Sponsored by: Powered by: aandrijven en besturen. e + embedded systems. Constructeur

Transcriptie

1 Sponsored by: Powered by: aandrijven en besturen Constructeur e + embedded systems

2 VEILIGHEIDSLASERSCANNER OS32C De meest compacte veiligheidslaserscanner ter wereld Gemakkelijk te hanteren en te installeren Eenvoudig maar veelzijdig Energiebesparing tot wel 50% VEILIGHEIDSCONTROLLER G9SP Serie standalone veiligheidscontrollers op basis van software Flexibele serie, geschikt voor ieder systeem Eenvoudige instelling en duidelijke diagnose Aan te passen aan iedere behoefte Omron Electronics B.V. Wegalaan, NL- JD Hoofddorp Tel: + ( ), Fax: + ( ) omron-nl@eu.omron.com

3 Colofon Safetywijzer 2011 Uitgave van MYbusinessmedia bv Postbus 58, 7400 AB Deventer Mr. H.F. de Boerlaan 28 Telefoonnummer (0570) Redactie-adres Postbus 58, 7400 AB Deventer Hoofdredacteur ir. L.J. de Ridder t l.ridder@mybusinessmedia.nl Uitgever E.Lamfers t +31 (0570) e.lamfers@mybusinessmedia.nl Advertentie-afdeling R.Swart, sr.accountmanager/teamleider t (0) r.swart@mybusinessmedia.nl L. Meijer, t +31 (0) l.meijer@mybusinessmedia.nl R. Wibbelink, t +31 (0) r.wibbelink@mybusinessmedia.nl of verkoop binnendienst, t +31 (0) J.Schermer, orderbehandeling advertenties t +31 (0) ; f +31 (0) j.schermer@mybusinessmedia.nl Advertentieplaatsingen worden uitgevoerd overeenkomstig de Regelen voor het advertentiewezen Vormgeving De Opmaakredactie, Doetinchem Druk Tesink Zutphen Verzending en facturering Intermedia bv Reproductie Overname van artikelen, tekeningen en foto s uit deze uitgave is slechts mogelijk na schriftelijke toestemming van de uitgever. MYbusinessmedia, 2011 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. ISSN MYbusinessmedia bv legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnements) overeenkomst. Uw gegevens kunnen door MYbusinessmedia bv, of zorgvuldig geselecteerde derden, worden gebruikt om u te informeren over relevante producten en diensten. Indien u hier bezwaar tegen heeft, kunt u dit melden aan MYbusinessmedia bv, t.a.v. Afdeling Relatiebeheer, postbus 58, 7400 AB Deventer. Inhoud Nieuwe Machinerichtlijn stelt strengere eisen aan 2 gekoppelde machines Nick de With, Fusacon In producerend Nederland worden regelmatig nieuwe productielijnen geplaatst of bestaande productielijnen ingrijpend aangepast. In dergelijke grote projecten ontstaat vaak onduidelijkheid over de noodzaak van de overkoepelende CE-markering en welke partij die gaat aanbrengen. De projectleider is druk bezig met het in juiste banen leiden van zijn project en ziet de CE-markering als bijkomende papieren exercitie en zeker niet als gemak. In dit artikel bespreekt Nick de With het CE-markeren van gekoppelde machines alsmede de mogelijke rol van een CE-coördinator bij grote (veiligheids)projecten. Machinerichtlijn biedt mogelijkheden om te besparen 6 op veiligheid Pouw Jongbloed, ROVC De nieuwe Europese machinerichtlijn biedt organisaties naast verplichtingen juist ook diverse mogelijkheden om te besparen op de veiligheid. Dit is een belangrijk voordeel, dat momenteel nog vaak ondergesneeuwd wordt door de vernieuwingen. Veel organisaties zien de nieuwe machinerichtlijn en de bijbehorende nieuwe normen als regels waarin zij zich moeten verdiepen, dus extra werk en kosten. Toch bieden de nieuwe normen vooral voordelen en wanneer er op de juiste manier mee omgegaan wordt kunnen organisaties daardoor juist flink op kosten besparen, aldus Pouw Jongbloed, auteur, docent en consultant bij ROVC en tevens betrokken bij normalisatie in relatie tot weten regelgeving, onder andere als voorzitter van NEC 44 (elektrische en besturingtechnische normen onder de machinerichtlijn). 10 MKB moet kunnen vertrouwen op een veilige robotinstallatie Erik ter Veer, voorzitter Stichting RAB Robotics Safety Mark Een MKB-bedrijf zou bij investering in robotautomatisering wat betreft veiligheid van de installatie volledig moeten kunnen vertrouwen op zijn leverancier. Daarvoor bestaan immers Europese machinerichtlijnen (CE), al worden die uit prijstechnische overwegingen niet overal consequent nageleefd. Daarom heeft de Robotics Association Benelux (RAB) een onafhankelijke stichting in het leven geroepen die een veiligheidskeurmerk voor robotleveranciers heeft ontwikkeld: RAB Robotics Safety Mark. Robotleveranciers kunnen het veiligheidskeurmerk verkrijgen na een grondige toetsing door een onafhankelijke auditor. Zestien leveranciers werken inmiddels volgens dit unieke veiligheidskeurmerk. Waarom het RAB Robotics Safety Mark is opgesteld, hoe betrouwbaar het veiligheidskeurmerk is en hoe dit wordt bewaakt, vertelt Erik ter Veer, voorzitter van de Stichting RAB Robotics Safety Mark. 12 FME-CWM, een inleiding over enkele juridische vraagstukken bij de toepassing van de Machinerichtlijn (Richtlijn CE-aansprakelijkheid voor aanpassing bestaande machines en voor samengestelde machines Lindsay Hopmans, FME Tijdens het Safety Event 2011 hield mr. Lindsay Hopmans, als hoofd juridische zaken werkzaam bij de Vereniging 2006/42/EG). Hij besteedde daarbij vooral aandacht aan de vraag of en in hoeverre de aanpassing van bestaande machines onder de Machinerichtlijn valt en welke partij aansprakelijk is voor een machine, die is opgebouwd uit onderdelen en modules van verschillende herkomst. Dit artikel is een samenvatting van deze lezing. 16 een schakelaar met een pincode en of een gebruikershandleiding van een sorteermachine in digitale vorm mag Q & A Vragen en de bijbehorende antwoorden over inhoud en interpretatie van de Europese richtlijnen, met name de nieuwe Machinerichtlijn 2006/42EG. Aan de orde komen onder meer vragen over het verschil tussen SIL en PL, of het is toegestaan om een veiligheidsfunctie (VHF), die nu voorzien is van een sleutelschakelaar, te vervangen door worden verstrekt, Bedrijfsprofielen In deze rubriek presenteren bedrijven zich die actief zijn op het gebied van de machineveiligheid. Bron omslagfoto: KSB Groep. 22 powered by: Constructeur

