Aardbevingen in Groningen

Transcriptie

1 Ruimtelijke veiligheid en risicobeleid Jrg 6. Nr Ι 11 Analyse / discussie Aardbevingen in Groningen Statistiek en Risicoanalyse J. (Jacques) Hagoort 1 Samenvatting Vanaf de eerste aardbeving in 1991 tot en met 2014 zijn er boven het Groningen gasveld in totaal 584 aardbevingen geregistreerd met een sterkte van 1 of meer op de Schaal van Richter. Analyse van deze aardbevingen levert een empirisch, statistisch model voor de beschrijving van aardbevingen bij voortgezette gaswinning door middel van drukdepletie. De belangrijkste karakteristieken van het model zijn: 1. Het totaal aantal aardbevingen tot het veld leeg is ligt vast, te weten ruim 1700 met een sterkte van 1 of meer. Tot 1 januari 2015 zijn er bijna 600 geregistreerd. Tot het einde van de productie kunnen we er dus nog 1100 verwachten. 2. Het aantal aardbevingen per jaar hangt af van de productiesnelheid en is voorspelbaar, dat wil zeggen, kan worden berekend voor een gegeven productiesnelheid. 3. Bij constante productiesnelheid neemt het aantal aardbevingen geleidelijk toe. 4. De sterkteverdeling ligt ook vast en is gelijk aan de waargenomen historische verdeling. 5. De zwaarste beving die zich in Groningen redelijkerwijs kan voordoen heeft een sterkte van 4 op de Schaal van Richter. 6. De aantallen bevingen en de sterkten volgen de compactiecontouren van het veld. De meeste en sterkste aardbevingen doen zich voor in het Loppersum gebied. Het statistisch model kan worden ingezet bij een risicoanalyse met behulp van zowel de probabilistische methode als de deterministische methode. Tot nu toe wordt voor Groningen gewerkt met de complexe en ondoorzichtige probabilistische methode. In dit artikel pleiten we voor het gebruik van de deterministische methode gebaseerd op een plausibel worst-case scenario. De deterministische methode is eenvoudig en transparant, en leent zich bij uitstek voor het publieke debat. Een plausibel worst-case scenario voor Groningen is een beving met een kracht van 4 op de Schaal van Richter en met het epicentrum in het Loppersum gebied. De uitwerking van dit worst-case scenario door ARUP geeft aan dat de gaswinning in Groningen vooral een schaderisico oplevert en geen veiligheidsrisico. Nader onderzoek naar de robuustheid van deze conclusie is gewenst. De geëigende mitigatie maatregelen bij voortzetting van de gaswinning door middel van drukdepletie zijn versterking van de gebouwde omgeving en verlaging van het productievolume. Productieverlaging verlaagt het aardbevingsrisico maar is alleen van nut tijdens de versterkingsoperatie. Het is niet meer dan een tijdelijke maatregel om tijd te kopen. Grootschalige stikstofinjectie stabiliseert de druk in het ondergrondse reservoirgesteente en heeft de potentie om het aardbevingsrisico volledig uit te bannen. Het is een serieuze optie die in het publieke debat moet worden meegenomen. 1. Inleiding De eerste aardbeving boven het Groningen gasveld, met een sterkte van 2,4 op de Schaal van Richter, werd geregistreerd op 5 december 1991 in het Groningse dorp Middelstum (gemeente Loppersum). Daarna zouden er nog vele volgen: op 1 januari 2015 stond de teller voor bevingen met een sterkte van 1 of meer op bijna 600. De zwaarste aardbeving tot nu toe, met een sterkte van 3,6, vond plaats op 16 augustus 2012 in het dorpje Huizinge (gemeente Loppersum). De haard van alle in Groningen geregistreerde aardbevingen ligt op een diepte van zo n 3000 meter beneden het maaiveld, de diepte van de gasvoerende gesteentelaag van het Groningen gasveld, waaruit sinds 1963 gas wordt gewonnen door de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). 1 Dr. Ir. Jacques Hagoort is oud-hoogleraar reservoirtechniek aan de TU Delft. Dit artikel is geschreven vanuit de professionele interesse van de auteur, zonder last of ruggespraak. Hij woont in de randstad.

