veel plezier verdiept in de voorliggende studie naar de relatie tussen opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs. Gebruik makend van beschikbare data en interviews in Nederland en het buitenland (VS, VK en Finland) hebben wij getracht de complexiteit van het onderwerp inzichtelijk te maken. Of wij hierin geslaagd zijn, is aan de lezer om te beoordelen. De studie maakt duidelijk dat er geen simpele verbanden bestaan tussen de ontwikkelingen in opkomende economieën van Brazilië, India, China en Polen en het Nederlandse onderwijs. De nauwe samenhang met andere ontwikkelingen zoals automatisering en technologische vernieuwingen zijn in veel gevallen niet los te zien van de concurrentie uit de opkomende economieën. In dit opzicht vormen de opkomende economieën wel een extra complicerende factor in de relatie tussen onderwijs en economie. Maar ook een factor die nieuwe kansen biedt! De studie laat tevens zien dat ook andere Westerse economieën, zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Finland met de opkomende economieën te maken hebben. In sommige gevallen kunnen we leren van de acties die daar in gang zijn gezet. Tegelijkertijd zit het Nederlandse onderwijs niet stil. Op velerlei manieren speelt internationalisering reeds een belangrijke rol in het Nederlandse onderwijs, mede ingegeven door het streven om concurrerende nieuwe werknemers op te leiden. Het onderzoek is uitgevoerd door een team van onderzoekers bestaande uit: Ruud van der Aa (projectleider), Sabine Descka (thema referentielanden) en Arjan Uwland. Daarnaast hebben de onderzoekers dankbaar gebruik gemaakt van de inzet van Margaret Chotkowski voor de analyse van beschikbare literatuur. De onderzoekers willen op deze plaats graag de geïnterviewden in binnen- en buitenland (zie bijlage) bedanken voor hun bereidwillige medewerking. Vanuit de Onderwijsraad is het onderzoek op kritische wijze begeleid door Simone Löhner en Adrie van de Rest. Wij danken hen voor hun commentaar en suggesties, waarvan wij hebben kunnen profiteren. De onderzoekers Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs 9

10

11 Samenvatting De Onderwijsraad heeft ECORYS gevraagd een verkennend onderzoek te doen naar de effecten van opkomende economieën op het onderwijs in Nederland. In dit rapport vindt u de resultaten van deze studie. In deze samenvatting bespreken wij de antwoorden op de gestelde onderzoeksvragen: Onderzoeksvraag 1 Wat is de stand van zaken, de demografische ontwikkeling en de prognose vanuit een sociaal-economisch perspectief voor de situatie in China, India, Polen en Brazilië? Vanaf het begin van de jaren negentig begon China, tot op dat moment in veel opzichten een slapende reus, aan een indrukwekkende groeiperiode. Niet eerder in de recente geschiedenis heeft een land over een langere periode dezelfde groeicijfers weten te realiseren als China. In het kielzog van China laten ook andere Aziatische landen zoals India een forse economische groei zien. De uitbreiding van de Europese Unie heeft voor landen dichter bij huis, zoals Polen, een positief effect op de groei. De opkomst van deze en andere economieën leidt tot een wereldwijde verschuiving van de economische verhoudingen. China heeft zich al weten te ontwikkelen tot de derde handelsnatie van de wereld. Het is echter moeilijk om de specifieke invloed van individuele economieën als India en Brazilië te onderscheiden binnen de macro-effecten. Hiervoor zijn de contacten met Nederland nog te beperkt. China vormt hierop een uitzondering. De opkomst van de economieën heeft netto een positief effect voor de Nederlandse economie. Er ontstaan nieuwe afzetmarkten voor het Nederlandse bedrijfsleven en de import van goedkope (Chinese) producten dempt de inflatie en verhoogt de koopkracht. Ook worden er banen gecreëerd door de toegenomen handelsstromen die via Nederland verlopen. Op microniveau kunnen er zich wel negatieve effecten voordoen, met name in sectoren die worden geconfronteerd met verplaatsing van