4 Aanstellen CE-coördinator aan te bevelen Nieuwe Machinerichtlijn stelt strengere eisen aan gekoppelde machines In producerend Nederland worden regelmatig nieuwe productielijnen geplaatst of bestaande productielijnen ingrijpend aangepast. In dergelijke grote projecten ontstaat vaak onduidelijkheid over de noodzaak van de overkoepelende CE-markering en welke partij die gaat aanbrengen. De projectleider is druk bezig met het in juiste banen leiden van zijn project en ziet de CE-markering als bijkomende papieren exercitie en zeker niet als gemak. In dit artikel wordt CE-markeren van gekoppelde machines besproken en wordt de rol van een CE-coördinator toegelicht. 2 Op 29 december 2009 was dan eindelijk zover. De nieuwe Machinerichtlijn met nummer 2006/42/EG is sinds die datum van kracht. Alle nieuwe voltooide machines geleverd op Europees grondgebied dienen sindsdien te voldoen aan de essentiële veiligheids- en gezondheidseisen uit Bijlage I van deze Machinerichtlijn en te worden voorzien van een CE-markering. Deze verplichte CE-markering geldt ook voor de zogenaamde samenstellen van machines. Samenstellen van machines bestaan uit twee of meer voltooide (IIA) en/of niet-voltooide machines (IIB) waarop de volgende aspecten van toepassing zijn: a) De machines moeten bijdragen tot een zelfde resultaat b) de machines zijn (naast elkaar) opgesteld c) de machines worden in samenhang bestuurd d) de machines functioneren als integraal geheel. Het gaat daarbij om machines of machinedelen die zijn ontworpen om in combinatie te functioneren. Bijlage I art vereist dat deze zodanig zijn ontworpen en gebouwd dat de stopinrichtingen met inbegrip van de noodstopinrichtingen niet alleen de machine, maar tevens alle daarmee verbonden installaties kunnen stopzetten, indien het blijven functioneren daarvan gevaar kan opleveren. Een Opdeling fabriek in CE-segmenten is mogelijk! The definition of assemblies of machinery does not necessarily cover a complete industrial plant consisting of a considerable number of machines, assemblies of machinery and other equipment originating from different manufacturers. However, for the application of the Machinery Directive, such large installations can usually be divided into sections which may be considered as assemblies of machinery, for example, raw material unloading and reception equipment - processing equipment - packaging and loading equipment. Bron: Guide to application of Directive 2006/42/EC on machinery uitleg 38. Downloaden kan op de website andere technische eis is opgenomen in Bijlage I art waar staat dat de veiligheidsgerelateerde elementen van het besturingssysteem op een coherente wijze moeten gelden voor een samenstel van machines en/of niet voltooide machines. Dit betekent dat de besturingstechnische veiligheidsfuncties en de veiligheidssystemen van de verschillende machines consistent (met ordelijke samenhang) dienen te functioneren. Voor elke veiligheidsfunctie van het samenstel van machines dient bovendien een zogenaamde span of control of besturingsbereik te worden bepaald en vastgelegd. Is CE-markering op hele fabriek noodzakelijk? Bij grote productiebedrijven is bij nieuwbouw van een productie-unit sprake van een zeer groot aantal machines die voldoen aan de definitie van samenstellen van machines. De vaak gestelde vraag is nu: moet de hele fabriek worden gezien als een groot samenstel van machines en als zodanig CE-gemarkeerd worden? Op 9 december 2009 is in Brussel tijdens de conferentie Machinery in Europe van de Europese Commissie een gids verschenen met een uitleg van de nieuwe Machinerichtlijn. Deze Guide to application of Directive 2006/42/EC on machinery is geplaatst op de officiële website en kan als PDF-file door iedereen gedownload worden. De Europese Commissie is van plan dit document te vertalen in alle officiële talen van de Europese unie. Op welke termijn de Nederlandse versie gereed komt is niet aangegeven. Deze gids geeft in 38 (zie kader 1) duidelijk weer dat het niet de bedoeling is om een complete industriële plant als één samenstel van machines te zien. Dit maakt het mogelijk om de industriële plant op te delen in logische CE-segmenten. Een CE-segment is bijvoorbeeld de productiesectie die meestal ook fysiek gescheiden is van de grondstoffen-ontvangstsectie. Het CE-segment zelf kan bestaan uit samenstellen van machines en voltooide en niet-voltooide machines zoals weergegeven in afbeelding 1. Bij twijfel is nationale overheid te raadplegen In de praktijk komt het regelmatig voor dat een productiesectie wordt opgebouwd uit nieuwe en oude machines. De grote

5 Afbeelding 1. Opdeling productielijn in logische CE-segmenten. (bron: Fusacon). vraag is natuurlijk of er dan ook sprake is van een nieuw samenstel van machines en of daarmee alle eisen van de CE-markering van kracht zijn. De gids geeft hier enkele handreikingen, maar dit blijft toch vaak een grijs gebied, waar de meningen nogal eens verschillen. De gids bevat wel het advies aan de samensteller (integrator) om zich bij twijfel te wenden tot de nationale overheid. Dit is in het geval van Nederland, de Directie Gezond en Veilig Werken van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (Min. SZW). Hieronder is voorbeeld weergegeven van een bedrijf dat ook daadwerkelijk haar eigen praktijkcase aan de nationale overheid heeft voorgelegd. Praktijkcase voorgelegd aan ministerie SZW Een bedrijf in de voedings- en genotsmiddelenindustrie (bedrijf X) heeft een bedrijfshal staan waarin flessen worden afgevuld. De lijn is in 1990 gebouwd, dus net voor het van kracht worden van de eerste Machinerichtlijn in De mechanische vullersluiter heeft kuren en wordt vervangen door een bestaande elektronische vuller-sluiter (groen), die ook nog wat meer productie kan draaien. Deze nieuwere vuller sluiter is al eerder gebruikt in bedrijf X en heeft bouwjaar 1994/1995, maar geen CE-markering. Daarnaast wordt een groot deel van de bestaande transportsystemen en van de andere machines in de lijn vervangen door nieuwe CE-gemarkeerde machines. De aanpassing wordt uitgevoerd in het jaar 2010 door een grote Europese machinebouwer (bedrijf Y). De situatie voor en na de aanpassing is weergegeven in respectievelijk afbeelding 2 en 3. Kijkend naar de verschillen tussen de oude en de nieuwe situatie valt duidelijk ook de verandering in de lay-out op. Pas na afloop van het project bleek dat de machinebouwer en integrator (Bedrijf Y) geen overkoepelende CE-markering voor het vernieuwde deel van de productielijn wilde afgeven. Bedrijf Y heeft het volledige ontwerp en de samenbouw verzorgd maar geeft alleen CE-markeringen en EG Verklaringen van overeenstemming voor de nieuw geleverde (deel-)machines (blauw). Bedrijf Y verklaarde dat de overheid in zijn eigen land een overkoepelende CE-markering bij gebruikmaking van bestaande machines niet noodzakelijk vindt. De grote vraag is nu: Moet het compleet vernieuwde deel van de productielijn worden gezien als een nieuw samenstel van machines zoals bedoeld in artikel 2 van de nieuwe Machinerichtlijn 2006/42/EG?. Gezien de handelswijze van de machinebouwer Bedrijf Y heef de eindgebruiker Bedrijf X deze vraag schriftelijk gesteld aan het Ministerie van SZW. Antwoord nationale overheid op de praktijkcase Het schriftelijke antwoord van het ministerie van Sociale Zaken, directeur Veiligheid en Gezondheid op bovengenoemde praktijkcase is als volgt: In uw brief vraagt u mij om een interpretatie van de definitie van samenstellen van machines in verband met de vernieuwing van een productielijn. Bij het ontwerp van de nieuwe produc- 3 Afbeelding 2. Overzicht oude situatie uit 1990 (bron: Fusacon). Afbeelding 3. Overzicht nieuwe situatie uit 2010 (bron: Fusacon).

