Investeren in Zuid-Holland

Transcriptie

1 Investeren in Zuid-Holland Trends en uitdagingen EIB Eindrapport 27 februari 2015

2 2

3 Inhoudsopgave Perspectief voor Zuid-Holland 7 1 Inleiding 9 2 Wonen in Zuid-Holland 10 3 Vastgoed in Zuid-Holland 15 4 Infrastructuur in Zuid-Holland 19 5 Beleidsuitdagingen voor Zuid-Holland 23 Bijlage A Landelijk beeld 25

4 6

5 Perspectief voor Zuid-Holland Zuid-Holland is nog niet af In de komende decennia zijn er nog grote ruimtelijke opgaven in Zuid-Holland. Op het gebied van wonen, vastgoed en infrastructuur gaat het in de periode tot 2040 onder meer om: Uitbreiding van de woningvoorraad met tot woningen Realisatie van tot koopwoningen Verbeteren en verduurzamen van de bestaande woningvoorraad: 54% van de gelabelde woningen heeft energielabel D-G Uitbreiding van de gebouwenvoorraad met 10 tot 50 miljoen m 2, vooral voor bedrijfsruimten en zorggebouwen Vervanging en vernieuwing van maatschappelijk en commercieel vastgoed 70 tot 90 miljard voor nieuwbouw, vervanging en onderhoud van infrastructuur Toenemende investeringen in waterveiligheid Groeimarkten in Zuid-Holland tot 2040 Wonen Vastgoed Infrastructuur Bouw koopwoningen Bedrijfsruimten Verbeteren onderhoud Zorggebouwen Vervanging en verbetering bestaande voorraad Woningen in groene omgeving Verbetering en verduurzaming bestaande voorraad Uitbreiding weg- en railinfrastructuur Vervanging binnenstedelijke netwerken Waterveiligheid Samenvatting beleidsuitdagingen in Zuid-Holland Wonen - Goede balans tussen binnenstedelijke en groene woonlocaties - Ontwikkelen van nieuw woningaanbod - Verbetering en verduurzaming van de bestaande voorraad Vastgoed - Uitbreiding gebouwenvoorraad - Vervanging en verbetering gebouwenvoorraad Infrastructuur - Uitbreiding weg- en railinfrastructuur in complexe omgeving rond grote steden - Vervanging energie-, water- en rioleringsnetwerken in binnenstedelijk gebied - Robuuste en efficiënte investeringsstrategie voor waterveiligheid 7

6 8

7 1 Inleiding Welke ontwikkelingen zijn in de komende decennia te verwachten in de gebouwde omgeving in Zuid-Holland? Zijn er in Zuid-Holland nog belangrijke groeimarkten op het gebied van wonen, vastgoed en infrastructuur? Waar dreigt leegstand en hoe moet worden omgegaan met de vervanging van gebouwen en infrastructuur? In deze notitie schetsen we de trends en uitdagingen voor Zuid-Holland in de komende decennia. Drie scenario s voor Nederland In de studie Investeren in Nederland 1 worden drie scenario s uitgewerkt voor de periode Dit zijn scenario s met duidelijk uiteenlopende ontwikkelingen op het terrein van economie, demografie en technologie. De gevolgen van deze toekomstige ontwikkelingen voor de gebouwde omgeving lopen sterk uiteen voor de verschillende regio s van Nederland. Dit betekent dat ook de investeringsopgaven en de beleidsuitdagingen voor de regio s sterk zullen verschillen. De scenario s geven een beeld van mogelijke ontwikkelingen die op ons afkomen. Hierbij gelden uiteraard de nodige onzekerheden. 1 Dynamische Agglomeraties (DA). Dit is een scenario met een hoge economische en demografische groei. De werkgelegenheid stijgt en de inkomensontwikkeling is gunstig. Bevolking en huishoudens nemen vooral toe in de gebieden rond de sterke agglomeraties. 2 Evenwichtige Groei (EG). Dit scenario is gebaseerd op de huishoudensprognoses uit het middenscenario van het CBS en hanteert economische groeicijfers die zijn af te leiden uit CPB-studies. Er is sprake van een solide economische groei, die op lange termijn vooral uit productiviteitsgroei bestaat. De ruimtelijke spreiding is meer gelijkmatig en trendmatig dan in DA. 3 Ruimtelijke Segregatie (RS). Dit is een scenario met lage economische en demografische groei. De economie stagneert bijna en er is nauwelijks ruimte voor extra investeringen buiten de zorg. Er is sprake van regionale concentratie binnen de landsdelen. Deze notitie gaat in op de trends en uitdagingen voor Zuid-Holland in de komende decennia. Voor meer achtergrond over de inhoud en de belangrijkste ontwikkelingen in de verschillende scenario s op landelijk niveau wordt verwezen naar bijlage A bij deze notitie. Het volledige rapport Investeren in Nederland zal binnenkort worden gepubliceerd. 1 Deze studie is verricht in samenwerking met Aedes, Bouwend Nederland en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Voor een uitgebreidere beschrijving van de scenario s en uitkomsten daarachter wordt verwezen naar dit landelijke rapport. 9

8 2 Wonen in Zuid-Holland Welke ontwikkelingen staan ons op de woningmarkt in Zuid-Holland te wachten op lange termijn? Wat wordt de vraag naar huur- en koopwoningen en welke woonkwaliteiten worden vooral gevraagd? Hoe verhouden binnenstedelijke en groene woonlocaties zich tot elkaar? Wat betekent de vergrijzing voor de gevraagde samenstelling van de woningvoorraad? Hoe ziet de vervangingsopgave eruit in de komende decennia? De demografische ontwikkeling is een bepalende factor voor de gevraagde omvang van de woningvoorraad. De ontwikkeling van het aantal huishoudens en de woningvoorraad gaan op lange termijn gewoonlijk gelijk op. Naast de omvang van de woningvraag is ook de samenstelling van belang. Verschillende groepen zoals jongeren, ouderen, samenwonenden en alleenstaanden hebben verschillende voorkeuren en financiële mogelijkheden. Een interessant punt is de oriëntatie van een nieuwe generatie starters c.q. doorstromers ten aanzien van koop en huur. Tot nu is er sprake van een heel duidelijk profiel van huurders en kopers. Huurders zijn vaak jong, alleenstaand en hebben relatief lage inkomens. Vanaf een jaar of dertig kiezen huishoudens vaak voor een koopwoning en dit geldt in nog sterkere mate bij hogere (midden)inkomens en bij samenwonenden. Vooruitzichten: meer huishoudens, meer woningen In de provincie Zuid-Holland wonen momenteel ruim 3,5 miljoen mensen. Zuid-Holland is daarmee de dichtstbevolkte provincie van ons land. Het aantal inwoners zal in ieder scenario verder oplopen, met een totale groei tot 2040 van tot personen (tabel 2.1). In het EG-scenario zal het aantal jongeren tot 2020 licht afnemen, maar is na 2020 weer een stijging te zien. De totale bevolking groeit in DA door naar 4 miljoen inwoners. Positieve migratie leidt vooral tot instroom van jongeren en deze zorgen voor extra natuurlijke aanwas. Het aandeel ouderen zal in 2040 rond 24% liggen. Hiermee is de vergrijzing in Zuid-Holland duidelijk aanwezig, maar veel minder sterk dan in sommige andere regio s. Tabel 2.1 Bevolkings- en huishoudensontwikkeling Zuid-Holland, , in duizenden DA EG RS DA EG RS Bevolking Tot 20 jaar jaar Ouder dan 65 jaar Huishoudens