productie of waarin werknemers concurrentie ondervinden van Oost-Europese werknemers. In 2004 kwamen er migranten uit Midden- en Oost-Europa naar Nederland, voornamelijk voor kortdurende vacatures. Het grootste deel van deze migranten is afkomstig uit Polen. De verwachting is dat na het openstellen per 2007 van de grenzen voor werknemers uit Oost- Europa de toestroom van migranten zal oplopen. Geredeneerd vanuit de economische theorie is het aannemelijk dat stijging van het aantal arbeidsmigranten leidt tot een verdringing van Nederlandse werknemers en een matigend effect heeft op de loonontwikkeling in de genoemde sectoren. Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs 11

12 Onderzoeksvraag 2 Wat is de invloed van de ontwikkelingen in deze landen op het onderwijs in Nederland op korte en lange termijn? In het onderzoek is onderscheid gemaakt tussen directe gevolgen voor het onderwijs en indirecte gevolgen voor het onderwijs, die via de arbeidsmarkt lopen. De directe effecten voor het onderwijs laten zich als volgt indelen: mobiliteit van studenten; mobiliteit van kenniswerkers; nieuwe afzetmarkten voor het onderwijs; aanpassingen in het curriculum. We bespreken elk effect hier kort. Mobiliteit van studenten De sterke economische groei van de opkomende economieën leidt tot een toenemende vraag naar onderwijs in de betreffende landen. Onder invloed van stijgende inkomens en gebruikmaking van mobiliteitsprogramma s wordt ook het volgen van onderwijs in het buitenland voor meer mensen bereikbaar. Volgens cijfers van OCW studeerden in (standcijfer) buitenlandse studenten in Nederland. Dat betekent dat ongeveer 8 procent van de totale studentenpopulatie bestaat uit buitenlandse studenten. China is met studenten het grootste herkomstland. Mobiliteit van kenniswerkers De toegenomen globalisering heeft geleid tot meer internationalisering van het onderwijs. In 2005 werd geschat dat ongeveer 20 procent van de kenniswerkers op Nederlandse universiteiten van buitenlandse afkomst is. Op de technische universiteiten is het percentage buitenlandse kenniswerkers nog hoger. Deze kenniswerkers vervullen vacatures waarvoor zeer moeilijk Nederlandse kandidaten zijn te vinden. Vooralsnog zijn China, India en Polen geen populaire bestemmingen voor Nederlandse kenniswerkers. Nieuwe afzetmarkten voor het onderwijs Nederlandse onderwijsinstellingen exporteren kennis en expertise met betrekking tot (beroeps)onderwijs, bijvoorbeeld door het trainen van lokale trainers of door het adviseren van lokale onderwijsinstellingen. Zowel in het hoger onderwijs (Platform for International Education en Profound) als het mbo (Netwerk Internationaal Ondernemen in het Beroepsonderwijs) zijn er sectorale samenwerkingsverbanden om het internationaal onderwijs te bevorderen. Vooral hoger onderwijs wordt in toenemende mate gezien als een product dat de Nederlandse instellingen winst kan opleveren. Door betrokkenen in het veld wordt het gebrek aan herkenbaar toponderwijs in dit opzicht als een zwak punt ervaren. De ontwikkeling van zogenaamde centers of excellence zou hierin verbetering kunnen brengen. Aanpassingen in het curriculum Door internationaal opererende bedrijven wordt steeds vaker gevraagd om specifieke vaardigheden die leerlingen moeten beheersen om in een internationale omgeving te werken. Vroeger gold dit vooral voor functies op hbo/wo-niveau, maar dit speelt meer en 12 Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs

13 meer ook voor functies op mbo-niveau. Hoewel de relatie tussen opkomende economieën en curriculum diffuus is, zijn er wel concrete aanwijzingen dat de toenemende internationalisering heeft geleid tot veranderingen in het curriculum in het mbo. Zo is er in toenemende mate aandacht voor onderwerpen als EU-burgerschap, omgang met andere culturen en communicatie. Daarnaast komt steeds meer nadruk te liggen op het leren van vreemde talen. Hierbij gaat het niet alleen om de klassieke vreemde talen als Engels, Duits en Frans, maar steeds vaker ook om bijvoorbeeld Chinees, Arabisch en Portugees. In het hoger onderwijs speelt internationalisering al langer. Al vele decennia gaan studenten naar het buitenland voor hoger onderwijs en wordt er door docenten en onderzoekers samengewerkt met buitenlandse collega s. De laatste jaren veranderen echter de traditionele verhoudingen. Zo gaan onderwijsinstellingen bijvoorbeeld in toenemende mate samenwerkingsverbanden aan met buitenlandse partners, worden er campussen in het buitenland opgezet en vindt distance learning door ICT-toepassingen steeds vaker plaats. Vroeger betrof internationalisering een apart aandachtspunt binnen universiteiten. Nu is internationale samenwerking steeds meer een integraal onderdeel van de kerntaken. Dit wordt ook steeds meer zichtbaar in het curriculum. Steeds meer vakken worden in het Engels gegeven. Op een aantal universiteiten worden masters alleen nog maar in het Engels gegeven. Evenals in het mbo geldt voor het hoger onderwijs dat beleidsreacties met betrekking tot internationalisering in de meeste gevallen niet specifiek op de opkomende economieën zijn gericht, maar een veel bredere context kennen. De indirecte effecten voor het onderwijs, die via de arbeidsmarkt tot stand komen zijn achtereenvolgens: toetreding van Oost-Europese werknemers tot de Nederlandse arbeidsmarkt; verlies van werkgelegenheid als gevolg van verplaatsing van bedrijfsactiviteiten; inhoudelijke veranderingen van werkgelegenheid als gevolg van verplaatsing van bedrijfsactiviteiten. Toetreding van Oost-Europese werknemers Het aantal Polen dat de afgelopen jaren voor bepaalde tijd in Nederland heeft gewerkt, is substantieel te noemen. In 2004 vulden Polen ongeveer vacatures op voor kortdurende banen, drie keer zoveel als in De verwachting bestaat dat dit aantal met de openstelling van de grenzen per 1 mei 2007 verder zal toenemen. De (voornamelijk Poolse) migranten worden vooral ingezet in de bouw, land- en tuinbouw, transport en binnenvaart. Wat de effecten zijn van de inzet van migranten is moeilijk aan te geven. Geredeneerd vanuit de economische theorie is het aannemelijk dat stijging van het aantal arbeidsmigranten tot verdringing van Nederlandse werknemers leidt en een matigend effect heeft op de loonontwikkeling in de genoemde sectoren. Dit geldt vooral in periodes van lage economische groei in Nederland. De effecten treffen vooral laag- en middelbaar geschoolde werknemers. Verlies van werkgelegenheid De beschikbare gegevens wijzen erop dat het verplaatsen van werkzaamheden naar het buitenland slechts beperkte invloed heeft op de werkgelegenheid in Nederland. Op basis hiervan concluderen wij dat de opkomst van economieën als China, India en Polen niet of Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs 13

14 nauwelijks heeft geleid tot een hogere werkloosheid of tot een toename van verschuivingen tussen sectoren. Dit neemt overigens niet weg dat de sociale gevolgen als gevolg van bedrijfsluitingen op microniveau vaak ingrijpend kunnen zijn. Wat in de discussies vaak over het hoofd wordt gezien is dat de opkomst van nieuwe economieën ook positieve effecten heeft voor de Nederlandse economie. Er ontstaan nieuwe afzetmarkten voor het Nederlandse bedrijfsleven en de import van goedkope producten dempt de inflatie en verhoogd de koopkracht. Hoewel het algemene beeld is dat bedrijfsactiviteiten leiden tot verlies aan relatief laag gekwalificeerde arbeid, bestaat er ook het beeld dat dit in toenemende mate ook zou gelden voor hooggekwalificeerde arbeid. Dit beeld kunnen wij op basis van de beschikbare gegevens ontkennen noch bevestigen. Verschillende studies komen tot tegengestelde conclusies waar het gaat om het verplaatsen van R&D activiteiten. Inhoudelijke veranderingen van werkgelegenheid De inhoudelijke veranderingen in werkgelegenheid die een gevolg zijn van de verplaatsing van bedrijfsactiviteiten of de concurrentie van opkomende economieën hebben niet evident geleid tot het verdwijnen van bepaalde opleidingen. De