6 4 tielijn was het noodzakelijk om een risicoanalyse te maken. Omdat alle risico s afgedekt moeten zijn, maakt het geen verschil of er nieuwe of reeds bestaande machines of niet-voltooide machines worden gebruikt om de nieuwe productielijn samen te stellen. Er van uitgaand dat de werking van de elektronische vuller-sluiter afhangt van de andere delen van de productielijn luidt het antwoord op de vraag: JA. In dat geval is er een gemeenschappelijk besturingssysteem of de werking van de elektronische vuller-sluiter wordt bestuurd door de werking van het andere deel van de productielijn. Het maakt voor het certificatieproces geen verschil of de onderdelen waaruit de productielijn wordt opgebouwd, nieuwe machines, niet-voltooide machines of oude machines zijn. Uit bovenstaand antwoord van de Nederlandse overheid valt duidelijk te lezen dat de machinebouwer/integrator Bedrijf Y toch een overkoepelende CE-markering voor het vernieuwde deel van de productielijn moet afgeven. Een en ander op basis van de geldende Europese Richtlijnen, waaronder Machinerichtlijn 2006/42/EG. Hiermee geeft de wetgever duidelijk aan hoe ze over ingrijpende aanpassing met een mix van nieuwe machines en oude machines denkt. Inkoopfase cruciaal bij CEmarkering Heel veel inkopers denken met het aanschaffen van CE-gemarkeerde deelmachines goede zaken te doen en hebben als basisgedachte CE+CE+CE=CE. Het is echter onjuist om te denken dat de som van CE-gemarkeerde deelmachines inclusief gebruiksaanwijzing en EG Verklaring van overeenstemming voldoende is voor de CE-markering van het samenstel van machines. Veiligheid is niet cumulatief. De integrator zal moeten anticiperen op het nieuwe samenstel van machines en een overkoepelend Technisch Dossier volgens Machinerichtlijn Bijlage VII op moeten stellen. Dit Technisch Dossier is niet de som van de documenten die door de verschillende leveranciers worden aangeleverd. De integrator zal daarnaast middels een overkoepelende risicobeoordeling moeten aantonen dat het samenstel van machines voldoet aan de eisen uit de geldende EG Richtlijnen. Het spreekt voor zich dat het belangrijk is om deze CE-markeringsactiviteiten goed te coördineren. Waarom een CEcoördinator aanstellen? In grote projecten ontstaat vaak onduidelijkheid over welke partij de overkoepelende CE-markering gaat aanbrengen. De projectleider is druk bezig met het in juiste banen leiden van zijn project en ziet de CE-markering van het samenstel van machines als een bijkomende papieren exercitie. Vaak wordt dit thema daarom veel te laat aangesproken met alle gevolgen van dien. Door vroegtijdig in het project een CE-coördinator aan te stellen kan een dergelijke CE-stoelendans worden voorkomen. Belangrijk is dat voorafgaand aan de koop van machines duidelijk wordt vastgelegd wie de overkoepelende CE-markering gaat aanbrengen op het vernieuwde deel van de productielijn. Daarnaast zal moeten worden vastgelegd aan welke Europese Richtlijnen (Lees: Nederlandse Wetten) en Europese EN-normen in ieder geval moet worden voldaan. Het komt in de praktijk regelmatig voor dat een eindgebruiker een ondertekende EG-verklaring van overeenstemming (IIA) krijgt met geen of slechts een deel van de voor de betreffende machine geldende Taken van een CE-coördinator - Bepalen uit welke CE-segmenten de productie-unit zal gaan bestaan - Vastleggen welke EG-richtlijn(en) van toepassing zijn op elk CEsegment - Bepalen welke geharmoniseerde A- en B-normen aangemerkt kunnen worden als stand der techniek voor de machines/ installaties in het CE-segment - Bepalen welke specifieke geharmoniseerde C-normen voor de machines/installates in het CE-segment toepasbaar zijn - Bepalen welk van de partijen als integrator zou kunnen optreden voor elk CE-segment - Opstellen van een CE-inkoopspecificatie voor alle toeleveranciers van machines/installaties - Beoordeling van de offertes aangeleverd door toeleveranciers van machines/installaties op specifieke CE-eisen - Ondersteuning van de projectleider bij projectbesprekingen ten aanzien van CE-markering - Uitvoering van CE veiligheidsanalyse tijdens de Factory Acceptance Test (FAT) - Ondersteuning bij de Site Acceptance CE Test (SACET); waarbij de geleverde machines/installaties nauwkeurig worden onderzocht op CE-conformiteit. geharmoniseerde EN-normen. Om te beoordelen welke EN-normen van toepassing zijn op een machine heeft het Nederlands normalisatie instituut (NEN) de gids ADV_9 gemaakt die kosteloos is te downloaden van Taken van een CE-coördinator Heel veel inkopers en ook projectleiders voelen zich niet thuis in al de CE-markering activiteiten. Men kent de EG Richtlijnen vaak onvoldoende om een goede gesprekspartner van de verkopende partij te zijn. Een CE-coördinator dient naast de onderlinge samenhang ook de technische en documenteisen van de EG-richtlijnen goed te kennen. Alleen dan kun je ervoor zorgen dat je naast een functioneel goed werkende machine/installatie het ook een veiligheidstechnisch en CE-technisch in orde komt. In een groot project zou de CE-coördinator de in kader 2 opgesomde taken voor zijn rekening kunnen nemen. Conclusie De Machinerichtlijn 2006/42/ EG is per 29 december 2009 van kracht geworden en stelt strengere eisen ten aanzien de veiligheid van gekoppelde machines. Uit de hierboven besproken praktijkcase blijkt dat het volgens de Nederlandse overheid voor het CE-certificatieproces geen verschil maakt of de onderdelen waaruit de productielijn wordt opgebouwd, nieuwe machines, niet-voltooide machines of oude machines zijn. De machinebouwer moet voor het vernieuwde deel van de productielijn bij bedrijf X toch een overkoepelende CE-markering afgeven. Door het vroegtijdig aanstellen van een CE-coördinator in het project kan een CE-stoelendans worden voorkomen. Ing. Nick de With, Senior Consultant Fusacon, Hagestein

7 When it really counts. Wind force: Wave height: 14 m rising Humidity: 97% Controller: >99,96% availability Safety basics: Safe design & CE-marking Waarom veilig ontwerpen? Wanneer veilig ontwerpen CE-markering Hoe kunt u dit combineren in uw ontwerpproces? Pilz Safety Doctor Martijn Drost Bachmann electronic Nederland Vendelier PD Veenendaal T Pilz Nederland - Vianen Tel , Info@pilz.nl,

8 Machinerichtlijn biedt mogelijkheden om te besparen op veiligheid De nieuwe Europese machinerichtlijn biedt organisaties naast verplichtingen juist ook diverse mogelijkheden om te besparen op de veiligheid. Dit is een belangrijk voordeel, dat momenteel nog vaak ondergesneeuwd wordt door de vernieuwingen. Veel organisaties zien de nieuwe machinerichtlijn en de bijbehorende nieuwe normen als regels waarin zij zich moeten verdiepen, dus extra werk en kosten. Toch bieden de nieuwe normen vooral voordelen en wanneer er op de juiste manier mee omgegaan wordt kunnen organisaties daardoor juist flink op kosten besparen, aldus Pouw Jongbloed, auteur, docent en consultant bij ROVC en tevens betrokken bij normalisatie in relatie tot wet- en regelgeving, onder andere als voorzitter van NEC 44 (elektrische en besturingtechnische normen onder de machinerichtlijn). 6 Normen zijn niet altijd verplicht, maar een werkgever heeft wel de zorgplicht voor zijn personeel en moet veiligheid op de werkvloer garanderen. Organisaties doen er dus goed aan om zich in de nieuwe mogelijkheden te verdiepen en te zorgen voor een optimaal veiligheidsbeleid. Waar ligt nu de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van de machine? Jongbloed: In eerste instantie is de machinebouwer verantwoordelijk voor het creëren van een veilige machine. Met de machinerichtlijn is op dit gebied ook de grootste besparing te maken. Door veiligheid al direct te integreren in het concept, zijn er achteraf geen aanvullende dure veiligheidscomponenten nodig om de machine veilig te maken. Levert een productiemachine bijvoorbeeld klemgevaar op dan kan achteraf worden opgelost met een lichtscherm. Slimmer is het de openingen die zich in de buurt van het klemgevaar voordoen zo klein te maken dat ze onbereikbaar zijn geworden voor bijvoorbeeld vingers, het geheel af te schermen of door voldoende afstand tot de gevarenzone in het ontwerp in te bouwen. Hierbij geldt ook dat iets wat er niet is ook niet stuk kan. Met andere woorden: houd het ontwerp simpel en verhoog daarmee de beschikbaarheid zonder dat dit ten koste gaat van de veiligheid. Een machineontwerp achteraf beveiligen is in de praktijk altijd duurder en leidt veelal tot een lagere inzetbaarheid. Het vergt echter wel een iets andere manier van denken. Naast de verantwoordelijkheid van de machinebouwer voor het ontwerp ligt er ook een taak voor de werkgever aan de gebruikerskant. Jongbloed: Je kan als werkgever je handen branden wanneer je gebruik maakt van onveilige machines. Dat kan ook geleidelijk gaan doordat je als werkgever toelaat dat machines onveilig worden gemaakt. Bijvoorbeeld doordat personeel veiligheidsvoorzieningen verwijdert of een andere wijze overbrugt, geen onderhoud uitvoert etc. Hierbij speelt toezicht een belangrijke rol. Het kan erg onverstandig zijn alleen op prijs een machine in te kopen. Vooral als je daarbij als werkgever constateert of laat constateren dat die machine niet veilig kan zijn. De machine mag dan wel voorzien zijn van CE, bij een ongeluk kijkt de Arbeidsinspectie eerst naar de werkgever. Met name de zorgplicht is hierbij belangrijk. U had toch gezien dat de machine niet veilig was, maar u liet de mensen er wel mee werken. Om dergelijke situaties te voorkomen is het belangrijk om de leverancier zorgvuldig te selecteren en goede afspraken te maken over de veiligheid. Bedenk daarbij ook wie er met de machine moet werken. Mensen uit een sociale werkplaats bijvoorbeeld, ongetrainde vakantiekrachten of opgeleide krachten. Kwalitatieve veiligheid Met de invoering van de nieuwe machinerichtlijn en nieuwe besturingsnormen heerste de mening dat alleen door redundantie (dubbeluitvoeren) van veiligheidscomponenten hoge risico s waren af te dekken. Het gebruik van enkelvoudige afschakeling was hiervoor uitgesloten, zoals beschreven in de norm NEN-EN gebaseerd op veiligheidscategorieën. Het nadeel van deze norm is dat men ervan uitgaat dat men kwaliteitscomponenten toepast. Wat er gebeurde was dat er inderdaad twee veiligheidscomponenten werden gebruikt, maar