2 J. Hagoort Aardbevingen in Groningen Statistiek en Risicoanalyse Ι 12 Hoewel aanvankelijk omstreden, is er geen enkele twijfel meer over het oorzakelijke verband tussen aardbevingen en gaswinning. Dat verband werd officieel vastgesteld in het begin van de jaren negentig in een multidisciplinaire studie uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Economische Zaken (EZ) door KNMI (Koninklijk Meteorologisch Instituut), SodM (Staatstoezicht op de Mijnen), RGD (Rijks Geologische Dienst) en NAM [1]. Maar, zo werd er bij gezegd, het aantal bevingen zou beperkt blijven en de maximale sterkte zou hooguit 3,3 bedragen. Kortom, niets verontrustends. Daar kwam verandering in met de aardbeving van Huizinge die heeft geleid tot grote onrust onder de Groningse bevolking en haar bestuurders. In reactie daarop heeft de overheid een omvangrijke schadeherstel- en versterkingsoperatie van de gebouwde omgeving in gang gezet benevens een drastische uitbreiding van het meetnetwerk en nieuw onderzoek. Om het aardbevingsrisico te beperken heeft de minister van EZ besloten de jaarlijks toegestane gasproductie te verminderen en de productie te verschuiven van het centrum van het veld naar de randen [2,3,4]. Ondertussen is de commissie Meijdam aan het werk die voor de minister o.a. moet uitzoeken welke risico s in Groningen acceptabel zijn [5]. Per 1 januari 2016 zal de minister op grond van de dan beschikbare inzichten de gasproductie en de verdeling over het veld voor 2016 opnieuw vaststellen. In dit artikel presenteren we de resultaten van een historische analyse van de geregistreerde aardbevingen vanaf 1991 tot en met Het doel van deze analyse is om historische trends op het spoor te komen en hieruit lessen te trekken voor de toekomst. Bijvoorbeeld, wat zegt het verleden over het verloop van het aantal bevingen en de sterkte? Hoe zit het met de ruimtelijke verdeling van de bevingen? Kan het aantal bevingen worden verminderd door de jaarlijkse productie te verlagen? Zo ja, met hoeveel dan wel? Wat betekent dat voor het jaarlijkse aardbevingsrisico? En ten slotte, hoe kunnen we de verworven inzichten gebruiken in de evaluatie van de toekomstige seismische risico s. Alle gegevens waarop de historische analyse in dit artikel is gebaseerd zijn onderdeel van het publieke domein. De aardbevingsgegevens zijn afkomstig van het KNMI [6] en de productiegegevens van de NAM [7]. Aardbevingen met een sterkte van minder dan 1 zijn van ondergeschikt belang en derhalve buiten beschouwing gelaten. 2. Groningen gasveld en aardbevingen Het Groningen gasveld bestaat uit een zeer uitgestrekte en dikke zandsteenlaag op een diepte van zo n 3 kilometer onder het maaiveld. Het veld werd in 1959 ontdekt door een exploratie boring in het dorpje Slochteren. De oppervlakte van het Groningen gasveld bedraagt 900 km 2, bijna eenderde van het totale oppervlak van de provincie Groningen. De dikte van het gasvoerende gesteente varieert van enkele tientallen meters aan de randen tot meer dan 100 meter in het centrum van het veld. De doorlatendheid en de porositeit van het reservoir gesteente zijn uitstekend. Ook is de samendrukbaarheid van het gesteente relatief groot. Het Groningse gas zit onder hoge druk opgesloten in de zandsteenlaag, bij de ontdekking van het veld in lag die druk rond de 350 bar. Met de kennis van nu wordt de initiële hoeveelheid gas geschat op miljard m 3. De gasproductie uit het veld startte in Per 1 januari 2015 bedroeg de totale cumulatieve productie miljard m 3, bijna 75 % van de initiële hoeveelheid gas. Op dit moment ligt de gemiddelde druk in het reservoirgesteente iets onder de 100 bar. Naar verwachting zal de gemiddelde druk bij de beëindiging van de productie rond de 10 bar bedragen. Wanneer dat punt wordt bereikt hangt onder andere af van het door de overheid toegestane jaarlijkse productievolume. Het gas wordt geproduceerd door middel van ongeveer 300 putten, verdeeld over 22 clusters die min of meer regelmatig over het veld zijn verdeeld. Door de putten kan het gas uit de gasvoerende gesteentelaag op een gecontroleerde manier naar de oppervlakte stromen, op specificatie worden gebracht en vervolgens worden ingevoerd in het distributienet. Het gecontroleerd naar boven stromen van gas is vergelijkbaar met wat er gebeurt als je een fietsband laat leeglopen door het ventiel langzaam open te draaien. Het gevolg van het leeglopen is dat de druk in de zandsteenlaag, het gas reservoir, langzaam zakt. Vandaar dat dit proces van gaswinning ook wel drukdepletie wordt genoemd. Voor een goed begrip van het drukdepletieproces in het Groningen gasveld is het van belang te weten dat het gasvoerende gesteente een grote mate van laterale en verticale continuïteit