samenhang met andere processen, zoals in de technologie, maakt dat een dergelijke conclusie niet simpelweg is te trekken. In samenhang hebben deze processen wel effect op de kwalitatieve vraag naar personeel. Zo wordt in het bankwezen steeds meer waarde gehecht aan communicatieve vaardigheden, servicegerichtheid en het kunnen omgaan met culturele diversiteit. Dergelijke competenties zouden kunnen worden samengevat onder de term emotionele intelligentie. Bij bedrijven als Philips en CORUS wordt door de technologische ontwikkelingen (inhoudelijke) flexibiliteit steeds belangrijker. Medewerkers moeten breed inzetbaar zijn en met hun competenties snel kunnen reageren op veranderingen in de markt. Tot op zekere hoogte wordt een toenemende flexibiliteit gerealiseerd door hoger opgeleide werknemers aan te nemen. Het werk voor lager opgeleiden verdwijnt langzaam maar zeker bij de multinationals. Niet alleen voor multinationals, maar ook voor veel bedrijven in het MKB geldt dat zij steeds meer in een internationale omgeving opereren. Dit stelt nieuwe eisen aan de werknemers, in de zin van talenkennis, interculturele vaardigheden en praktische vaardigheden voor het onderhouden van contacten met het buitenland (zoals kennis van wetgeving, zelfstandigheid, ondernemerschap et cetera). Onderzoeksvraag 3: Vergen deze ontwikkelingen een andere onderwijsinhoud of structuur van bepaalde onderwijssectoren? De resultaten van ons onderzoek geven geen concrete aanwijzingen dat de opkomende economieën sec redenen zijn voor aanpassingen in de onderwijsinhoud of structuur van bepaalde onderwijssectoren. Ten eerste is dit niet aan de orde vanwege het feit dat het verplaatsen van werkzaamheden naar het buitenland maar beperkte invloed heeft op de werkgelegenheid in Nederland. De opkomst van economieën als China, India en Polen heeft niet of nauwelijks geleid tot een hogere werkloosheid of tot een toename van verschuivingen tussen sectoren. Er zijn geen concrete aanwijzingen dat bepaalde opleidingen onder invloed van de opkomende economieën minder gevraagd worden. Ten 14 Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs

15 tweede kunnen de effecten van de opkomende economieën vrijwel niet los worden gezien van andere processen en ontwikkelingen waar het onderwijs mee wordt geconfronteerd. Hierbij moet worden gedacht aan zaken als automatisering en uiteenlopende vormen van technologische vernieuwingen. Het samenspel van deze processen waaronder dat van de opkomende economieën leidt wel tot een veranderende vraag naar competenties waar het onderwijs zich rekenschap van moet geven bij de ontwikkeling van curricula. Onderzoeksvraag 4 Hoe spelen verschillende actoren zoals overheden, het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen in op de ontwikkelingen? De reactie van onderwijsinstellingen is hiervoor reeds beschreven bij de beantwoording van onderzoeksvraag 3. We beperken ons tot de overheid en het bedrijfsleven. Overheid Actoren uit overheid, onderwijs en het bedrijfsleven zijn actief in een omgeving waarin vele verschillende ontwikkelingen plaatsvinden. Het is daarom in veel gevallen moeilijk om de specifieke reactie van actoren op de opkomende economieën vast te stellen. Zo heeft bijvoorbeeld de Europese Raad zich in 2000 in Lissabon ten doel gesteld om binnen tien jaar de meest concurrerende economie in de wereld te zijn. Ook op het terrein van onderwijs zijn doelen gesteld die in 2010 gehaald moeten zijn. De Nederlandse overheid heeft diverse beleidsinitiatieven ontplooid om de positie van de Nederlandse economie te versterken, zoals bijvoorbeeld het Innovatieplatform dat de innovatiekracht van Nederland moet vergroten. Dit is een voorbeeld van algemene beleidsinitiatieven op Europees en nationaal niveau, die niet specifiek gericht zijn op de opkomende economieën, maar daar wel invloed op hebben. Bedrijfsleven Het verplaatsen van bedrijfsactiviteiten naar het buitenland is de afgelopen jaren sterk toegenomen, vooral door grote internationaal