9 dat deze allebei van erg lage kwaliteit waren, waardoor er alsnog geen veiligheid werd gecreëerd. Al leek het in dit geval wel veilig doordat het circuit redundant opgebouwd was, dit was puur een schijnveiligheid door de slechte kwaliteit van de componenten, schetst Jongbloed. Ook machines van Chinese komaf vertonen meer dan regelmatig dit beeld. In de nieuwe normen onder de machinerichtlijn staat kwalitatieve, en geen kwantitatieve, veiligheid voorop. Wanneer de kwaliteit van de componenten bijzonder goed is, is het juist mogelijk om een veilig, enkelvoudig circuit op te stellen en daarmee de betrouwbaarheid van een redundant circuit te evenaren. Besparen door rekenmodellen Door de focus op kwalitatieve veiligheid is er meer mogelijk op het gebied van beveiligen en ook op gebied van besparingen. Dit gaat hand in hand met het toepassen van de berekeningssystemen Performance Level en Safety Integrity Level (PL en SIL). De normen bieden nu verschillende mogelijkheden om een goed veiligheidscircuit op te bouwen. Organisaties kunnen besparen op de componenten, aangezien er minder of minder kostbare componenten nodig zijn. Hier geldt: het product van de hoeveelheid en de kwaliteitswaarde van de componenten is bepalend. Op deze manier kun je niet meer weg komen met twee componenten die bijvoorbeeld een brug beveiligen, maar die allebei van erg slechte kwaliteit zijn. Wel is het nu een mogelijkheid om één component hiervoor in te bouwen die kwalitatief goed is. SIL en PL bieden de machinebouwers de mogelijkheid om in kaart te brengen welke factoren nu de totale veiligheid bepalen. De totale veiligheid wordt bepaald door het product van de kwaliteit en de opbouw, enkel- of meervoudig, van veiligheidscomponenten aan machines, bevestigt Jongbloed. Echter is er een derde aspect van invloed. Ook de controle van de onderdelen speelt mee in de veiligheid. Als er veranderingen gesignaleerd worden aan de machine kan het zijn dat een onderdeel minder of helemaal niet meer functioneert. Door dit met controle vroegtijdig te ontdekken, dus voordat de veiligheidsfunctie wordt aangesproken, verbeter je de veiligheid van de machine. Doordat er gespeeld kan worden met deze drie componenten, vervolgt Jongbloed, zijn er voor organisaties verschillende mogelijkheden om machines te beveiligen. Er hoeft geen schijnveiligheid meer gecreëerd worden, maar er kan wel een afweging worden gemaakt in aantal en kwaliteit van de componenten. Dit biedt organisaties veel mogelijkheden tot besparen. Vroeger werd aangenomen dat door zoveel mogelijk veiligheidscomponenten in te bouwen of door voor de duurste te kiezen de veiligheid automatisch werd verbeterd. Dankzij de nieuwe normen onder de machinerichtlijn kan er Ook de controle van de onderdelen speelt mee in de veiligheid. berekend worden wat de risico s zijn en op deze manier gekozen worden voor minder (dure) componenten. Een voorbeeld hiervan is de hydrauliek, die zich kenmerkt door kwalitatief hoogwaardige ventielen. In het verleden moesten deze dubbel uitgevoerd worden, aangezien een enkelvoudige oplossing niet toegestaan was. Nu is de uitkomst van het product van Definitie machine Wanneer hebben we het nu eigenlijk over de machinerichtlijn? Wat is de definitie van een machine in het kader van deze wetgeving? Een machine voldoet aan de machineveiligheidsnorm als er minimaal aan drie criteria wordt voldaan: 1) Een machine bestaat uit een samenstelling van onderdelen waarvan er minimaal één kan bewegen. 2) De machine moet van zichzelf een functie hebben. Dus een motor is geen machine (heeft op zich geen functie) maar als je aan de motor een pomp of ventilator aankoppelt wel. 3) De machine moet aangedreven worden door iets wat van nietmenselijke aard is. Hiervoor bestaan twee grondgedachten. Enerzijds kun je zelf altijd stoppen met de beweging zonder ingrijpen van buiten af en anderzijds kun je bepaalde krachten tegenhouden. Zo is een handmatige betonschaar geen machine, maar een hydraulisch aangedreven variant wel. Toch bestaan er ook uitzonderingen op de regel. Zo zijn er bijvoorbeeld machines waarbij het mechanische veiligheidsrisico bijzonder gering is, waardoor zij niet aan de machinerichtlijn hoeven te voldoen. Ook zijn er andere machines in de machinerichtlijn gedefinieerd. Denk aan onvolledige machines of samengestelde machines zoals bij productielijnen. een enkelvoudige oplossing en hoogwaardige kwaliteit van de ventielen volgens de norm volledig veilig. Hierdoor ontstaat een flinke besparing op ventielen en de veiligheid blijft gewaarborgd. Verschil SIL en PL Besparen met SIL of PL werkt eigenlijk hetzelfde, aangezien er wiskundig geen verschil tussen beide systemen is. Het resultaat in getalvorm kan onderling gewoon met elkaar vergeleken worden. De twee normen komen voort uit de IEC en de ISO partijen. Performance Level is ontwikkeld vanuit de ISO, die zich wereldwijd bezighoudt met normalisatie op allerlei gebied en voort komt uit de oude norm NEN-EN 954 (veiligheidscategorieën). SIL daarentegen komt vanuit de IEC-hoek, de wereldwijde club voor elektrotechniek. Het verschil tussen beide bestaat uit het feit dat bij SIL de architectuur niet vast ligt, waardoor er voor de hoogste veiligheid toch enkelvoudige componenten gebruikt kunnen worden als ze maar aantoonbaar zeer goed zijn. Bij PL wordt dit risico niet genomen. Bij zeer kritische risico s moet, hoe hoog de kwaliteit van de componenten ook is, altijd de redundante oplossing worden gekozen. Om deze reden kunnen machinebouwers die ontwerpen met PL deze ook verkopen als SIL. Andersom: ontwerpen met SIL zijn door de vrijheid van architectuur niet zonder meer om te zetten in PL. Organisaties kunnen dus zeker besparen/verdienen door de nieuwe richtlijn juist toe te passen. Er is nu juist te ruimte om te spelen met de veiligheidscircuits, maar op een modernere, veilige manier. Kleine organisaties in de machinebouw zullen het hierin moeilijker hebben dan grote bedrijven. Bij grote organisaties zijn er meestal voldoende deskundigen aanwezig die de tijd en vaardigheden hebben om zich goed te verdiepen in de mogelijkheden. Kleinere organisaties kunnen niet altijd iemand hiervoor vrijmaken en zij moeten vaak kennis en tijd van buitenaf inhuren. Toch verdient deze tijd en moeite zich, bij het juist toepassen van de richtlijn, zeker terug in veiligheid en kostenbesparing. 7

10 Beschermengel Met enige trots, hetgeen niet onze aard is om dit te tonen, geven we toe dat bij machineveiligheidsvraagstukken we meer doen dan alleen ons werk. Met volle overtuiging en motivatie nemen we uw vraagstuk op met het doel een veiligere en werkbare situatie te creëren. Welkom bij de specialisten voor machineveiligheid Welkom bij the sensor people Meerstraals-veiligheidsfotocellen, inloopbeveilingen, in 2 uitvoeringen: MLD 500 (categorie 4, PLe) en MLD 300 (categorie 2, PLd) met geïntegreerde muting en als noviteit: 3-straals uitvoering met spiegelunit! Leuze electronic BV Ringweistraat CM Waardenburg Telefoon FUSACON Uw KennisPartner! 1 VRAAG 2 VRAAG 3 VRAAG Welke richtlijnen en normen zijn van toepassing op uw machine en/of productielijn? Heeft u ook moeite met de implementatie van alle wettelijke eisen? Denkt men binnen uw bedrijf ook verschillend over machineveiligheid? FUSACON kan u hierbij helpen! Functional Safety Consultants Nederland is een in Nederland gevestigde internationaal opererende onderneming. Zij levert ondersteuning aan producerende bedrijven, machinebouwers, contractors en overheden op het gebied van functionele veiligheid (PL/SIL) en machineveiligheid (CE). Steeds meer organisaties gebruiken onze expertise, vanwege de praktijkgerichte aanpak en onze jarenlange ervaring. Een aantal van onze adviseurs zijn door TÜV gecertificeerd als Functional Safety Engineer. Voor meer informatie:

11 Faalfrequenties, rekenmodellen, verificaties Krijgt u hier kopzorgen van? D&F begeleidt u bij uw overstap naar de EN ISO (PL) of EN IEC (SIL) met training, coaching of advies. D&F Consulting B.V. Bredaseweg LA Etten-Leur Tel.: info@denf.nl Gratis SIL en PL drieluikjes verkrijgbaar via: MS6-SV Slowstart- en ontluchtingsventiel: Maximale veiligheid voor mens en machine Het MS6-SV slowstart - en ontluchtingsventiel helpt u mee in de veilligheid te garanderen voor mens en machine Enerzijds door een snelle en betrouwbare ontwikkeling van uw systeem, anderzijds kunt u de machines bij opstart gecontroleerd en dus veilig op druk brengen. De veiligheidsfunctie is technisch gerealiseerd door een tweekanaalsventiel, standdetectie en zelfdiagnose conform de geldende normen. Optimale veiligheid van de mens is verkregen door de gecontroleerde afloop, eenvoudige bediening en inbedrijfstelling. De voordelen van de MS6-SV: De nieuwe MS6-SV biedt de maximale veiligheid bij druk-opbouw en ontluchten Integratie in het modulaire MS-systeem; een complete en veilige luchtverzorging Maximale veiligheid volgens de normen ISO Performance Level e/categorie 4 en de IEC SIL 3 De MS6-SV heeft een plug and work -principe en is inzetbaar zonder software of andere veiligheid PLC s Festo BV Schieweg AN Delft Tel. +31(0) Fax +31(0) apt@festo.nl MS6 SV_ADV_SAFETY WIJZER.indd :53:41

12 MKB moet kunnen vertrouwen op een veilige robotinstallatie Een MKB-bedrijf zou bij investering in robotautomatisering wat betreft veiligheid van de installatie volledig moeten kunnen vertrouwen op zijn leverancier. Daarvoor bestaan immers Europese machinerichtlijnen (CE), al worden die uit prijstechnische overwegingen niet overal consequent nageleefd. Daarom heeft de Robotics Association Benelux (RAB) een onafhankelijke stichting in het leven geroepen die een veiligheidskeurmerk voor robotleveranciers heeft ontwikkeld: RAB Robotics Safety Mark. Robotleveranciers kunnen het veiligheidskeurmerk verkrijgen na een grondige toetsing door een onafhankelijke auditor. Zestien leveranciers werken inmiddels volgens dit unieke veiligheidskeurmerk. Waarom is het RAB Robotics Safety Mark opgesteld, hoe betrouwbaar is het veiligheidskeurmerk en hoe dit wordt bewaakt, vroegen we aan Erik ter Veer, voorzitter van de Stichting RAB Robotics Safety Mark. 10 In de praktijk blijkt dat bepaalde ondernemers robotinstallaties relatief goedkoop aanbieden en zo dus vermoedelijk besparen op fundamentele maatregelen ten aanzien van machineveiligheid. Dat is illegaal en kan leiden tot ernstige ongelukken. Al tijdens de oprichting van branchevereniging RAB medio 2007 waren de leden het er over eens dat de branche zich sterk zou moeten maken voor het veiligheidsaspect. De branchevereniging heeft daarom veel kennis en energie gestopt in het RAB Robotics Safety Mark. Veiligheidskeurmerk Voorzitter Ter Veer van de Stichting RAB Robotics Safety Mark is van huis uit jurist en als zodanig een man met meer Erik ter Veer, voorzitter van de Stichting RAB Robotics Safety Mark. bestuurlijke ervaringen dan robotkennis. Bovendien staat hij volkomen los van de branche en van de branchevereniging. Hij is in functie benoemd door de FME-CWM en is op geen enkele manier gelieerd aan het RAB. Wanneer de stemmen staken geeft zijn stem de doorslag. Daarmee is de onafhankelijkheid en neutraliteit afdoende gewaarborgd. Alle leveranciers van robots en robotsystemen kunnen het recht verkrijgen het RAB Robotics Safety Mark te mogen voeren, of ze nu wel of geen lid zijn van de RAB. Wel is het veiligheidskeurmerk een voorwaarde voor lidmaatschap van het RAB. In hoofdlijnen komt het veiligheidskeurmerk er op neer dat een leverancier die het RAB Robotics Safety Mark heeft verworven geen concessies kan doen aan het veiligheidsaspect om daardoor zijn producten tegen een lagere prijs aan te kunnen bieden. Het RAB Robotics Safety Mark omvat tenminste de Europese eisen waaraan de leverancier op het gebied van veiligheid moet voldoen. Daarom wordt het keurmerk ook slechts voor 2 jaar toegekend, waarna dit opnieuw moet worden aangevraagd. Leveranciers onder de vlag van het keurmerk worden zo periodiek gecontroleerd of ze zich aan de wettelijke regels houden, iets wat bij de overheid niet altijd prioriteit heeft. Toetsing door onafhankelijke auditor De requirements waarop leveranciers worden getoetst zijn door een speciale keurmerk commissie in nauwe samenwerking met een onafhankelijk technisch adviesbureau opgesteld. Deze requirements toetsen in principe de handhaving van de laatste machinerichtlijnen en -normen (NEN-EN-ISO-CD/ TR-SIL-PL, etc.). Vanaf het begin is geïnvesteerd in een goed en deskundig auditbureau, dat de robotleveranciers iedere twee jaar toetst. De leveranciers worden op basis van gerealiseerde projecten van de afgelopen drie jaar beoordeeld. Bij een positief advies kan het keurmerk weer twee jaar gevoerd worden. Mocht een leverancier het veiligheidskeurmerk niet halen dan kan deze daartegen in beroep te gaan. Het ziet er naar uit dat Nederland en België de eerste landen zijn waar een dergelijk veiligheidskeurmerk wordt gehanteerd. Dat dit op Europees niveau opviel was ook een belangrijke reden voor de president van de International Federation of Robotics (IFR) om persoonlijk de eerste RAB Robotics Safety Marks op een feestelijke bijeenkomst vorig jaar oktober in Eindhoven te komen uitreiken. Het IFR onderhoudt nauwe contacten met de Europese commissie in Brussel op het gebied van machineveiligheid. Op basis van ervaring werkt Brussel voortdurend aan verdere aanscherping van de eisen. Het RAB Robotics Safety Mark vormt voor de robotleveranciers ook een belangrijk marketinginstrument. Een leverancier met dit veiligheidskeurmerk kan zich daarmee immers onderscheiden van een leverancier die zonder Het RAB Robotics Safety Mark omvat tenminste de Europese eisen waaraan de leverancier op het gebied van veiligheid moet voldoen.

13 Veiligheids PLC s regelen veiligheid per zone Robotintegrators die hun installaties leveren conform het RAB Robotics Safety Mark zijn zelf verantwoordelijk voor de veiligheid van de installatie. Dat vraagt in de meeste gevallen om extra besturingscomponenten, zoals veiligheidsrelais en PLC s. PPC fabrikanten, waaronder Pilz en Siemens, spelen daar op in met componenten waarin robotintegrators zelf veiligheidsfuncties kunnen integreren. Dergelijke PLC s maken het mogelijk bijvoorbeeld lichtschermbeveiliging in te schakelen wanneer een robot meerdere zones bedient. De positie van de robot die zich over een baan verplaatst om meerdere zones te kunnen bedienen, wordt met naderingsschakelaars geregistreerd. Die signalen worden in de tussenbesturing verwerkt door veiligheids PLC s met drie processors die zichzelf controleren. De PLC s zorgen ervoor dat de lichtschermbeveiliging alleen in die zone waar de robot actief is, wordt ingeschakeld. Zodra een medewerker die zone echter betreedt, schakelt de robot direct in stilstand. Dit PLC s zorgen ervoor dat de lichtschermbeveiliging wordt ingeschakeld wanneer een robot meerdere zones bedient. soort extra voorzieningen zijn bedoeld om te voorkomen dat een werknemer een zone betreedt waarin de robot actief is en mogelijk ongewenst ingeklemd of geraakt zou kunnen komen door de robot. veiligheidskeurmerk werkt. Nu het veiligheidskeurmerk ook een voorwaarde is voor lidmaatschap van het RAB kunnen de leden op basis van gelijkwaardigheid ook kennis over de markt met elkaar delen. Leden hebben daarmee een voorsprong op gebied van marktkennis. Vooroordelen In de praktijk blijkt dat er in de markt nog veel vooroordelen tegen robotisering bestaan. Zo associëren sommige bedrijven robotisering nog steeds met te hoge kosten, lange terugverdientijden, twijfels over veiligheid en wordt gedacht dat robots alleen geschikt zijn voor grote series. De robotdichtheid ligt om die reden in Nederland dan ook onder het Europees gemiddelde. De Robotics Association Benelux ziet het dan ook als belangrijke taak die onwetendheid uit de markt weg te nemen door bijvoorbeeld voorlichting te geven aan ondernemers en hun brancheorganisaties in relevante bedrijfstakken. Met het RAB Robotics Safety Mark en een aantal workshops gaat de RAB daar hard aan werken Op afstand de veiligste Schmersal nederland B.v. is de officiële leverancier van Schmersal en elan componenten in nederland en voert ook een complete lijn encoders van Wachendorff en machine-afschermingen van Satech. Breed en toonaangevend programma Machineveiligheid automatiseringstechniek lifttechniek elan produkten TQ 900 Trekkoordschakelaar lichtschermen & inloopbeveiliging commondokast veiligheidsvergrendeling programmeerbare veiligheids plc incrementele industriële encoders impuls-echotechniek paneelschakelaars magneetveiligheidsschakelaars info@schmersal.nl