3 Ruimtelijke veiligheid en risicobeleid Jrg 6. Nr Ι 13 vertoont en uitstekende reservoir eigenschappen bezit. Het gevolg hiervan is dat de drukverdeling in het veld nagenoeg uniform is en verstoringen in de drukverdeling binnen korte tijd worden uitgevlakt. Het maakt dus ook niet veel uit waar de putten zich in het veld bevinden. Als gevolg van de daling van de druk zal het reservoirgesteente inklinken, compactie in het jargon. Daardoor bouwen zich in de zandsteenlaag spanningen op die zich van tijd tot tijd ontladen in de vorm van plotselinge verschuivingen langs bestaande breukvlakken in het reservoirgesteente. Die ondergrondse verschuivingen manifesteren zich aan de oppervlakte als aardbevingen. Er bestaat een directe correlatie tussen het optreden van aardbevingen en de compactie van het reservoir gesteente [8]. Zolang het gas in Groningen wordt geproduceerd door middel van drukdepletie zal dat gepaard gaan met aardbevingen. Daar helpt geen lieve vadertje of moedertje aan. Het totaal aantal aardbevingen wordt bepaald door de einddruk in het reservoirgesteente en die ligt vast, althans als we besluiten het veld maximaal te ontginnen. Het maakt niet uit of die drukdaling langzaam of snel tot stand komt. Het aantal aardbevingen per jaar hangt wel samen met de snelheid van gasonttrekking. Een lagere productie zal minder aardbevingen per jaar veroorzaken doordat de druk in het ondergrondse reservoir dan minder snel daalt. Maar in dat geval gaat de gasproductie wel langer door. 3. Aantal bevingen Het KNMI verzamelt en bewerkt alle gegevens over aardbevingen in Nederland, zowel natuurlijke als door gaswinning geïnduceerde. De hier gebruikte gegevens komen uit een door het KNMI gecompileerde lijst van alle geïnduceerde bevingen in Nederland in chronologische volgorde (Geïnduceerde aardbevingen Nederland.pdf). De lijst geeft voor iedere aardbeving datum, tijd, locatie epicentrum, sterkte en haarddiepte. Op basis van deze KNMI lijst van hebben we een eigen lijst samengesteld met alleen de aardbevingen boven het Groningen gasveld. Met behulp van deze lijst hebben we het aantal jaarlijkse aardbevingen bepaald vanaf 1991 tot en met In totaal zijn er tot 1 januari 2015 boven het Groningen gasveld 584 bevingen geregistreerd met een sterkte van 1 en meer De gegevens over de productievolumes vanaf het begin van de productie in 1963 zijn te vinden in de door NAM gepresenteerde interactieve productiegrafiek TOTAAL UIT GRONINGEN-GASVELD GEWONNEN GAS (jaarlijkse productie vanaf 1963). Op basis van deze productiegrafiek hebben we een tabel samengesteld met alle jaarlijkse producties vanaf 1963, het begin van de gasproductie, tot en met Per 1 januari 2015 bedroeg de cumulatieve gasproductie miljard m 3, bijna 75 % van de hoeveelheid gas die oorspronkelijk in het veld zat. De cumulatieve gasproductie in 1991, ten tijde van de eerste aardbeving, bedroeg miljard m 3, 44 % van de initiële hoeveelheid gas-in-plaats. Figuur 1 Historisch verloop van het aantal aardbevingen (rood) en de gasproductie (blauw)

4 J. Hagoort Aardbevingen in Groningen Statistiek en Risicoanalyse Ι 14 Figuur 1 laat het verloop zien van de jaarlijkse productie en het jaarlijkse aantal aardbevingen vanaf 1991 tot en met Tot 1991 zijn er geen aardbevingen geregistreerd boven het Groningen veld. Daarna lijkt het aantal aardbevingen versneld bergopwaarts te gaan, althans als je het globaal bekijkt. In detail is het beeld niet direct duidelijk: soms vallen pieken samen maar vaker ook niet. Kortom een warrig en onduidelijk beeld. Het wordt anders als we het totaal aantal aardbevingen op een zeker tijdstip uitzetten tegen de cumulatieve gasproductie op datzelfde tijdstip. Dat is een manier om de tijd variabele te elimineren en korte-termijn fluctuaties te onderdrukken, niet ongebruikelijk in de reservoir techniek. Dan blijkt dat het totaal aantal aardbevingen uitstekend correleert met de cumulatieve gasproductie en dat het verband tussen het totaal aantal bevingen en de cumulatieve gasproductie heel goed wiskundig is te beschrijven met een kwadratische vergelijking. Zie Figuur 2. Figuur 