9 Tweedeling in bevolkingsgroei De provincie Zuid-Holland kenmerkt zich door een tweedeling tussen het meer stedelijke westelijke deel en het meer landelijke oostelijke deel van het gebied. Dit resulteert vooral in grote verschillen in de ontwikkeling van de bevolking. Deze tweedeling werkt ook door in de investeringsopgaven voor de verschillende deelgebieden. De agglomeratie s-gravenhage laat in alle scenario s de grootste groei van de bevolking zien. Ook het aangrenzende Delft en Westland heeft nog een relatief sterke bevolkingsgroei. Oost-Zuid-Holland (Gouda) en Zuidoost-Zuid- Holland (Dordrecht) blijven achter in bevolkingstoename. Door landschappelijke kwaliteiten en overheidsbeleid is hier de afgelopen decennia weinig gebouwd en is dit gebied relatief dunbevolkt. Aantal huishoudens neemt nog verder toe Het aantal huishoudens neemt gemiddeld nog met 9% tot 23% toe in Zuid-Holland. Net als bij de bevolkingsgroei zal de sterkste groei plaatvinden in het westelijke deel van de provincie. Wel vlakt met name in het RS-scenario de groei na 2020 af. In het oostelijke deel is nog wel sprake van een gematigde groei van het aantal huishoudens, maar de bevolking krimpt daar in de verschillende scenario s al licht. Woningmarkt: vooral veel nieuwe koopwoningen gevraagd Hoewel de vergrijzing in Zuid-Holland naar verhouding beperkt is, verandert door de veranderende samenstelling van de bevolking ook de invulling van de woningvraag. De huishoudensgroei zal resulteren in een groei van de woningvoorraad (tabel 2.2). Er zullen in het RS-scenario woningen bijkomen. In het DA-scenario zijn dit er Tot 2020 is er een groeiende vraag naar zowel huur- als koopwoningen. Na 2020 neemt in het DA- en EGscenario de absolute vraag naar gereguleerde huurwoningen af. In het EG-scenario zal de vraag naar woningen in de vrije huursector bijna verdubbelen. Over de hele periode vertaalt de toenemende woningvraag zich vooral in een toenemende vraag naar koopwoningen. In DA zijn er in 2040 ruim koopwoningen meer dan in In RS ligt de koopwoningenvoorraad in boven het niveau van De vraag naar gereguleerde huurwoningen stabiliseert in de komende decennia en neemt in DA op langere termijn zelfs af ten opzichte van Vraag naar zowel stedelijke als groene woonomgeving neemt toe Tweeënzestig procent van de huishoudens in Zuid-Holland woont momenteel in een stedelijke omgeving. Alleen in het DA-scenario zal dit aandeel afnemen. Veel huishoudens zullen zich in grote steden als Rotterdam en Den Haag of kleinere steden als Delft en Leiden gaan vestigen. In EG en RS neemt de voorraad woningen in een groene omgeving de komende decennia toe met In het DA-scenario verkiest men meer dan in de andere scenario s de groene ruimte rond de steden. De woningvoorraad in een groene omgeving zal in 2040 ruim 35% hoger liggen dan in Dit betekent extra woningen. Woningvraag nauwelijks op te vangen via transformatie Evenals in andere provincies is de vraag naar uitbreiding van de woningvoorraad maar beperkt in te vullen door transformatie van vrijkomende ruimte bij bijvoorbeeld kantoren, winkels of verzorgingshuizen. Mogelijke leegstand in deze sectoren is in Zuid-Holland beperkt of kan gezien de algehele groeiperspectieven voor de provincie relatief makkelijk weer worden ingezet. Er zal dus vooral nieuw woningaanbod moeten komen om aan de groeiende woningvraag tegemoet te kunnen komen. 11

10 Tabel 2.2 Woningvoorraadontwikkeling Zuid-Holland, , in duizenden DA EG RS DA EG RS Woningvoorraad Gereguleerde huur Vrije huur Koop Stedelijk Groen Eengezins Meergezins Opgeleverde woningen Aantallen in eindjaar Verbetering duurzaamheid gebouwenvoorraad In de afgelopen jaren is de woningvoorraad in Zuid-Holland energie-efficiënter geworden. In totaal zijn ruim energielabels toegekend. Zevenenveertig procent van de gelabelde woningen heeft het label A, B of C. Meer dan 10% heeft het label F of G. In vergelijking tot de rest van Nederland hebben veel woningen het label D of E. De gemiddelde energieindex van de gelabelde woningen in Zuid-Holland ligt dan ook ongunstiger dan het landelijk gemiddelde. Bij de utiliteitsgebouwen scoort Zuid-Holland bij de kantoren en winkels eveneens minder goed dan de rest van Nederland. Verdere verduurzaming van de gebouwenvoorraad in Zuid-Holland is daarom een belangrijke opgave die geïntegreerd zal moeten worden in de toekomstige bouwopgave. Energielabels woningen, Zuid-Holland en totaal Nederland A, A+ of A++ B of C D of E F of G Zuid-Holland 4% 43% 42% 12% Nederland 5% 46% 38% 10% 12

11 Verbetering van de voorraad De kwalitatieve opgave in de voorraad komt niet alleen voort vanuit de vraag. Er is een vrij omvangrijke voorraad van naoorlogse woningen die in hoog tempo is ontwikkeld in de tijd van woningnood na de Tweede Wereldoorlog. Van de ruim woningen die in Zuid-Holland zijn gebouwd tussen 1950 en 1970 (figuur 2.1) zal in de komende decennia naar verwachting een belangrijk deel gesloopt worden, deels gevolgd door vervangende nieuwbouw. Figuur 2.1 Aantal woningen naar bouwjaar in Zuid-Holland De totale woningbouwopgave in Zuid-Holland (weergegeven in bouwproductie) neemt bij gunstige economische ontwikkelingen (DA en EG) toe van 4,7 miljard in 2010 naar 5,5 respectievelijk 5,3 miljard in 2020 (figuur 2.2). Op de langere termijn lopen de ontwikkelingen wat meer uiteen. In DA stijgt de woningbouwproductie door naar 6,6 miljard in 2040, in EG blijft deze nagenoeg stabiel op het niveau van RS kenmerkt zich door een geleidelijk afname van de woningbouwproductie naar 3,5 miljard in In de woningbouwopgave doen zich in alle scenario s belangrijke verschuivingen voor. Het aandeel nieuwbouw neemt in DA en EG af van 48% in 2010 naar ongeveer 35% in In RS neemt ook het absolute niveau van de woningnieuwbouw sterk af. In 2040 is deze met 85% afgenomen ten opzichte van Herstel, verbouw en onderhoud worden de komende decennia belangrijker in de woningbouw. In RS stijgt de markt voor herstel, verbouw en onderhoud, evenals in de andere scenario s, ook in absolute zin. 13