14 CE-aansprakelijkheid voor aanpassing bestaande machines en voor samengestelde machines Tijdens het Safety Event 2010 hield mr. Lindsay Hopmans, als hoofd juridische zaken werkzaam bij de Vereniging FME-CWM, een inleiding over enkele juridische vraagstukken bij de toepassing van de Machinerichtlijn (Richtlijn 2006/42/EG). Hij heeft daarbij vooral aandacht besteed aan de vraag of en in hoeverre de aanpassing van bestaande machines onder de Machinerichtlijn valt en welke partij aansprakelijk is voor een machine, die is opgebouwd uit onderdelen en modules van verschillende herkomst. Dit artikel is een samenvatting van deze lezing. 12 De Machinerichtlijn is in de eerste plaats bedoeld om te waarborgen dat uitsluitend veilige machines op de Europese markt worden gebracht. Daarbij gaat het om de eerste verhandeling binnen de Europese Economische Ruimte (EER, omvattende de 27 EU-landen en Noorwegen, IJsland en Liechtenstein). Zodra een machine eenmaal voor de eerste keer is verhandeld en in gebruik genomen is de Machinerichtlijn voor die specifieke machine uitgewerkt. Als de machine vervolgens opnieuw wordt verhandeld, dus als tweedehands machine, is de Machinerichtlijn niet meer van toepassing. Wat nu als een in gebruik zijnde CE-gemarkeerde machine wordt aangepast? Er kan daardoor sprake zijn van wijziging van de werking en/of uitbreiding van de functionaliteit van de machine. De veiligheid van de gebruiker kan daarbij in het geding zijn, zodat het wakend oog van de overheid mag worden verwacht. De Machinerichtlijn zelf zegt niets over deze situatie. In de Guide to application of the Machinery Directive 2006/42/EC van de Europese Commissie (2nd Edition June 2010, zie de website van de Europese Commissie) wordt in de eerste plaats verwezen naar de nationale autoriteiten. Desondanks kunnen aan deze Guide wel de nodige richtsnoeren worden ontleend. Indien slechts onderdelen worden vervangen door identieke onderdelen is de Machinerichtlijn niet van toepassing. Er is dan geen sprake van enige wijziging van risico s. Als een machine wordt ontmanteld en opnieuw wordt opgebouwd volgens een nieuw ontwerp is de Machinerichtlijn wel van toepassing. Er is dan sprake van een machine met andere veiligheidsrisico s dan de oude machine, dus een nieuwe risicobeoordeling, technisch dossier en gebruikershandleiding zijn alleszins gewenst. Tussen deze beide extremen zijn allerlei meer of minder vergaande aanpassingen van de machine denkbaar. Als vuistregel kan worden aangehouden dat de regels van de Machinerichtlijn moeten worden toegepast voor de nieuwe risico s die door aanpassing van de bestaande machine ontstaan. Iedere partij die een machine aanpast dient rekening te houden met de mogelijkheid dat nationale autoriteiten (zoals de Arbeidsinspectie) van oordeel zullen zijn dat een bepaalde aanpassing onder de Machinerichtlijn valt en dat daarvoor de essentiële eisen van de Machinerichtlijn volgens de bij aanpassing geldende stand van de techniek hadden moeten worden toegepast, met gelijktijdige aanpassing/aanvulling van de gebruikershandleiding en het technisch dossier. Nieuwe machine De gedachte bij veiligheidswetgeving (zoals de Machinerichtlijn) is dat de veiligheid van de gebruiker moet worden gewaarborgd. Dit is vertaald in verplichtingen van machinefabrikanten om alle veiligheidsrisico s zoveel mogelijk weg te nemen. Zodra deze risico s na ingebruikneming van een machine worden gewijzigd of vergroot ligt het vanuit deze gedachte voor de hand dat opnieuw een risicobeoordeling plaatsvindt op basis van de eisen van de Machinerichtlijn. Er is immers sprake van een nieuwe machine, d.w.z. voor het aangepaste gedeelte. Door de aanpassing is een nieuwe machine ontstaan, hoe beperkt de aanpassing ook mag zijn. Als een fabrikant een bestaand type van een machine op een enkel punt aanpast zal hij de aangepaste machine ook opnieuw op grond van de Machinerichtlijn moeten certificeren en daar een nieuwe EG-verklaring van overeenstemming voor moeten opstellen. Bij elke wijziging van risico s ligt de toepassing van de Machinerichtlijn daarom voor de hand. Die toepassing kan dan echter beperkt blijven tot risicobeoordeling van de aanpassing volgens de geldende stand van de techniek, inclusief de interfaces met de overigens ongewijzigde machine. Productaansprakelijkheid Voor de aanpassing geldt dat ook productaansprakelijkheid kan optreden. Dit is de aansprakelijkheid van de producent van een product tegenover het slachtoffer, indien sprake is van veiligheidsgebreken in het product. Op grond van de wetgeving voor productaansprakelijkheid moet elk product de veiligheid bieden die redelijkerwijs mag worden verwacht. Ook dit geldt voor het moment van de eerste verhandeling, maar een rechter zou bij een claim van een slachtoffer kunnen oordelen dat het lichamelijk letsel is veroorzaakt door onvoldoende

15 veiligheid van een aanpassing aan een bestaand product. In de wetgeving voor productaansprakelijkheid is evenmin bepaald of de partij die een bestaand product aanpast als producent moet worden beschouwd. Een rechter zou daarom kunnen oordelen dat een aanpassing van een bestaand product een nieuw product oplevert, zeker als sprake is van nieuwe veiligheidsrisico s die specifiek uit de aanpassing voortvloeien. Goed vakmanschap Een ander punt bij aanpassing is nog dat de opdrachtgever bij een contract over de aanpassing mag verwachten dat deze met goed vakmanschap en daarom volgens de huidige stand van de techniek wordt uitgevoerd, met inachtneming van de geldende veiligheidsregels. Bij ongelukken kan de partij die de aanpassing heeft uitgevoerd door haar opdrachtgever aansprakelijk worden gesteld. Denk aan een werkgever die door een werknemer aansprakelijk wordt gesteld voor lichamelijk letsel en die vervolgens verhaal zoekt op de partij die verantwoordelijk is voor de aanpassing, die oorzaak is van het lichamelijk letsel. En ten slotte geldt dat elke professionele partij, die zich op de markt presenteert als deskundig op het gebied van aanpassing van machines, bij die aanpassingen goed vakmanschap moet toepassen en (in juridische termen) de zorgvuldigheid in acht moet nemen die in het maatschappelijk verkeer betaamt. Een aanpassing aan een machine, die naar de actuele stand van de techniek onvoldoende veiligheid oplevert, kan bij schade van personen een zogenaamde onrechtmatige daad opleveren. Van de betrokken partij mocht worden verwacht dat de aanpassing vakmatig zou geschieden. Als dat niet het geval is, moet de aanpassende partij de schade vergoeden. Advies: bij aanpassing aandacht voor machinerichtlijn Er zijn dus verschillende rechtsgronden denkbaar om een partij, die een aanpassing aan een bestaande machine uitvoert, aansprakelijk te stellen indien de aanpassing niet aan de geldende stand van de techniek en veiligheidsregels voldoet. Eén van die rechtsgronden is de Machinerichtlijn. Voor de andere rechtsgronden impliceert de Machinerichtlijn de vereiste stand van de techniek. Er bestaat daarom alle reden om bij aanpassing van een bestaande machine de nieuwe risico s te toetsen aan de eisen van de Machinerichtlijn door toepassing van een risicobeoordeling, vastlegging daarvan in een (aanvullend) technisch dossier en aanpassing/aanvulling van de gebruikershandleiding. Door een dergelijke zorgvuldige handelwijze worden risico s zo veel mogelijk weggenomen en ongelukken en aansprakelijkheid voorkomen. Verantwoordelijkheden werkgever bij aanpassing De aanpassing van bestaande machines zal vaak in een productieomgeving door de gebruiker zelf worden uitgevoerd, dus door de werkgever van de personen die de machines bedienen. De werkgever kan dan al naar gelang de interpretatie van de nationale autoriteiten/ rechters als fabrikant in de zin van de Machinerichtlijn en als producent in de zin van de wetgeving voor productaansprakelijkheid worden aangemerkt. Daarnaast bestaan specifieke Europese eisen voor werkgevers bij de beschikbaarstelling van arbeidsmiddelen aan de eigen Lindsay Hopmans: Als een machine wordt ontmanteld en opnieuw wordt opgebouwd volgens een nieuw ontwerp is de Machinerichtlijn van toepassing. werknemers (Richtlijn 2009/104/EG). Een werkgever moet bij beschikbaarstelling van arbeidsmiddelen aan zijn werknemers toetsen of deze voldoen aan de daarvoor geldende eisen. Zo moet de werkgever voor nieuwe machines controleren of de machine is voorzien van CE-markering en of daar een EG-verklaring van overeenstemming en een gebruikershandleiding in de eigen taal is bijgevoegd. Voor tweedehands machines moet de werkgever controleren of de machine nog steeds voldoet aan de eisen, die golden bij eerste verhandeling en ingebruikneming door de eerste gebruiker, dus de essentiële eisen van de Machinerichtlijn volgens de stand van de techniek bij die eerste verhandeling/ingebruikneming. In dat verband lijkt een beperkte controle op veiligheid voldoende, mits de verkoper van de tweedehands machine aan de werkgever garandeert dat aan die eisen is voldaan. Indien een machine al vóór 1 januari 1993 in gebruik was genomen hoeft de machine uitsluitend aan de minimumeisen van Bijlage I van Richtlijn 2009/104/EG te voldoen. Voor de werkgever bestaat na ingebruikneming van een machine de verplichting om deze door adequaat onderhoud ten minste op het veiligheidsniveau te houden dat voor de machine gold op het moment van eerste verhandeling/ ingebruikneming (d.w.z. inclusief de ingebruikneming door eventuele vorige gebruikers). Bij aanpassing moet in ieder geval aan de bedoelde oude eisen worden voldaan. Voor de nieuwe risico s moet de actuele stand van de techniek worden toegepast. Samenbouw machines tot samenstel In de praktijk worden machines en halffabricaten vaak samengebouwd tot complexe installatie 13