2 Totaal aantal bevingen (rode ballen) als functie van de cumulatieve gasproductie met kwadratische best fit (blauwe lijn) Het meest opvallende van de grafiek in Figuur 2 is de kromming naar boven. Dit betekent dat het aantal aardbevingen versneld toeneemt bij toenemende cumulatieve gasproductie. Die voorlopige conclusie hadden we al getrokken uit Figuur 1 en wordt hier duidelijk bevestigd. De best fit kwadratische kromme is bijna perfect zoals ook blijkt uit de R 2 van bijna 1 (1 is perfect). De kromming van de best fit lijn wordt bepaald door de coëfficiënt van de kwadratische term. Deze is positief zoals te verwachten voor een kromming naar boven. De uitstekende correlatie tussen cumulatieve gasproductie en totaal aantal bevingen is helemaal niet zo gek want aardbevingen worden veroorzaakt door een daling van de druk in het reservoir en de cumulatieve gasproductie is een excellente proxy voor de gemiddelde reservoir druk. Hoe meer gas uit het veld is gehaald hoe lager de gemiddelde druk en dus hoe groter het totaal aantal aardbevingen. Met het gevonden kwadratische verband kunnen we ook de jaarlijkse natuurlijke variabiliteit in de aardbevingen kwantificeren. Immers, voor ieder jaar in het verleden kunnen we met behulp van de kwadratische vergelijking uitrekenen wat het gemiddelde aantal aardbevingen in dat jaar is voor de in dat jaar gegeven productie. En dat gemiddelde aantal aardbevingen kunnen we dan vergelijken met de in werkelijkheid geregistreerde bevingen. Figuur 3 laat de uitkomst hiervan zien voor de jaren vanaf De horizontale as geeft aan het aantal werkelijk geregistreerde aardbevingen in een bepaald jaar

5 Ruimtelijke veiligheid en risicobeleid Jrg 6. Nr Ι 15 Figuur 3 Natuurlijke variabiliteit in aantal jaarlijkse aardbevingen en de verticale as het gemiddelde aantal aardbevingen per jaar zoals berekend met de kwadratische relatie. Voor ieder jaar vanaf 1990 tot en met 2014 kunnen we een punt in deze grafiek tekenen. Als er geen natuurlijke variabiliteit zou zijn zouden alle punten op de blauwe rechte lijn door de oorsprong vallen. In werkelijkheid vallen de punten rondom de lijn. De meeste punten (95 %) vallen binnen de twee gestreepte lijnen op een afstand van van de gemiddelde lijn. Met andere woorden, de natuurlijke variabiliteit in het aantal jaarlijkse geregistreerde aardbevingen is. Met het gevonden kwadratische verband kunnen we voorspellen wat er nog aan aardbevingen in het verschiet ligt. Natuurlijk wel onder de voorwaarde dat het gedrag in het verleden zich voortzet in de toekomst. Dat lijkt voor fysische processen met een duidelijke oorzaak (drukdaling) geen al te wilde aanname. Op het moment dat al het gas op is, is de cumulatieve gasproductie om en nabij miljard m 3, uitgaande van een winningspercentage van 95% van de oorspronkelijke hoeveelheid gas-in-plaats. Extrapolatie van de kwadratische trend tot aan dat moment levert een totaal aantal aardbevingen op van Zie Figuur 4. We hebben tot het veld leeg is dus nog 1156 (= ) aardbevingen te gaan. Anders gezegd: 1/3 hebben we gehad en 2/3 gaat nog komen. Terwijl het veld al voor driekwart leeg is. Figuur 4 Extrapolatie kwadratische trend naar finale cumulatieve gasproductie

6 J. Hagoort Aardbevingen in Groningen Statistiek en Risicoanalyse Ι Sterkte bevingen Tot zover het aantal aardbevingen, minstens zo belangrijk is de sterkte van de aardbevingen. Wat leert het verleden daarover? Dat kunnen we zien in het histogram van Figuur 5 waar het aantal aardbevingen van een bepaalde sterkte, uitgedrukt als fractie van het totaal aantal aardbevingen, is uitgezet tegen de Schaal van Richter sterkte in stapjes van 0.25 te beginnen bij 1. We hebben dit gedaan voor 3 verschillende gevallen: (1) voor de eerste helft van alle aardbevingen tot juli 2009, (2) voor de tweede helft van alle aardbevingen vanaf juli 2009 en (3) voor alle bevingen tot De eerste 3 kolommen boven de sterkte 1 geven het aantal aardbevingen met een sterkte tussen 1 en 1,25 voor de drie verschillende verdelingen. Enzovoort. Opvallend is dat alle drie verdelingen er ruwweg hetzelfde uitzien. Er zijn verschillen tussen de twee helften maar een duidelijke trend valt niet te ontdekken. Er is dus geen empirisch bewijs dat de sterkte van de aardbevingen in de loop der tijd is toe- of afgenomen. De sterkste aardbeving is weliswaar van recente datum maar dat wil niet zeggen dat die deel uitmaakt van een