12 Figuur 2.2 Woningbouwopgave in Zuid-Holland, (bouwproductie per jaar in miljoen euro) DA EG RS Nieuwbouw Herstel en verbouw Onderhoud 14

13 3 Vastgoed in Zuid-Holland In welke deelmarkten van de utiliteitsbouw zal de gebouwenvoorraad in Zuid-Holland nog groeien? Wat betekent de toenemende veroudering van de nu nog jonge gebouwenvoorraad voor de toekomstige vervangingsopgave? En hoe werken ontwikkelingen rond leegstand, internetwinkelen, het nieuwe werken en de beleidsingrepen in de zorg in de verschillende scenario s door op de verwachte ruimtevraag? De voorraad utiliteitsgebouwen is naar zes gebouwtypen gedefinieerd: bedrijfsruimten, kantoren, winkels, onderwijsgebouwen, zorggebouwen en overige gebouwen. Demografie en economie spelen generiek een rol in de opbouw van de gebouwenvoorraad. In het geval van maatschappelijk vastgoed zijn ook beleidsingrepen zichtbaar. Een groot deel van de zorggebouwen en scholen is in de jaren zeventig van de vorige eeuw gebouwd. De kantorenvoorraad is vooral na 1985 gebouwd. In deze periode is het aantal kantoorbanen door een groeiende beroepsbevolking en de verdienstelijking van de economie sterk gegroeid. De voorraad winkels en bedrijfsruimten ontwikkelt zich meer in lijn met de economische groei. Vooruitzichten: omvangrijke vastgoedopgave tot 2040 De vastgoedopgave neemt de komende decennia bij gunstige economische ontwikkelingen verder toe (figuur 3.1). Tot 2040 zijn veel investeringen nodig in het maatschappelijk en commercieel vastgoed. Bij gemiddelde tot hoge economische groei zal de totale opgave (gemeten in bouwproductie) toenemen van bijna 3 miljard in 2010 naar 4 tot 5 miljard in Bij lage economische groei neemt de opgave tot 2040 per saldo iets toe. De vastgoedopgave verandert hierbij van karakter. In alle scenario s neemt het aandeel van nieuwbouw af, ten gunste van herstel, verbouw en onderhoud. Het nieuwbouwaandeel lag in 2010 op 58%. In 2040 is dit gedaald naar 50% of iets minder in DA en EG. In RS neemt het nieuwbouwaandeel sterk af naar 40% in Deze verschuivingen zijn het effect van de demografische dynamiek waardoor uitbreiding van de voorraad minder belangrijk wordt. Behoud en verbetering van de bestaande voorraad winnen aan gewicht. Toenemende kwaliteitseisen spelen bij de groei van de verbeteringsopgave eveneens een rol. 15

14 Figuur 3.1 Vastgoedopgave in Zuid-Holland, (bouwproductie per jaar in miljoen euro) DA EG RS Nieuwbouw Herstel en verbouw Onderhoud De vraag naar ruimte in de utiliteitsbouw hangt in een aantal sectoren (kantoren, bedrijfsruimten) samen met de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Deze neemt in de komende decennia in Zuid-Holland toe (figuur 3.2). In 2020 ligt deze in DA en EG respectievelijk 10% en 5% boven het niveau van In RS ligt de werkgelegenheid in 2020 op het niveau van 2010, op lange termijn loopt deze iets terug. Werkgelegenheid in Zuid-Holland neemt toe, oostelijk deel onder druk De werkgelegenheidsontwikkeling kent daarbij regionale verschillen. Alleen de gebieden rond Den Haag en Delft/Westland kennen in alle scenario s een groei van de werkgelegenheid. In het RS-scenario is sprake van een beperkte krimp (1%) op provincieniveau. Het oostelijke deel van Zuid-Holland kent dan een sterkere krimp in werkgelegenheid. In DA en EG is in alle delen van de provincie, met uitzondering van het (zuid)oostelijk deel, nog sprake van een groeiende werkgelegenheid. 16

15 Figuur 3.2 Werkgelegenheid in Zuid-Holland, , in duizend personen DA EG RS DA EG RS Uitbreidingsvraag blijft belangrijkste factor voor nieuwbouw In de komende decennia zal de kantorenvoorraad in Zuid-Holland verder blijven toenemen (tabel 3.1). Dit hangt samen met de nog stijgende werkgelegenheid in de provincie. Alleen in RS is tussen 2020 en 2040 sprake van een lichte daling van de voorraad kantoren. Opvallend is de sterke stijging van de voorraad gebouwen in de zorgsector. In DA is sprake van een ruime verdubbeling van de voorraad in 2040 ten opzichte van In het ongunstige RS-scenario neemt de zorggebouwenvoorraad in de komende decennia nog met 50% toe. Hier ligt een grote opgave binnen de provincie. Een sterke stijging van de behoefte kan ook worden gesignaleerd bij de bedrijfsruimten, verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de totale oppervlakte in het vastgoed van Zuid- Holland. Na 2020 stijgt de benodigde voorraad bedrijfsruimten nog sterk door naar 60 tot 80 miljoen m 2, terwijl deze in 2010 op circa 50 miljoen m 2 lag. Zowel de voorraad winkels als onderwijsgebouwen krimpen richting 2040 in het RS-scenario. Dit is een uitdrukking van de trend dat het onderwijs hier relatief weinig zal worden uitgebreid, zowel ten opzichte van het landelijke beeld als ten opzichte van de demografische ontwikkeling. De nieuwbouw in de regio komt in het DA-scenario door demografische groei hoger uit dan in de periode De nieuwbouw ligt eigenlijk alleen in het RS-scenario veel lager. De uitbreidingsvraag blijft in Zuid-Holland de belangrijkste factor voor de nieuwbouw. De vervangingsvraag loopt daarnaast sterk op omdat een toenemend aantal gebouwen, ook gebouwd in tijden van groei, aan vervanging toe is. In het RS-scenario overstijgt de vervangingsvraag de uitbreidingsvraag tussen 2020 en 2040 enigszins. Relatief weinig vastgoed zal naar verwachting als krimpopgave achterblijven in Zuid-Holland. 17