16 14 of tot productielijn, waarbij de verschillende schakels met elkaar verbonden zijn en elkaar qua veiligheid kunnen beïnvloeden. In de Machinerichtlijn is daarin voorzien in de definitie van machine in art. 2. Daaronder worden ook verstaan samenstellen van machines en/of niet voltooide machines, die teneinde tot hetzelfde resultaat te komen zodanig zijn opgesteld en bestuurd dat zij als één geheel functioneren. Elk van de voltooide machines, die onderdeel uitmaken van het samenstel, moet zelfstandig aan de Machinerichtlijn voldoen. Door de samenbouw van (al dan niet voltooide) machines ontstaan echter nieuwe risico s, die nog niet in ogenschouw zijn genomen door de fabrikanten van de zelfstandige machines, die in het samenstel worden opgenomen. Met het oog op de veiligheid van de gebruikers en andere blootgestelde personen heeft de Europese wetgever voorzien in toepasselijkheid van de Machinerichtlijn op deze samengestelde installaties. Maar wie is dan de verantwoordelijke partij? Volgens de Machinerichtlijn is dat altijd de fabrikant. Deze is in art. 2 van de Machinerichtlijn gedefinieerd als degene die de machine ontwerpt en/of produceert. Bij samengestelde installaties is er echter niet één partij die als zodanig kan worden aangewezen. De onderdelen zijn vaak van verschillende herkomst, dus door verschillende (rechts) personen ontworpen en geproduceerd. Dit biedt dus geen houvast. Ontwerpfase bepalend voor veiligheid In de genoemde Guide to application of the Machinery Directive 2006/42/EC van de Europese Commissie wordt enig houvast gegeven voor de invulling van verantwoordelijkheden. Het ligt voor de hand dat de partij die verantwoordelijk is voor het ontwerp van het samenstel ook de verantwoordelijkheid neemt voor overeenstemming van het samenstel van machines met de Machinerichtlijn. Bij het ontwerp van het samenstel worden immers de keuzes gemaakt, die de veiligheid van de combinatie van verschillende machines bepalen. Bij het ontwerp kunnen de veiligheidsrisico s worden weggenomen/beperkt, zodat de ontwerper van de installatie de meest gerede partij is om de beoordeling van de door samenbouw van machines ontstane risico s te verzorgen, een technisch dossier aan te leggen en een adequate gebruikershandleiding op te stellen, door bundeling van de gebruikershandleidingen van de individuele machines en aanvulling daarvan voor de door combinatie ontstane risico s. Hoewel het dus voor de hand ligt dat de ontwerper van het samenstel van machines de hoedanigheid van fabrikant voor dat samenstel aanneemt door de EG-verklaring van overeenstemming in die hoedanigheid te ondertekenen, wijst de Machinerichtlijn deze partij echter niet als fabrikant aan. Fabrikant is degene die de machine ontwerpt en/of produceert. De ontwerper van het samenstel van machines hoeft niet degene te zijn die het samenstel tot stand brengt door samenbouw. Dat kan één van de fabrikanten van de verschillende machines zijn, die onderdeel vormen van het samenstel, of een derde partij die opdracht krijgt tot samenbouw. Ook de uiteindelijke gebruiker van het samenstel zou de samenbouw voor zijn rekening kunnen nemen. Kortom, er kan niet één partij worden aangewezen die er als fabrikant van het samenstel duidelijk uitspringt. EG-verklaring van overeenstemming doorslaggevend Voor de Machinerichtlijn is doorslaggevend wie de EG-verklaring van overeenstemming ondertekent. Dat is dus een zuiver formeel criterium. Door ondertekening van deze verklaring trekt de ondertekenaar alle verantwoordelijkheden als fabrikant van het samenstel naar zich toe. De ondertekenaar zal zich er daarom van moeten vergewissen dat voor het samenstel een zorgvuldige risicobeoordeling heeft plaatsgevonden, dat die is vastgelegd in een technisch constructiedossier, dat desgewenst steeds voor elk onderdeel van het samenstel inzage mogelijk is in dat dossier en dat er een gebruikershandleiding is voor het totale samenstel, inclusief instructies in verband met de risico s die juist uit de combinatie van machines voortvloeien. Afspraken tussen betrokken partijen gewenst Voor elk samenstel van machines moet een EG-verklaring van overeenstemming worden afgegeven. De betrokken partijen kunnen met elkaar overleggen wie die verantwoordelijkheid op zich neemt. Als een partij dat doet hoeft dat niet te betekenen dat deze partij ook alle risico s op zich neemt voor de overeenstemming met de eisen van de Machinerichtlijn. Naar de toezichthoudende autoriteiten en de afnemer toe bestaat verantwoordelijkheid voor alle risico s, maar bij niet-overeenstemming met de eisen zou de fabrikant van het samenstel, d.w.z. de ondertekenaar van de EG-verklaring van overeenstemming voor dat samenstel, eventuele boetes en schadeclaims kunnen verhalen op de partij die verantwoordelijk is voor de specifieke tekortkoming in het samenstel. Veelal zal één van de betrokken partijen als feitelijk verantwoordelijke voor die tekortkoming kunnen worden aangewezen. Positie werkgever bij samenbouw Indien geen afspraken worden gemaakt door de betrokken partijen over de ondertekening van de EG-verklaring van overeenstemming of indien niemand daaraan denkt, zal de gebruiker van het samenstel van machines door de toezichthoudende autoriteiten kunnen worden afgerekend op het ontbreken van de EG-verklaring van overeenstemming. Als werkgever was deze op grond van Richtlijn 2009/104/EG ervoor verantwoordelijk dat elk samenstel van machines dat aan de eigen werknemers ter beschikking wordt gesteld aan de eisen van de Machinerichtlijn voldoet. Bij gebreke van een EG-verklaring van overeenstemming heeft de werkgever dan kennelijk deze verantwoordelijkheid niet ingevuld en kan hij beboet worden. Bij ongevallen kan hij voor het lichamelijk letsel van de werknemer aansprakelijk worden gesteld. Een werkgever heeft er daarom alle belang bij dat voor het samenstel van machines een EG-verklaring van overeenstemming wordt afgegeven. Hij is daarom de meest gerede partij om bij de opdrachtverlening tot ontwerp en bouw van een samenstel van machines bij de betrokken partijen aan te dringen op afspraken over de risicobeoordeling en waarborging van de inachtneming van de Machinerichtlijn en over de aanwijzing van een fabrikant van het samenstel, die de EG-verklaring van overeenstemming zal ondertekenen.