georiënteerde bedrijven maar ook door bedrijven in het MKB. De effecten op de arbeidsmarkt zijn tot op heden niet erg groot. De gevolgen die zich voordoen raken vooral laagopgeleide werknemers. Ook de komst van buitenlandse (vooral Poolse) werknemers naar Nederland kan mogelijk leiden tot verdringing aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Deze negatieve effecten worden echter op macroniveau ruimschoots gecompenseerd door de positieve effecten die handel en migratie met zich mee brengen, waarbij wel gerealiseerd moet worden dat de positieve effecten geleidelijker gaan en minder in het oog springen dan de negatieve effecten, zoals bijvoorbeeld de sluiting van fabrieken. Wel kunnen er volgens het CPB beperkte werkgelegenheidsverschuivingen tussen sectoren plaatsvinden en kunnen de lonen van laagopgeleiden iets gedrukt worden. Diverse grote multinationals als ABN AMRO, Philips en ING scheppen kaders waarbinnen werknemers continu de eigen inzetbaarheid kunnen vergroten. Er wordt niet gewacht op het moment waarop een werknemer zijn baan verliest, maar in een zo vroeg mogelijk stadium wordt gewerkt aan het vergroten van de inzetbaarheid, zodat werknemers weerbaarder worden gemaakt voor veranderingen op de arbeidsmarkt. Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs 15

16 De opkomende economieën hebben weinig effect op de competenties die door bedrijven van de werknemers worden gevraagd. Andere factoren zoals technologische ontwikkelingen en internationalisering zijn daarvoor veel belangrijker. Onderzoeksvraag 5 Hoe kunnen Nederland en Europa de concurrentie aan met de opkomende economieën in een sterk globaliserende omgeving? Deze onderzoeksvraag kent een zekere normatieve lading. Immers, er wordt impliciet verondersteld dat Nederland en Europa de concurrentie met de opkomende economieën aan zouden moeten gaan. Tot op zekere hoogte is dit waarschijnlijk het geval, maar tegelijkertijd laat deze studie op diverse plaatsen zien dat er van directe concurrentie, met evidente winnaars en verliezers, vooralsnog geen sprake lijkt te zijn. En het is nog maar de vraag of dat in de toekomst het geval zal zijn. Dat neemt niet weg dat de Westerse economieën alert moeten blijven op hun comparatieve voordeel ten opzichte van de opkomende economieën, namelijk hun hoog opgeleide beroepsbevolking. Meer in het algemeen kunnen wij ons vinden in de stelling van het CPB dat wat goed was voor Nederland, vóór de opkomst van China, India en Polen, ook nu nog steeds goed is. Beleid moet vooral gericht blijven op het nastreven van een hogere kwaliteit van het Nederlandse onderwijs en onderzoek. Het CPB wijst er echter tegelijkertijd ook op dat beleidspassiviteit niet is gewenst in het kader van de opkomende economieën. Door economische groei van opkomende economieën ontstaan nieuwe afzetmarkten, ook voor het onderwijs, die nieuwe mogelijkheden bieden. In deze studie hebben wij bovendien laten zien dat de invloed van opkomende economieën niet los is te zien van andere processen die de vraag naar onderwijs beïnvloeden, zoals automatisering en andere technologische vernieuwingen. Hierdoor is in zijn algemeenheid sprake van een trend naar hoger opgeleid personeel. De opdracht aan het onderwijsveld is derhalve om aan deze trend tegemoet te komen. Ten eerste door zoveel mogelijk jongeren te kwalificeren op een voldoende niveau (en dus zo min mogelijk uitval). Ten tweede moet het onderwijsveld ook rekening houden met allerlei kwalitatieve veranderingen die zich op de arbeidsmarkt voordoen, waardoor de competenties waarvoor jongeren worden opgeleid aan erosie onderhevig zijn. In dit opzicht wordt in de nieuwe economie een steeds groter beroep gedaan op emotionele intelligentie (zelfstandigheid, communicatie) en inhoudelijke flexibiliteit om op verandering in de markt snel en adequaat te kunnen reageren. Dit zijn geen nieuwe inzichten in de relatie tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Hooguit dat hier nog eens de urgentie wordt benadrukt. In de onderzochte referentielanden (VS, VK en Finland) zijn vergelijkbare ontwikkelingen gevonden: In de referentielanden wordt zowel op instellings- als regeringsniveau veel belang toegekend aan samenwerkingsverbanden met partners in Zuid-Amerika, Midden - Oosten en Verre Oosten. Aantrekken van toptalent wordt met overheidsregelingen gestimuleerd in landen als VK en Finland. Hierbij is het mogelijk extra middelen voor onderzoek of hogere salarissen te financieren. 16 Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs

17 Gerichte aanpassingen in het curriculum om buitenlandse studenten te kunnen onderwijzen. Er zijn geen concrete aanwijzingen gevonden voor aanpassingen in het curriculum als reactie op de opkomende economieën. Specifieke competenties waarop in de meeste landen voor de toekomst wordt ingezet zijn leiderschap, ondernemerschap, innovatief vermogen, communicatie en informatiestrategieën. Hierbij wordt overigens opgemerkt dat deze speerpunten in het competentiebeleid geen exclusieve relatie hebben met de opkomende economieën, maar meer in het algemeen dienen bij te dragen aan een versterking van de concurrentiepositie. Meer samenwerking met het bedrijfsleven. Om te weten aan welke competenties het bedrijfsleven specifiek behoefte heeft wordt de band met het bedrijfsleven aangehaald. Dit is in ieder geval in het VK en Finland het streven. In Finland is de verantwoordelijkheid voor de regionale arbeidsmarkt opgedragen aan universiteiten, die contacten met werkgevers in de regio moeten stimuleren. Hoewel wij het succes van deze beleidsreacties niet hebben onderzocht. verdient het in onze ogen aanbeveling om in ieder geval nader te bezien of meer structurele samenwerkingsverbanden met buitenlandse onderwijsinstellingen kunnen bijdragen aan een verbetering van de afzetmarkt van Nederlandse onderwijsproducten. Ook kan een voorbeeld worden genomen aan Finland, dat met name in het hoger onderwijs de samenwerking met het bedrijfsleven sterk intensiveert en daarmee alert kan reageren op veranderingen in de vraag naar competenties. Onderzoeksvraag 6 Wat zijn de mogelijkheden, bedreigingen en trends die zichtbaar zijn op basis van de beschrijving en analyse op korte en lange termijn? De mogelijkheden voor de Nederlandse economie moeten vooral gezocht worden in de toegang tot en ontwikkeling van nieuwe afzetmarkten als gevolg van de opkomende economieën. Het is lastig om deze mogelijkheden nader te specificeren, te meer daar de creatie van banen in de regel een minder ingrijpend proces is dan het verlies van werkgelegenheid als gevolg van verplaatsing van bedrijfsactiviteiten. In zijn algemeenheid en in navolging van het voorgaande kan worden gesteld dat een hoger opleidingsniveau een belangrijke voorwaarde is om van deze mogelijkheden te profiteren, echter wel met aandacht voor de meer sociaal-normatieve competenties zoals die eerder zijn omschreven. Of deze competenties als een comparatief voordeel kunnen worden aangemerkt, hangt af van de sector en het betreffende product. De bedreigingen bevinden zich vooral aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Het is een gegeven dat het vooral de lager gekwalificeerde werknemers zijn die de meeste kans hebben om negatieve effecten te ondervinden van bedrijfssluitingen of verplaatsing van activiteiten. Ten opzichte van R&D-personeel is een voorbehoud op zijn plaats aangezien de bestaande onderzoeksgegevens hier enigszins in tegenspraak lijken. Maar in navolging van het voorgaande over banencreatie op basis van comparatieve voordelen lijkt het onwaarschijnlijk dat op dit niveau op korte termijn grootschalige negatieve effecten zijn te verwachten. Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs 17

18