16 Tabel 3.1 Ontwikkeling gebouwenvoorraad in Zuid-Holland, , in miljoen m DA EG RS DA EG RS Gebouwenvoorraad 93,3 108,8 102,7 97,2 141,8 122,6 105,6 Bedrijfsruimten 48,7 59,3 55,6 51,8 82,6 70,9 59,4 Kantoren 17,8 19,7 18,7 18,1 21,4 19,6 17,9 Winkels 9,5 10,0 9,6 9,4 11,6 10,1 9,0 Onderwijsgebouwen 8,3 8,8 8,4 8,1 10,3 8,9 7,6 Zorggebouwen 5,4 7,0 6,5 6,2 11,2 9,2 8,1 Overige gebouwen 3,7 4,0 3,8 3,6 4,7 4,1 3, Mutaties DA EG RS DA EG RS Uitbreidingsvraag 14,4 16,1 10,3 5,6 33,2 20,5 10,9 Vervangingsvraag 3,6 4,6 4,3 3,5 14,8 13,7 11,1 Krimpopgave 0,3 0,6 0,9 1,7 0,1 0,6 2,6 18

17 4 Infrastructuur in Zuid-Holland Welke opgaven zijn er in Zuid-Holland op het gebied van de infrastructuur? Wat betekenen de demografische en economische ontwikkelingen in de provincie voor de behoefte aan nieuwe infrastructuur? In welke mate zal in de komende decennia sprake zijn van vervanging van infrastructuur? Welke groeimarkten dienen zich de komende tijd aan? Zuid-Holland heeft het hoogste aandeel in de landelijke infrastructuurinvesteringen. De provincie kent een relatief hoge infrastructuurdichtheid, vooral in het westelijk en zuidelijk deel. De infrastructuur betreft voor een belangrijk deel wegen en spoorwegen. De wegen zijn in beheer van Rijk, provincie en gemeenten. Door de hoge dichtheid bestaat er een sterke onderlinge verwevenheid van de infrastructuurnetwerken. De provincie onderscheidt zich verder van de andere provincies door de aanwezigheid van de Rotterdamse haven met infrastructuur in beheer bij overheid en de private sector. Het Rijnmondgebied vertegenwoordigt daardoor ongeveer een achtste deel van de gww-investeringen in Nederland. De ligging in de delta van de grote rivieren geeft daarnaast een groot gewicht aan investeringen in waterveiligheid. Toekomstige ontwikkelingen in de infrastructuuropgave staan onder meer onder invloed van demografische trends. De groei van de mobiliteit wordt daarbij bepaald door de ontwikkeling van de werkgelegenheid. De economische groei in de komende decennia leidt tot extra kwaliteitsvraag en is daarnaast ook bepalend voor de investeringen in de private sector. Vooruitzichten: omvangrijke infrastructuuropgave tot 2040 De totale infrastructuuropgave voor Zuid-Holland voor de komende decennia wordt geraamd tussen 70 en 90 miljard. Hiervan heeft 40 tot 55 miljard betrekking op nieuwbouw en reconstructie en 30 tot 35 miljard op vervanging en onderhoud. Tot 2030 zal de verdeling tussen nieuwbouw en reconstructie enerzijds en vervanging en onderhoud anderzijds in DA en EG op ongeveer 60%-40% liggen (figuur 4.1). Daarna verschuift de focus enigszins naar vervanging en onderhoud. De demografische ontwikkelingen hebben dan een sterker drukkend effect op de uitbreidingsinvesteringen. In RS is dit vanaf 2020 al het geval. In alle scenario s is er binnen de provincie een belangrijk verschil tussen de ontwikkelingen in het dichterbevolkte deel van de provincie en het rustigere zuidoostelijk deel. Waterveiligheid zal de komende decennia belangrijker worden in Zuid-Holland, in lijn met de uitdagingen uit het Deltaprogramma. 19

18 Figuur 4.1 Infrastructuuropgave in Zuid-Holland, (bouwproductie per jaar in miljoen euro) DA EG RS Nieuwbouw en reconstructie Vervanging en onderhoud Tot 2030 uitbreiding weg- en spoorinfrastructuur De ontwikkelingen in de beroepsbevolking leiden ertoe dat het woonwerkverkeer in de komende jaren in Zuid-Holland nog zal blijven toenemen (figuur 4.2). Dit is tot 2020 in nagenoeg de hele provincie het geval. In de decennia daarna blijft in de regio s rond Den Haag en Rotterdam bij gunstige economische ontwikkelingen ook tot 2040 nog sprake van (licht) groeiende pendelstromen. Groei van het woonwerkverkeer leidt tot extra druk op de capaciteit van de verschillende infrastructuurnetwerken, zowel bij personenverkeer als vrachtverkeer. Het (zuid)oostelijk deel van de provincie wijkt hier van af. Door de krimpende werkgelegenheid is hier al op korte termijn sprake van afnemende pendelstromen. In recente jaren zijn de uitgaven voor infrastructuur door bezuinigingen van Rijk en decentrale overheden afgenomen. Infrastructuurprojecten zijn hierdoor getemporiseerd of versoberd. Bij aantrekkende economische groei en mobiliteit in de komende jaren zullen de uitgaven aan infrastructuur weer moeten gaan toenemen. Omdat planning en voorbereiding van nieuwe projecten de nodige tijd kost zullen investeringen in uitbreiding van de infrastructuur ook na 2020 nog belangrijk zijn. Tussen 2020 en 2030 zullen de investeringen in nieuwbouw en reconstructie voor de gehele infrastructuurmarkt in Zuid-Holland met 1 à 1½% per jaar toenemen in DA en EG (figuur 4.3). In het RS-scenario leiden de trends in de pendelstromen en de minder gunstige demografische en economische ontwikkelingen in de periode tot een afname van nieuwbouw en reconstructie met gemiddeld 2% per jaar. 20

19 Figuur 4.2 Pendelstromen in Zuid-Holland, (gemiddelde mutatie per jaar in %) 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0, DA EG RS Leiden en Bollenstreek 's-gravenhage Delft en Westland Oost-Zuid-Holland Groot-Rijnmond Zuidoost-Zuid-Holland Figuur 4.3 Nieuwbouw en reconstructieopgave in Zuid-Holland, (gemiddelde mutatie per jaar in %) 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2, DA EG RS 21