trend. Wat betreft de verdeling van de sterkte van de aardbevingen in de toekomst gaan we ervan uit dat die globaal dezelfde zal zijn als de historische verdeling zoals te zien in Figuur 5. Figuur 5 Verdeling van de sterkten van de geregistreerde aardbevingen Wat zegt de waargenomen sterkteverdeling van de bevingen over de zwaarste beving die we redelijkerwijs nog kunnen verwachten? Om die te schatten maken we gebruik van de Gutenberg-Richter vergelijking, een lineair logaritmisch verband tussen het aantal aardbevingen groter dan een bepaalde sterkte M en de sterkte M. Figuur 6 laat dit verband zien voor de Groningse bevingen. De verticale as geeft het aantal aardbevingen aan als fractie van het totaal en de horizontale as de sterkte. Inderdaad worden de waarnemingen redelijk goed beschreven door de Gutenberg-Richter vergelijking, zeker voor sterkten groter dan 1.5. We kunnen nu de maximum sterkte schatten, aannemende dat de rechte lijn kan worden geëxtrapoleerd naar het gebied van de sterkere bevingen. In principe is er geen limiet aan de (logaritmische) rechte lijn. Maar in het geval van Groningen weten we wel wat het totaal aantal aardbevingen is dat we kunnen verwachten, nl Als we aannemen dat (1) er 1 zwaarste beving voorkomt in het totaal aantal bevingen en (2) de historische frequentie distributie ook geldt voor de nog te verwachten bevingen dan is ondergrens voor de frequentie 1/1740 = 0, Volgens de best-fit vergelijking is bij deze frequentie de bijbehorende sterkte 4,02 op de Schaal van Richter. Voor het juiste perspectief: bij een aardbeving met een sterkte van 4 komt er 10 maal zoveel energie vrij als bij de zwaarste tot nu toe waargenomen aardbeving met een sterkte van 3,6 in Huizinge.

7 Ruimtelijke veiligheid en risicobeleid Jrg 6. Nr Ι 17 Figuur 6 Schatting van zwaarste beving met behulp van Gutenberg-Richter vergelijking 5. Ruimtelijke verdeling De ruimtelijke verdeling van zowel aantal bevingen als sterkte wordt prachtig geïllustreerd in een animatie van Kor Dwarshuis [9], compleet met kleur- en geluidseffecten. Deze animatie laat zien dat de meeste en sterkste aardbevingen voorkomen in het Loppersum gebied. Dat is geheel in overeenstemming met het feit dat de bevingen goed correleren met de compactie van het reservoirgesteente, en die is het sterkst in het centrum van het gas reservoir onder het maaiveld van Loppersum. Het moet in principe mogelijk om de bevingsfrequentie en de sterkte ook kwantitatief te koppelen aan de gemeten compactiecontouren van het reservoir gesteente of de daarmee samenhangende contouren van de bodemdaling. Die oefening hebben we helaas niet kunnen doen omdat we niet over de benodigde compactie gegevens beschikken. In de aardbevingsdiscussie wordt veelvuldig gesproken over het beïnvloeden van de ruimtelijke verdeling door ingrepen in het ruimtelijke patroon van produceren [2,3]. Zo zou door minder of helemaal niet te produceren in het Loppersum gebied de dreiging van aardbevingen in dat gebied moeten verminderen. De gedachte dat op die manier aardbevingen zijn te regelen is een misvatting. De belangrijkste drijver van de aardbevingen is de drukdaling in het reservoir gesteente. Een vermindering van de productie in een put leidt weliswaar tot een minder snelle daling rondom die put maar dat is een effect van korte duur. Na verloop van tijd zal de druk zich egaliseren en weer in de pas gaan lopen met de daling van de gemiddelde reservoir druk, en die wordt bepaald door de totale productiesnelheid. Het is als met het leegpompen van een vijver; het waterniveau zakt uniform ongeacht de positie van de pompinlaat. Samenvattend, we gaan ervan uit dat zowel het aantal bevingen als de sterkte ruimtelijk de compactiecontouren volgen. En dat de ruimtelijke verdeling niet te manipuleren is door lokaal de gaskraan meer open of dicht te draaien. 6. Statistisch model Op grond van onze analyse van de historische bevingen kunnen we nu een statistisch model voor de geïnduceerde bevingen in Groningen formuleren. De belangrijkste karakteristieken zijn: 1. Het totaal aantal aardbevingen tot het veld leeg is ligt vast, te weten ruim 1700 met een