19 1 Inleiding 1.1 Achtergrond van het onderzoek De Chinese en Indiase economie zijn bezig met een opmerkelijke opmars. Vooral de groeipercentages van China zijn spectaculair. Niet eerder in de geschiedenis kende een land gedurende een langere periode een dergelijke sterke economische groei. Globalisering is ee n van de drijvend krachten achter de sterke economische groei van landen als China en India 1. Globalisering is het proces van wereldwijde integratie, dat sinds het einde van de 20 ste eeuw in hoog tempo de wereld om ons heen beïnvloedt en verandert 2. Achterliggende krachten zijn onder meer het goedkoper worden van transport en vooral de ontwikkeling van nieuwe communicatiemiddelen. Deze ontwikkelingen leiden ertoe dat grenzen vervagen en fysieke beperkingen verdwijnen. Globalisering heeft vele aspecten. Het is een proces dat niet alleen economische, maar ook politieke, sociale en culturele gevolgen heeft. Berichtgeving in de media wekt de indruk dat er in het Westen met gemengde gevoelens naar de opkomst van economieën in Azië en Oost-Europa wordt gekeken 3. Aan de ene kant biedt de economische vooruitgang ondernemers nieuwe afzetmogelijkheden en de import van goedkope artikelen is positief voor de koopkracht in Westerse landen. Maar aan de andere kant bestaat er bij velen ook angst voor veronderstelde negatieve effecten. De opkomende economieën zouden de economische dominantie van het Westen kunnen doorbreken 4. Verplaatsing van werkzaamheden zou kunnen leiden tot hogere werkloosheid en lagere lonen. De honderdduizenden Chinese en Indiase ingenieurs die jaarlijks afstuderen, zouden op termijn zelfs hoogwaardig werk van Westerse economieën over kunnen nemen. Ook binnen Europa zijn er verschillende ontwikkelingen gaande die invloed hebben op de Nederlandse arbeidsmarkt. Door de toetreding van diverse Oost-Europese landen tot de Europese Unie wordt het voor werknemers uit deze landen steeds eenvoudiger om in Nederland aan het werk te gaan. Dit is reden om in deze studie ook aandacht te hebben voor een land als Polen Friedman, T.L. (2006), The World is Flat: A Brief History of the Globalized World in the Twenty-first Century, Penguin Books. Zie voor definitie paragraaf 2.4. Zie onder meer de Volkskrant 2007: Globalisering dicteert ook de Westerse lonen, NRC 2006: Westerse middenklasse verliezer van globalisering. Economist Intelligence Unit (2006), Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs 19

20 De vraag die voorligt, is wat de gevolgen zijn van de genoemde ontwikkelingen voor het Nederlandse onderwijs. Gaan er bepaalde beroepen of functies verloren waarbij met het opleiden van jongeren rekening gehouden zou moeten worden? Hoe reëel is nu eigenlijk de dreiging van de opkomende economieën? Waar en op welke manier zijn de gevolgen voelbaar? Welke reacties worden hierop van het onderwijs verlangd? De Onderwijsraad heeft ECORYS gevraagd een verkennend onderzoek te doen naar de effecten van opkomende economieën op het onderwijs in Nederland. In dit rapport vindt u de resultaten van onze studie. 1.2 Doel en onderzoeksvragen Onderzoeksdoel Het onderzoek heeft als doel: Inventarisatie van mogelijke en feitelijke gevolgen van de opkomst van (nieuwe) kenniseconomieën voor het onderwijs in Nederland. Om dit onderzoeksdoel te realiseren is een aantal onderzoeksvragen geformuleerd Onderzoeksvragen De Onderwijsraad heeft verzocht om beantwoording van de volgende onderzoeksvragen: 1. Wat is de stand van zaken, de demografische ontwikkeling en de prognose vanuit een sociaal-economisch perspectief voor de situatie in: China; India; Polen; Brazilië. 2. Wat is de invloed van de ontwikkelingen in deze landen op het onderwijs in Nederland en de EU op korte en lange termijn? 3. Vergen deze ontwikkelingen een andere onderwijsinhoud of structuur van bepaalde onderwijssectoren? 4. Hoe spelen verschillende actoren zoals universiteiten, multinationals, overheden en de EU in op de ontwikkelingen? 5. Hoe kunnen Nederland en Europa de concurrentie aan met de opkomende landen in een sterk globaliserende omgeving? 6. Wat zijn de mogelijkheden, bedreigingen en trends die zichtbaar zijn op basis van de beschrijving en analyse op korte en lange termijn? 20 Opkomende economieën en het Nederlandse onderwijs