20 Naast de mobiliteitsontwikkelingen zijn ook de ontwikkelingen in de woningbouw van invloed op de infrastructuurinvesteringen. Dit betreft bijvoorbeeld de ontwikkeling van bouwlocaties inclusief de aanleg van voorzieningen op het gebied van riolering, energie en water. In de periode tot 2020 zal de nieuwbouw van woningen in DA en EG nog (sterk) toenemen, in RS neemt deze al af. Op de lange termijn, tot 2040, is sprake van lagere aantallen nieuwbouwwoningen dan in Tot 2020 zullen de hiermee gerelateerde gww-investeringen dan ook nog toenemen in DA en EG. Deze uitbreidingsinvesteringen zullen daarna afnemen, dit betreft vooral investeringen door gemeenten en daarnaast de energie- en waterbedrijven. Toenemende vervanging gemeentelijke infrastructuur Evenals in de andere provincies is in Zuid-Holland sprake van een toenemende veroudering van de infrastructuur. Onder meer gemeentelijke wegen en riolering die in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw zijn aangelegd, komen in de komende decennia voor vervanging in aanmerking. Verwacht wordt dan ook dat de vervangingsopgave bij de gemeentelijke infrastructuur tot 2040 zal toenemen. Bij het Rijk is daarnaast sprake van vervanging van kunstwerken. Bij vervanging en onderhoud zal, in geval van gunstige economische ontwikkelingen, tussen 2020 en 2030 sprake zijn van een groeiversnelling. In deze periode ligt de groei op 1½ à 2½% gemiddeld per jaar. In RS is de groei van ongeveer 1% ook bovengemiddeld in vergelijking met andere regio s. De onderhoudsbehoefte staat daarbij ook onder invloed van de omvang van het vrachtverkeer die in de regio Rotterdam aanzienlijk is. De toename van vervanging en onderhoud valt dus samen met de toename van de opgaven voor nieuwbouw en reconstructie. De vervangingsopgave in het gemeentelijk domein vindt plaats in gebieden met veel verkeer en veel inwoners. De impact van deze opgave op de centra in Zuid-Holland is daarmee groot en vergt veel afstemming tussen de verschillende infrastructuurbeheerders en de verschillende andere belanghebbenden. Naast kwantitatieve vraag naar infrastructuur is er een belangrijke kwaliteitscomponent. In de verschillende scenario s blijft de komende jaren sprake van economische groei. Deze zal in beperkte of grotere mate gepaard gaan met een groeiende kwaliteitsvraag. Deze richt zich in het DA-scenario vooral op individuele wensen rond comfort en bereikbaarheid. In EG gaat het meer op maatschappelijke wensen, bijvoorbeeld op het gebied van de leefbaarheid van woonkernen en de verkeersveiligheid, onder meer op provinciale wegen. Robuuste en efficiënte investeringen in waterveiligheid Voor Zuid-Holland is daarnaast van belang hoe de waterveiligheidsopgave in de komende decennia vorm zal krijgen. Investeringen in waterveiligheid zijn van oudsher belangrijk voor de provincie. Landelijk heeft de watergerelateerde markt (waterkeringen van waterschappen en Rijk, regionale watersystemen) een omvang van circa 1,2 miljard. Voortgaande economische groei, toename van het aantal inwoners en verdere vergroting van de kapitaalgoederenvoorraad (vastgoedwaarde) vertalen zich, ook in Zuid-Holland in een toenemende opgave ten aanzien van waterveiligheid. De uitdaging ligt in een robuuste en efficiënte investeringsstrategie waarbij enerzijds de veiligheid wordt gegarandeerd en anderzijds flexibiliteit wordt ingebouwd met het oog op de onzekerheden in de klimaatverandering. In Zuid-Holland speelt daarnaast de afstemming met de bestaande bebouwde omgeving en de omgevingsbelangen een cruciale rol 22

21 5 Beleidsuitdagingen voor Zuid-Holland Strijd om de ruimte herleeft In de komende decennia zal de strijd om de ruimte in Zuid-Holland weer opleven. Gunstige demografische en economische ontwikkelingen betekenen dat de woningvoorraad nog stevig zal moeten toenemen. Er zal vooral nieuw woningaanbod moeten komen, omdat maar een beperkt deel van de vraag is op te vangen via transformatie van de bestaande gebouwenvoorraad. Door fysieke beperkingen en gevolgen voor de grondexploitatie zal nieuw woningaanbod niet alleen binnenstedelijk kunnen worden gerealiseerd. In het ruimtelijk beleid zal daarom een goede balans moeten worden gevonden tussen binnenstedelijke en groene woonlocaties. Huishoudensgroei vraagt om stevige uitbreiding woningvoorraad Voor de provincie Zuid-Holland is er de komende decennia nog een grote investeringsopgave. Door toename van het aantal huishoudens, met name in en rond Den Haag en Rotterdam, zal de woningvoorraad tot 2040 nog sterk moeten groeien. De woningvoorraad zal moeten toenemen met tot woningen. Daarbij zullen ook nieuwe locaties nodig zijn om in de woningvraag te kunnen voorzien. Nog veel nieuwe koopwoningen gevraagd Tot 2040 zal vooral de vraag naar nieuwe koopwoningen toenemen. In 2040 is de koopwoningvoorraad tussen en woningen groter dan in De vraag naar gereguleerde huur vertoont de komende decennia stabilisatie tot zelfs een afname. De woningvraag is slechts zeer beperkt op te vangen via transformatie van vrijkomende ruimten bij kantoren, winkels en verzorgingshuizen. Grote verbeteringsopgave bestaande voorraad Bijna een kwart van de woningen in Zuid-Holland is gebouwd in de vroeg naoorlogse periode. Deze woningen zullen nog een belangrijke kwaliteitsverbetering moeten ondergaan, hetzij door renovatie hetzij door sloop en vervangende nieuwbouw. Financiële mogelijkheden van corporaties zijn medebepalend voor de aantallen te verbeteren woningen. Daarbij moet ook nog een groot aantal woningen worden verduurzaamd. Een deel van de woningen in Zuid-Holland heeft inmiddels een energielabel. Iets meer dan de helft van de gelabelde woningen heeft een energielabel D of ongunstiger. Dit aandeel is hoger dan het landelijk gemiddelde. Uitbreiding gebouwenvoorraad zorg en bedrijfruimten Door de groeiende werkgelegenheid in de provincie zal de gebouwenvoorraad verder moeten worden uitgebreid. Het gaat hier vooral om zorggebouwen en bedrijfsruimten. Ook de kantorenvoorraad zal, bij een gemiddelde tot hoge groei, nog verder moeten worden uitgebreid. Vervanging verouderende gebouwen De bestaande gebouwenvoorraad zal de komende decennia geleidelijk verouderen. Om tegemoet te komen aan hogere gebruikers- en maatschappelijke eisen is een groot deel van deze voorraad de komende decennia aan vervanging toe. 23

22 Toenemende pendelstromen vragen uitbreiding infrastructuur Doordat de werkgelegenheid in Zuid-Holland nog blijft toenemen, nemen ook de pendelstromen in en naar de provincie toe. Dit betekent dat, vooral in de periode tot 2030, nog uitbreiding van de weg- en spoorweginfrastructuur nodig is. Het gaat hier vooral om het westelijk en zuidelijk deel van de provincie. Grote vervangingsopgave bij binnenstedelijke infrastructuurnetwerken In de komende decennia zullen energie-, water- en rioleringsnetwerken verder verouderen, evenals het wegennet. De groeiende vervangingsopgave zal voor een belangrijk deel in het binnenstedelijk gebied plaatsvinden. Deze kostbare en complexe opgave heeft grote maatschappelijke effecten. Robuuste en efficiënte investeringsstrategie voor waterveiligheid De aandacht voor waterveiligheid in Zuid-Holland neemt de komende decennia toe. Hierbij zijn grote maatschappelijke en economische belangen betrokken. De investeringsstrategie voor waterveiligheid zal enerzijds robuust moeten zijn en anderzijds moeten inspelen op de grote onzekerheden. 24