8 J. Hagoort Aardbevingen in Groningen Statistiek en Risicoanalyse Ι 18 sterkte van 1 of meer. Tot 1 januari 2015 zijn er in totaal bijna 600 geregistreerd. Tot het einde van de productie kunnen we er dus nog 1100 verwachten. 2. Het aantal aardbevingen per jaar hangt af van de productiesnelheid en is voorspelbaar, dat wil zeggen, kan worden berekend voor een gegeven productiesnelheid. 3. Bij constante productiesnelheid neemt het aantal aardbevingen geleidelijk toe. 4. De sterkteverdeling ligt ook vast en is gelijk aan de waargenomen historische verdeling. 5. De zwaarste beving die zich in Groningen redelijkerwijs kan voordoen heeft een sterkte van 4 op de Schaal van Richter. 6. De aantallen bevingen en de sterkten volgen de compactiecontouren van het veld. De meeste en sterkste aardbevingen doen zich voor in het Loppersum gebied. Het model is volledig empirisch en biedt een beschrijving van het verloop van de seismiciteit in Groningen bij voortgezette gaswinning door middel van drukdepletie. Ter illustratie geven we een voorspelling van het aantal aardbevingen voor de twee verschillende productiesnelheden die op dit moment opgeld doen in het publieke debat: 30 miljard m 3 /jaar, de door de minister toegestane productiesnelheid voor 2015, en 21 miljard m 3 /jaar, de snelheid voorgesteld door de voormalige Inspecteur Generaal van het SodM [10]. Zie Figuur 8. De verticale zwarte staaf geeft aan het aantal geregistreerde aardbevingen in 2014 bij de toenmalige productie van 42,4 miljard m 3 /jaar. In beide gevallen is er een significante vermindering van het aantal aardbevingen t.o.v. 2014, afhankelijk van het productievolume: hoe lager de productie hoe groter de vermindering. Daartegenover staat wel dat bij een lagere snelheid de productieperiode ook langer duurt. En dat de Groningers dus ook langer last houden van de aardbevingen. Ook zien we dat na de productievermindering in 2015 het aantal bevingen weer geleidelijk toeneemt. De toename is het minst sterk bij de laagste snelheid, geheel in overeenstemming met de kwadratische verband tussen gemiddeld aantal aardbevingen en de cumulatieve gasproductie. Figuur 7 Voorspelling van het gemiddeld aantal aardbevingen/jaar voor een productiesnelheid van 30 en 21 miljard m 3 /jaar Met het statistisch model kunnen we ook direct het effect berekenen van een verlaging van de productiesnelheid op het aardbevingsrisico. Het seismisch risico wordt gegeven door de formule: Risico = Kans x Gevolg. Het risico wordt bepaald door de sterkste beving, een beving van 4 in

9 Ruimtelijke veiligheid en risicobeleid Jrg 6. Nr Ι 19 het model. Waar het risico precies uit bestaat is op dit moment niet belangrijk, het gaat om de vermindering van het risico. De kans op een beving van 4 in een bepaald jaar is gelijk aan: (het aantal bevingen per jaar) x (de kans op een beving met een sterkte van 4 per beving). Deze laatste kans is de reciproque van het aantal nog te verwachten bevingen en dus gelijk aan 1/1100. Bij een productiesnelheid van 30 miljard m 3 /jaar verwachten we gemiddeld 40 aardbevingen. De kans op een beving van 4 is dan: 40 x (1/ 1100) = 3,6%. Verlaging van de productie naar 21 miljard m 3 /dag reduceert het aantal bevingen van 40 naar 30. De kans op een beving van 4 bij deze snelheid is dan: 30 x (1/ 1100) = 2,7%. Met andere woorden, een verlaging van 30 naar 21 miljard m 3 /dag verlaagt het aardbevingsrisico met (40-30)/40 = 25 %. 7. Risicoanalyse In een risicoanalyse van aardbevingen wordt geprobeerd de gevolgen van een aardbeving (b.v. aantal beschadigde en ingestorte huizen en aantallen doden en gewonden) te kwantificeren. De analyse bestaat uit twee stappen. In de eerste stap wordt de bevingsdreiging ( seismic hazard ) bepaald, uitgedrukt in een maximaal te verwachten grondbeweging (b.v. piekgrondversnelling). In de tweede stap wordt dan de schade geschat voor de gegeven piekgrondversnelling. Daarbij wordt o.a. gebruik gemaakt van empirisch vastgestelde kwetsbaarheidsfuncties van huizen en gebouwen. Er zijn twee verschillende methoden om een risicoanalyse uit te voeren: de deterministische en de probabilistische. Het verschil zit hem in de manier waarop de altijd bestaande onzekerheden in rekening worden gebracht. De deterministische methode gaat uit van een plausibel worstcase scenario. De kans dat zo n scenario zal plaatsvinden is klein maar niet verwaarloosbaar. Met andere woorden, met zo n scenario moet in het beleid serieus rekening worden gehouden. De piekgrondversnellingen die bij een worst-case scenario horen zijn de grootste die we redelijkerwijs kunnen verwachten. De probabilistische methode combineert een groot aantal verschillende scenario s waarbij