23 Bijlage A Landelijk beeld Trendmatige demografische groei: een miljoen extra huishoudens tot 2040 In het landelijk beeld lopen de demografische ontwikkelingen sterk uiteen in de verschillende scenario s. In het EG-scenario is sprake van een toename van ruim 1 miljoen huishoudens in de periode In het DA-scenario komen er 1,4 miljoen huishoudens bij, terwijl in het RSscenario het aantal huishoudens nog met toeneemt. In figuur 1 wordt de huishoudensgroei in drie scenario s weergegeven. Figuur 1 Huishoudensontwikkeling in drie scenario s, ,5 Aantal in miljoenen 9,0 8,5 8,0 7,5 7, Dynamische Agglomeraties Evenwichtige Groei Ruimtelijke Segregatie Vergrijzing overheerst demografisch beeld In het demografische beeld is het de vergrijzing die het meeste opvalt. Het aantal ouderen zal met ongeveer 80% stijgen in de komende dertig jaar, zoals blijkt uit tabel 1. De groep oudere ouderen (vanaf 80 jaar) wordt meer dan twee keer zo groot. Opvallend is verder dat van ontgroening in absolute zin naar verwachting geen sprake zal zijn in de komende decennia. Het aantal jongeren blijft gelijk en ook de groep tussen 30 en 50 jaar blijft stabiel na Het is de groep tussen 50 en 70 jaar die, na 2020, in absolute termen terugloopt. Hier neemt het aantal personen met tot af in de periode

24 Tabel 1 Bevolkingsontwikkeling naar leeftijd, , in miljoenen DA EG RS DA EG RS Tot 25 jaar 4,9 4,9 4,8 4,7 5,1 4,8 4,5 25 tot 30 jaar 1,0 1,1 1,1 1,1 1,1 1,0 0,9 30 tot 50 jaar 4,7 4,2 4,2 4,1 4,6 4,3 4,1 50 tot 70 jaar 4,2 4,6 4,6 4,6 4,0 3,9 3,8 70 tot 80 jaar 1,1 1,6 1,6 1,6 2,1 2,1 2,1 Vanaf 80 jaar 0,7 0,9 0,9 0,8 1,7 1,6 1,5 Totale bevolking 16,7 17,4 17,2 17,0 18,6 17,8 17,0 1 De getallen zijn afgerond, hierdoor kunnen er afrondingsverschillen ontstaan. Sterke stijging opleidingspeil Een andere opvallende trend is dat in de komende decennia het opleidingspeil van de bevolking sterk zal toenemen. In 2010 was gemiddeld 38% van de bevolking hoog opgeleid, in 2040 is dit toegenomen tot bijna de helft. Tabel 2 geeft dit weer voor het EG-scenario. In de andere scenario s is het beeld vergelijkbaar. Opvallend is het verschil in opleidingspeil tussen jongeren en ouderen. De meeste winst in termen van een stijgend opleidingsniveau wordt bereikt onder ouderen. De generatie van laagopgeleide ouderen sterft uit in de komende decennia en deze wordt vervangen door de babyboomgeneratie. Waar de (oudere) ouderen van nu vaak laag tot middelbaar opgeleide alleenverdieners zijn, zijn de nieuwe ouderen vaak middelbaar tot hoogopgeleide tweeverdieners. In termen van inkomen zijn de toekomstige ouderen dan ook veel beter af in vergelijking met hun ouders nu. Tabel 2 Opleidingspeil huishoudens naar leeftijdsgroepen, in het EG-scenario, aandelen in procenten, Laag Middelbaar Hoog Laag Middelbaar Hoog Tot 25 jaar tot 30 jaar tot 50 jaar tot 70 jaar tot 80 jaar Vanaf 80 jaar Gemiddeld

25 Flinke uitbreidingsvraag op de woningmarkt De ontwikkeling van het aantal huishoudens zoals hierboven geschetst is op lange termijn bepalend voor de uitbreidingsvraag op de woningmarkt. Op middellange termijn kunnen verschuivingen optreden in de leeftijd waarop huishoudens zelfstandig gaan wonen waarbij de leeftijd doorgaans daalt in tijden van economische voorspoed en stijgt bij een verslechtering van het economische klimaat maar op lange termijn is er een hechte relatie tussen de structurele groei van het aantal huishoudens en de groei van de woningvoorraad. Naast uitbreidingsvraag is er ook vervangingsvraag, die voor het grootste deel in de sociale voorraad plaatsvindt. De omvang van de vervangende nieuwbouw wordt vooral bepaald door de leeftijd en kwaliteit van de bestaande voorraad en de financiële mogelijkheden van de corporaties. In figuur 2 wordt de ontwikkeling van de uitbreidings- en vervangingsvraag voor geheel Nederland weergegeven. In de komende decennia moet nog een flink aantal woningen worden gebouwd. Het tempo van de jaarlijkse woningbouwproductie neemt in alle scenario s wel (duidelijk) af in de tijd in samenhang met de afnemende demografische groei. Figuur 2 Uitbreidings- en vervangingsvraag, Aantal woningen in duizenden Uitbreiding Vervanging Dynamische agglomeraties Evenwichtige groei Ruimtelijke segregatie De vraag is vervolgens op welke wijze in deze uitbreidingsvraag kan worden voorzien. Wat betreft de locaties wordt onderscheiden tussen (binnen)stedelijke locaties en landelijke locaties. Naast fysieke beperkingen voor de invulling van de woningvraag op stedelijke locaties spelen de potentiële effecten op de grondexploitaties een rol. Tabel 3 geeft een beeld van deze effecten. Ook in de toekomst zijn stedelijke locaties gemiddeld verliesgevend, terwijl op landelijke locaties positieve grondexploitatiesaldi te realiseren zijn. Dit leidt er toe dat ontwikkelingen in het DA-scenario het beste gewaarborgd kunnen worden. In het EG-scenario leidt een sterk binnenstedelijk bouwprogramma tot problemen met het rendabel ontwikkelen van de plannen. De negatieve ontwikkeling van de reële huizenprijs en lage bouwvolumes zorgen er in het RS- 27

26 scenario voor dat de exploiteerbaarheid van woningen sterk onder druk komt te staan. Alleen kwalitatief hoogwaardige locaties bieden daar nog perspectief. Tabel 3 Financieel effect grondexploitaties uitbreidingsvraag, , netto contante waarde, miljard euro, prijzen 2013 Dynamische Agglomeraties Evenwichtige Groei Ruimtelijke Segregatie Stedelijk -2,3-4,6-3,5 Landelijk 8,3 3,4 0,8 Totaal 6,0-1,3-2,7 De kwantitatieve woningvraag vereist nieuw woningaanbod Het toenemende woningaanbod zal vooral via uitbreiding en ontwikkeling van bestaande en nieuwe locaties tot stand moeten komen. Het is in ieder geval niet mogelijk om de woningvraag in betekenisvolle mate op te vangen binnen de bestaande vastgoedvoorraad voor wonen en overige functies. In de woningsector zelf is nauwelijks sprake van leegstand. Bij de particuliere huursector is sprake van een leegstandspercentage van rond de 15%, maar dit is vooral een registratieprobleem. De leegstand zit vooral in recreatiegebieden en boven winkels in de steden, waar illegale verhuur een belangrijke rol speelt. Professionele verhuurders in de vrije sector kennen een leegstand van rond de 2%, wat een frictieleegstand is. Van een andere dimensie is de leegstand in de kantorensector en in wat mindere mate die in de winkelsector. Ook is sprake van het overtollig worden van verzorgingshuizen als gevolg van de beleidsveranderingen in het kader van AWBZ. De relevante aantallen vierkante meters blijken echter gering te zijn als deze worden afgezet tegen de vraag-aanbodverhoudingen op de woningmarkt, zoals blijkt uit tabel 4. Tabel 4 Leegstand bij kantoren, winkels en verzorgingshuizen in relatie tot de woningvraag Overcapaciteit in miljoen m 2 Beschikbaar voor conversie Potentieel aan woningen Kantoren 7,6 25% Winkels 1,6 60% Verzorgingstehuizen 1 8,0 25% Totaal Betreft alle capaciteit van de huidige verzorgingstehuizen De beschikbare overcapaciteit in de utiliteitssector is daarmee hooguit goed voor het opleveren van enkele tienduizenden woningen en zal daarmee niet snel kunnen uitkomen boven een jaar vraag naar nieuwe woningen. Als oplossing voor de woningvraag op lange termijn is de rol van 28

27 de bestaande voorraad daarmee dus zeer bescheiden. De woningvraag zal met andere woorden moeten worden opgevangen via nieuw woningaanbod. Dit speelt vooral in de Randstad en andere centraal gelegen gebieden in ons land, waar sprake is van een krachtige groei van de vraag. Toenemende regionale verschillen De ruimtelijke spreiding van de groei is de komende decennia niet gelijkmatig. De verwachting is dat juist in scenario s met een hoge demografische druk er sprake zal zijn van extra groei, zoals in de Randstad en enkele andere groeigebieden buiten de Randstad. De ontwikkeling van het aantal huishoudens naar landsdeel is weergegeven in tabel 5. Uit de tabel kan worden opgemaakt dat in Randstad Noord (Noord-Holland en Utrecht) er (EG) tot bijna (DA) huishoudens bij kunnen komen als sprake is van een trendmatige tot hoge demografische groei in Nederland. Het gaat dan om een groei van het aantal huishoudens in dit deel van het land met 20 tot 30%. In Randstad Zuid (provincie Zuid-Holland) is de demografische groei wat minder krachtig dan in Randstad Noord. Deze ligt dichter bij het nationale gemiddelde. In de drie noordelijke provincies van ons land komt de groei van het aantal huishoudens in de beschouwde periode in geen van de scenario s uit boven 10%. Het beeld is dat de regionale demografische verschillen zullen toenemen, waarbij vooral de mate waarin dit zal gebeuren met (veel) onzekerheid is omgeven. Tabel 5 Huishoudens naar landsdeel, 2010 en 2040, in duizenden Dynamische Agglomeraties Evenwichtige Groei Ruimtelijke Segregatie Noord Oost Randstad Noord Randstad Zuid Zuid Totaal De omslag op de arbeidsmarkt Een bijzondere ontwikkeling zal zich in de komende decennia gaan voordoen op de arbeidsmarkt (figuur 3). In het verleden is sprake geweest van een duidelijke groei van de beroepsbevolking, waarbij bovendien de participatiegraad (van vrouwen) sterk is gestegen. Hierdoor is sprake geweest van een krachtige groei van de werkgelegenheid. In de komende decennia zal de beroepsbevolking naar verwachting dalen, waarbij de participatiegraden alleen nog maar licht zullen toenemen. In de dynamische omgeving van DA kan de werkgelegenheid na een stijging tot 2020 zich vervolgens op dat niveau stabiliseren in de periode In de andere scenario s zal het arbeidsaanbod en daarmee ook de werkgelegenheid op lange termijn gaan dalen. Op korte termijn spelen verschillen in werkloosheid ook een rol voor de werkgelegenheid, maar op lange termijn is het arbeidsaanbod bepalend voor de 29

28 werkgelegenheid. Daarmee ontstaat een situatie op de arbeidsmarkt die de thans levende bevolking nog niet eerder heeft meegemaakt, namelijk een situatie van structureel stagnerende of zelfs dalende werkgelegenheid in de tijd. Figuur 3 Ontwikkeling werkgelegenheid, In duizend arbeidsjaren DA EG RS De werkgelegenheid ontwikkelt zich niet gelijkmatig over de regio s in ons land. De regio s met weinig demografische groei zijn meestal ook de regio s met een bovengemiddelde vergrijzing, zodat de groei van het arbeidsaanbod in deze regio s duidelijk achterblijft bij het landelijk gemiddelde. In de Randstad is, in tegenstelling tot het noorden en zuiden van het land, nog sprake van een duidelijke groei van de werkgelegenheid. In het DA-scenario is de groei van de werkgelegenheid in de Noordvleugel van de Randstad zelfs fors te noemen en komen er nog een half miljoen voltijdsbanen bij in de komende dertig jaar. Ook de samenstelling van de werkgelegenheid zal de komende decennia veranderen, ten gunste van de zorg en ten koste van industrie en landbouw (figuur 4). De dienstensector blijft in aandeel ongeveer gelijk. De verschuivingen verschillen niet veel tussen de scenario s. Uit de figuur kan worden afgeleid dat de werkgelegenheid in de zorg nog fors zal stijgen. Momenteel werkt één op de acht mensen in de zorg. In 2040 zal dit zijn opgelopen tot één op de vier. De werkgelegenheid wordt onder meer steeds sterker in de zorg geconcentreerd door productiviteitsstijging in andere sectoren. 30