aan onzekerheden in de invoervariabelen wordt recht gedaan in de vorm van waarschijnlijkheidsverdelingen. De probabilistische methode levert piekgrondversnellingen als functie van een bepaalde overschrijdingskans in een bepaalde tijd b.v per jaar. De piekgrondversnelling is groter naarmate de overschrijdingskans kleiner is. De deterministische en probabilistische methoden sluiten elkaar niet uit; integendeel, ze zijn in belangrijke mate aanvullend. Immers, als het goed is maakt het worst-case scenario deel uit van de vele scenario s die bij de probabilistische methode worden bekeken. Een worstcase kan dus dienen als reality check voor de probabilistische methode. Maar onder bepaalde omstandigheden kan ook volstaan worden met louter een worst-case analyse. Bijvoorbeeld in het geval van kernreactoren waarbij niets mis mag gaan, of bij kostbare historische monumenten die niet verloren mogen gaan. Het is opvallend dat de meest partijen betrokken bij de risicoanalyse van Groningen (KNMI, NAM, SodM en Cie Meijdam) tot nu toe een sterke voorkeur hebben getoond voor de probabilistische methode. Het is echter maar zeer de vraag of deze methode voor Groningen wel de meest geëigende is. De methode is ontwikkeld voor tektonische aardbevingen en gaat in principe uit van een permanente en constante dreiging. In Groningen is dat niet het geval omdat de dreiging voorbij is zodra het veld leeg is en bovendien varieert in de tijd. Voor toepassing in Groningen moet de probabilistische methode dan ook grondig worden aangepast. De uitwerking van de probabilistische methode inclusief de aanpassing is complex en vereist een geavanceerde computer programma. Het is zeker geen recht-toerecht-aan methode waar je blindelings op kan vertrouwen. Gezien de bijzondere condities in Groningen en de rol van de risicoanalyse in de publieke besluitvorming is er alles voor te zeggen om ook hier de deterministische risicoanalyse toe te passen, als aanvulling op de probabilistische methode maar misschien ook wel als volwaardig alternatief. Het grote voordeel van de deterministische methode is haar eenvoud en transparantie. Je hoeft geen raketgeleerde te zijn om de resultaten van een deterministische risicoanalyse op waarde te kunnen schatten. Mitigerende maatregelen

10 J. Hagoort Aardbevingen in Groningen Statistiek en Risicoanalyse Ι 20 kunnen daardoor op een breder draagvlak rekenen dan maatregelen gebaseerd op sophisticated maar ondoorzichtige computerprogramma s. Een ander groot voordeel van de deterministische methode is dat de tijd geen rol speelt. In een probabilistische methode komt het risico altijd uit op het aantal ingestorte huizen per jaar of het aantal doden per jaar. En dat is wel of niet acceptabel. Maar hoeveel doden per jaar zijn acceptabel? Dat is een bizarre vraag als het gaat over een onvrijwillig risico door een van boven af opgelegde activiteit. Bij een deterministische risicoanalyse heb je dat probleem niet. Het ergste wat we ons kunnen voorstellen kan morgen al gebeuren. Dat levert niet een aantal doden per jaar maar een aantal doden. En mitigerende maatregelen moeten dat aantal dan tot nul terugbrengen. Althans, als we de uitspraak van minister Kamp (veiligheid voorop) serieus nemen. De cruciale stap in de deterministische methode is de formulering van een worst-case scenario. Dat is niet een recht-toe-recht-aan, objectief proces maar vereist de inspraak van alle betrokkenen: bewoners, bestuurders, toezichthouders, kennisinstellingen en natuurlijk de gasproducent. Waar het om gaat is om op basis van de bestaande kennis en inzichten tot een vergelijk te komen over een plausibel worst-case scenario. Wanneer eenmaal zo n scenario is vastgesteld kan het bijbehorende risico verder door specialisten worden uitgewerkt. En bij die uitwerking moet ook rekening worden gehouden met de onzekerheid in alle van belang zijnde invoer variabelen. Om de gedachte te bepalen stellen we, op grond van het hierboven geformuleerde, statistisch model, het volgende worst-case scenario voor. 1. In de nog resterende productietijd tijd zal er 1 aardbeving voorkomen met een maximale sterkte van 4 op de Schaal van Richter 2. Deze beving zal zich voordoen in het centrale Loppersum gebied. 