29 Figuur 4 Sectorale samenstelling werkgelegenheid in EG, 2010 en Landbouw Industrie Commerciële diensten Zorg Overheid Bestedingsruimte blijft toenemen Een belangrijke ontwikkeling is dat het inkomen per hoofd in alle scenario s toeneemt. Een deel van deze groei zal echter neerslaan in hogere zorguitgaven. De ruimte voor overige bestedingen en productie zal hierdoor worden beperkt (figuur 5). Positief is dat ook na verdiscontering van de toenemende zorguitgaven de bestedingen nog kunnen toenemen. Dit is gunstig voor de bekostiging van de investeringsopgaven in de fysieke ruimte. In het DA-scenario en EG-scenario neemt de bestedingsruimte met 35% respectievelijk 20% toe tot Alleen in het ongunstige RS-scenario met een lage economische groei en een vergrijzende bevolking- blijft per hoofd van de bevolking nauwelijks ruimte over voor groei van de overige bestedingen. Dit betekent dat in RS ook de kwaliteitsvraag naar woningen zeer beperkt zal kunnen toenemen en dat de betaalbaarheid voor bepaalde groepen sterker in het gedrang zal komen. 31

30 Figuur 5 Ontwikkeling van het (besteedbaar) inkomen per capita, wel en niet gecorrigeerd voor zorguitgaven, Index 2010=100 BBP per capita DA EG RS BBP per capita, na correctie voor zorguitgaven Index 2010= DA EG RS Bevolking blijft stationair na 2040 Om een goed beeld te krijgen van de demografische trends en de effecten daarvan op de gebouwde omgeving, is het interessant om nog wat verder te kijken dan De demografische ontwikkelingen op de heel lange termijn zijn weergegeven in figuur 6. Hieruit blijkt dat na 2040 er geen sprake zal zijn van een krimpende bevolking zoals vaak wordt gedacht - maar dat de bevolkingsomvang ongeveer op het niveau van 2040 zal blijven. Deze 32

31 stationaire staat hangt ermee samen dat de krimp van de bevolking door overlijden van ouderen wordt gecompenseerd door groei van de bevolking. De huidige bevolking reproduceert zich hiermee. Gelijk blijven van de bevolkingsomvang op termijn heeft als belangrijke implicatie dat er na 2040 op landelijk niveau geen sprake zal zijn van grote aantallen vrijkomende woningen door overlijden van de oudere bevolking. Regionaal zullen hier wel verschillen optreden. Figuur 6 Huishoudensontwikkeling tot 2060, in miljoenen 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0, tot 65 vanaf 65 Utiliteitsbouw: grote uitbreidingsvraag bedrijfsruimten en zorggebouwen Het perspectief voor de utiliteitsbouw hangt sterk samen met de geschetste demografische en economische ontwikkelingen. In lijn met de werkgelegenheidsontwikkeling komt de uitbreidingsvraag naar gebouwen lager uit dan in het verleden, maar is deze bij bedrijfsruimten en zorggebouwen nog vrij omvangrijk (tabel 6). De totale gebouwenvoorraad zal tussen 2010 en 2040 in alle scenario s toenemen, met 35 miljoen m 2 in RS en met 180 miljoen m 2 in DA. In specifieke sectoren zoals de kantoren- en winkelmarkt spelen trends als het nieuwe werken en internetwinkelen die de ruimtevraag zullen drukken. De vraag naar kantoren hangt vooral samen met de kantoorhoudende werkgelegenheid en de hoeveelheid kantoorruimte die werknemers gemiddeld in gebruik hebben. Het landelijk beeld in de utiliteitsbouw is dat met name de gebouwenvoorraden van kantoren, winkels en scholen vergeleken met het verleden niet veel meer hoeven toe te nemen tot aan Regionaal en in specifieke segmenten zal sprake zijn van krimpvraag. 33

32 Tabel 6 Courante voorraad utiliteitsgebouwen, , miljoen m DA EG RS DA EG RS Bedrijfsruimten 257,7 301,9 290,3 272,7 385,0 340,0 290,6 Kantoren 69,5 76,0 73,1 71,1 78,9 73,5 68,6 Winkels 52,7 54,8 53,5 52,2 60,2 54,3 49,6 Onderwijsgebouwen 39,7 42,4 41,2 39,6 49,8 44,4 38,5 Zorggebouwen 26,9 33,8 31,8 30,5 49,7 41,5 37,1 Overige gebouwen 19,6 21,0 20,4 19,5 23,4 21,0 18,4 Totaal utiliteitsgebouwen 466,2 530,0 510,3 485,6 647,0 574,8 502,7 Bron: BAG, EIB In de komende decennia is in het vastgoed sprake van een omvangrijke vervangingsvraag. De gebouwenvoorraad zal de komende decennia sterk gaan verouderen. De vraag naar vernieuwing van de voorraad gaat daarmee sterk toenemen. Dit kan zowel via vervangende nieuwbouw als via grootschalige renovatie van gebouwen plaatsvinden. De totale vastgoedopgave verschuift daardoor ook steeds meer naar herstel, verbouw en onderhoud. In 2010 was het aandeel hiervan ruim 40% van de opgave, in 2040 is dit toegenomen naar circa 50% in DA en EG en zelfs 60% in RS. De vervangingsvraag in het vastgoed is zodanig groot dat deze de teruggang bij de uitbreidingsvraag compenseert (EG) of zelfs overtreft (DA). Alleen in het RS-scenario komt de totale vastgoedopgave op landelijk niveau lager uit dan in het verleden. Infrastructuur: vervanging verouderde netwerken, uitbreiding in de Randstad De behoefte aan infrastructuur wordt in de komende jaren positief beïnvloed doordat bij gemiddelde tot hoge economische groei de pendelstromen in en naar de sterke agglomeraties nog zullen toenemen. In de andere regio s nemen de pendelstromen niet meer toe en neemt de uitbreidingsbehoefte af. In alle gebieden is sprake van een toenemende vervangingsvraag. Onder meer gemeentelijke wegen en riolering, maar ook energie- en waterstelsels, zijn aan toenemende veroudering onderhevig waardoor in de komende decennia een grote vervangingsopgave ontstaat. Een groot deel van de bestaande infrastructuurnetwerken is in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw aangelegd. Naast kwantitatieve vraag is ook de vraag naar kwaliteit van de infrastructuur van belang. Toenemende welvaart leidt tot hogere eisen en wensen ten aanzien van het gebruik en de beschikbaarheid van de infrastructuur, met name in DA en EG. Denk hierbij aan aspecten als comfort, bereikbaarheid, leefbaarheid en verkeersveiligheid. Voor een belangrijk deel zullen deze eisen worden gerealiseerd via reconstructie en vervanging van de bestaande infrastructuur. De afnemende nieuwbouw van woningen leidt in alle scenario s tot een afnemende uitbreidingsvraag wat betreft wegen en netwerken rond nieuwe bouwlocaties. Hierbij doen zich, gegeven de differentiatie in demografische dynamiek, grote regionale verschillen voor. In totaal bedraagt de infrastructuuropgave voor de periode in DA en EG ongeveer 400 miljard. In RS is de opgave voor de infrastructuur ruim 300 miljard (figuur 7). De lagere opgave in RS komt vooral doordat de activiteiten op het gebied van nieuwbouw en reconstructie veel minder zijn dan in de andere scenario s. DA kent de grootste nieuwbouwopgave. 34