3. Het kan ieder moment gebeuren, dus ook morgen al. Het toeval wil dat het risico van deze worst-case al in detail is uitgewerkt door ARUP in 2013 als onderdeel van een uitgebreide, algemene scenario studie van de aardbevingsrisico s in Groningen [11]. Kort en goed komt het erop neer dat een aardbeving met een sterkte van 4 op de Schaal van Richter in het Loppersum gebied een aanzienlijke schade kan aanrichten aan de gebouwde omgeving, maar dat er geen dodelijke slachtoffers zullen vallen. Er is dus volgens de ARUP studie in deze worst-case geen sprake van een veiligheidsrisico. De studie van ARUP is niet onomstreden [12]. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of de conclusie stand houdt. 8. Mitigatie Als we uitgaan van voortgezette gaswinning door middel van drukdepletie dan zijn de twee geëigende mitigerende maatregelen (1) de reeds in gang gezette versterking van de gebouwde omgeving, met eerste prioriteit het centrale Loppersum gebied, en (2) een verlaging van het productievolume voor het gehele Groningen veld. De verlaging van de productie dient om het aardbevingsrisico tijdens de versterkingsoperatie omlaag te brengen. Het is een tijdelijke maatregel om tijd te kopen, meer niet. Na afloop van de versterkingsoperatie kan de productie zonder bezwaar weer omhoog. Verlaging van de productie is geen maatregel om het aardbevingsrisico voorgoed te bezweren. Zolang er gas wordt geproduceerd met het huidige proces van drukdepletie zullen er aardbevingen voorkomen, ongeacht de snelheid van gasonttrekking. Er bestaat geen veilige productiesnelheid. Een verlaging van de productiesnelheid heeft alleen maar tot gevolg dat het aantal aardbevingen wordt uitgesmeerd over een langere periode. Is er dan helemaal niets te doen aan het aardbevingsrisico? Jawel, maar dan moeten we afstappen van het drukdepletieproces en over gaan op een proces van drukhandhaving door middel van b.v. stikstofinjectie. Dat proces is al in detail door NAM uitgewerkt en ligt als het ware op de plank [8]. Het is wel de vraag of het al niet te laat is voor stikstofinjectie. Het is

11 Ruimtelijke veiligheid en risicobeleid Jrg 6. Nr Ι 21 een kostbaar, grootschalig project en de invoering zal meerdere jaren in beslag nemen. En tot die tijd moet de versterkingsoperatie van de gebouwde omgeving wel doorgaan. Met andere woorden, een groot deel van de kosten die met stikstofinjectie vermeden hadden kunnen worden, de kosten van de versterkingsoperatie, vervallen als baten van het stikstofproject. Hoe dan ook, in de publieke discussie dient stikstofinjectie als een reëel alternatief te worden meegenomen. 9. Conclusies 1. Analyse van de historische aardbevingen levert een empirisch statistisch model van de door gaswinning geïnduceerde aardbevingen in Groningen. 2. Er valt veel te zeggen om in de risicoanalyse van de aardbevingen naast de probabilistische methode ook gebruik te maken van de deterministische methode gebaseerd op een plausibel worst-case scenario. De deterministische methode is eenvoudig en transparant, en leent zich bij uitstek voor het publieke debat. 3. Een plausibel worst-case scenario voor Groningen is een beving met een kracht van 4 op de Schaal van Richter en met epicentrum in het Loppersum gebied. 4. De uitwerking van het worst-case scenario door ARUP geeft aan dat de gaswinning in Groningen vooral een schaderisico oplevert en geen veiligheidsrisico. 5. Productieverlaging verlaagt het aardbevingsrisico maar is alleen van nut tijdens de versterkingsoperatie van de gebouwde omgeving. 6. Grootschalige stikstofinjectie heeft de potentie om het aardbevingsgevaar volledig uit te bannen en dient als serieuze optie in het publieke debat te worden meegenomen. 10.Verwijzingen 1 Eindrapport multidisciplinair onderzoek naar de relatie tussen gaswinning en aardbevingen in Noord-Nederland (1993) 2 Brief minister van EZ aan Tweede Kamer van 17 januari Brief minister van EZ aan Tweede Kamer van 9 februari Brief minister van EZ aan Tweede Kamer van 23 juni Eerste advies van de Adviescommissie Omgaan met risico s van geïnduceerde bevingen, 23 juni Website: rubriek Aardbevingen in Nederland 7 Website: rubriek Feiten en Cijfers 8 NAM winningsplan 2013 (gewijzigd), 29 november Website: 10 Gaskraan verder dicht om Groningse veiligheid, Interview met Jan de Jong, voormalig Inspecteur Generaal van het SodM in NRC van 17 februari ARUP: Seismic Risk Study: Earthquake Scenario-Based Seismic Risk Assessment (2013) 12 Bommer, J., Crowley, H. en Pinho,R.: Review of ARUP Report Seismic Risk Study: Earthquake Scenario-Based Seismic Risk Assessment, November 2013