17 Veiligheidslichtschermen: uniek en gepatenteerd Met de Safeeasy veiligheidslicht schermen bespaart u veel bedradingstijd en kosten! Eenvoudig bedraden; alle elektronica in één behuizing De schermen hebben een actieve en een passieve unit Inclusief handmatige of automatische reset, Muting en EDM functies en compleet geïntegreerde mutinglamp Dé nr. 2 producent van veiligheids lichtschermen ter wereld. Beveiligen Meten & Controleren Detecteren Personal Partners, Premium Products Identificeren [ T ] [ W ] vierpool.nl [ E ] info@vierpool.nl w w w. e u c h n e r. n l CES+CET+MGB Gebruik maken van de modernste technologie en tegelijk besparen? En óók nog aan het hoogste risiconiveau voldoen? Dat kan met deze slimme veiligheids-componenten. De besparing is het resultaat van het in serie verbinden van de OSSD-veiligheidskanalen. De gehele keten gebruikt uiteindelijk maar twee ingangen van het veiligheidscircuit. Transpondertechnologie biedt de mogelijkheid om de keten uit te rusten met unieke codes, waarmee manipulatie wordt teruggedrongen. Daarmee wordt voldaan aan de EN-ISO14119, de zogenaamde manipulatienorm. Serieel aansluitbaar via OSSD-in/uit PL e / SIL 3, individueel én serieel Transpondertechnologie Hoge vergrendelingskrachten Voldoet aan EN-ISO14119 Keten uitbreidbaar met gewone schakelaars Nieuwsgierig? Check de nieuwspagina op de website! Keten zonder zwakste schakel EUCHNER (Benelux) BV - Postbus NL-3350 AC Papendrecht - Tel +31 (0) Fax +31 (0) info@euchner.nl -

18 Q & A 16 Vragen en de bijbehorende antwoorden over inhoud en interpretatie van de Europese richtlijnen, met name de nieuwe Machinerichtlijn 2006/42EG. Q In de machinesector werden veiligheidsfuncties tot nu toe uitgevoerd volgens de norm NEN-EN 954-1, die onderscheid maakt in vier veiligheidscategorieën. Op dit moment is er een nieuwe norm NEN-EN-IEC 62061:2005 die spreekt over Safety Integrity Level (SIL) en de norm NEN-EN-ISO :2006, die spreekt van Performance Level (PL). 1. Wat is het verschil tussen SIL en PL? 2. Welke methode verdient wanneer de voorkeur? A1. Wat is het verschil tussen SIL en PL? Bij het ontwerp van deze besturingstechnische maatregelen wordt op dit moment gebruik gemaakt van de Europese norm EN 954-1, die de algemene ontwerpbeginselen en -eisen van onderdelen van een besturingssysteem (elektrisch, hydraulisch, pneumatisch of mechanisch) met een veiligheidsfunctie behandelt. Deze norm kent een kwalitatieve risicobeoordelingmethodiek, risicograaf genoemd, die het risico in vijf categorieën: B, 1, 2, 3 of 4 verdeelt. Iedere categorie stelt speciale technische eisen aan de opbouw en uitvoering van het totale veiligheidscircuit. Bijvoorbeeld: In categorie 3 mag een enkele fout niet tot verlies van de veiligheidsfunctie leiden en moet deze (indien praktisch mogelijk) worden gedetecteerd. Een opeenhoping van fouten kan wel tot verlies van de functie leiden. Deze norm werd ook op internationaal niveau gewaardeerd en is al in 1999 ook op internationaal niveau (ISO) aangenomen onder de naam ISO :1999. De huidige norm EN [1] is slechts gericht op het ontwerp van onderdelen van het besturingssysteem dat een veiligheidsfunctie vervult. Omdat een besturingstechnische veiligheidsfunctie, zoals een hekbeveiligingscrcuit altijd wordt opgebouwd uit meerdere onderdelen ontstaan hierdoor in de praktijk problemen. Hoewel iedereen de kreet de zwakste schakel bepaalt de sterkte van de gehele keten wel kent, biedt de norm de elektrotechnische ontwerper geen houvast wanneer het gaat om het bepalen van de EN 954 categorie van de gehele keten. Om deze problemen het hoofd te kunnen bieden is deel 1 van de oude EN in 2006 totaal vernieuwd. Deze nieuwe norm met de naam NEN-EN- ISO :2006 voert - naast een systeemgedrag - ook een faalkansberekening in op basis van kwaliteit en zelfdiagnose. Zo is ook elektronica en software toe te passen in veiligheidsfuncties van machinebesturingen. Deze nieuwe ISO specificeert voor het gewenste veiligheidsniveau geen categorie meer maar een zogenaamd Performance Level (PLa, PLb, PLc, PLd of PLe). Een performance level is een discreet niveau waarmee de geschiktheid van een veiligheidsfunctie wordt gespecificeerd in een Probability of a dangerous failure per hour (PFH). Bijvoorbeeld een veiligheidsfunctie met PLd is de kans op falen kleiner dan 1 keer per uur. De nieuwe NEN-EN-ISO geeft eisen voor de integratie van veiligheidscomponenten in de machinebesturing. Ze beschrijft een black-box methodiek waar de engineer de architectuur van een veiligheidscircuit (systeemopbouw), de faalkans van de hardware en de diagnosemogelijkheden invoert. De uitkomst van de black-box is dan het maximale Performance level (PL) dat met de veiligheidsfunctie kan worden bereikt. Door de black-box methodiek is het aantal mogelijke systeemconfiguraties beperkt tot slechts 3 varianten. Voor de validatie van de totale veiligheidsfunctie kan de norm NEN-EN-ISO :2003 worden toegepast. Helaas is deze norm echter op dit moment (voorjaar 2010) nog niet aangepast aan de nieuwe Performance Level methodiek. De nieuwe norm NEN-EN- IEC 62061:2005 behandelt de functionele veiligheid van elektrische, elektronische en programmeerbaar elektronische veiligheidscircuits in de machinesector. Deze norm is per 31 december 2005 opgenomen in de lijst van geharmoniseerde normen onder de Machinerichtlijn 98/37/EG. Opvolging van deze norm door de machinebouwer/ systeem integrator/ eindgebruiker geeft al sinds die tijd het zogenaamde vermoeden van overeenstemming met de Machinerichtlijn. De benodigde prestaties van elke veiligheidsfunctie worden uitgedrukt in de vorm van een safety integrity level (SIL). Een SIL level geldt voor de complete keten van componenten (sensor-logica-actuator) waaruit de veiligheidsfunctie is opgebouwd. Dit in tegenstelling tot de eerder genoemde norm EN 954, die vooral naar veiligheidsgerelateerde componenten kijkt. De norm IEC onderkent drie SIL-niveaus (SIL 1 t/m SIL 3). Voor iedere besturingstechnische veiligheidsfunctie op de machine moet middels een risicograaf een SIL-level worden bepaald. Elk SIL-niveau komt overeen met een bepaalde Probability of Failure per Hour (kans op falen per uur). Hoe hoger het SIL-niveau des te kleiner is de kans dat het systeem faalt. Voor een SIL 2 systeem geldt bijvoorbeeld dat de kans op falen per uur kleiner is dan 0, dat wil zeggen kleiner dan 1 keer per miljoen uur. Het bijzondere aan de norm NEN-EN-IEC is dat, anders dan in de huidige norm NEN-EN of zijn opvolger NEN-EN ISO :2006, eisen en methodieken worden gespecificeerd voor alle fasen van de levenscyclus van een veiligheidscircuit. Niet alleen het ontwerp, maar ook de inbedrijfstelling, het gebruik, het onderhoud en de modificaties van een veiligheidscircuit moeten veilig kunnen gebeuren. In een besturingstechnisch circuit, dat een veiligheidsfunctie (bijv. lichtschermbeveiliging) uitvoert, kunnen de volgende drie typen fouten optreden: 1. random fouten 2. systematische fouten 3. common-cause fouten. De norm specificeert eisen ter voorkoming en beheersing van alle hier genoemde fouten. Op dit moment wordt SIL bij veel bedrijven in de machinesector alleen geassocieerd met de probabilistische betrouwbaarheidscalculatie (de SIL-berekening). Terwijl de norm IEC wel degelijk per SIL niveau kwalitatieve, kwantitatieve eisen, technische en niet-technische eisen definieert. De probabilistische berekening van de faalkans (random failure) is slechts een van de eisen waaraan de totale veiligheidsfunctie moet

19 Tel.: +31 (0) Fax: +31 (0) Focus op veiligheid Lichtschermenvoorvinger-enhandbeveiliging Inloopbeveiligingenmetmutingprofielen Veiligheidsmatten,bumpersendruklijsten Visueleenakoestischealarmeringen Veiligheidschakelaars ModulairhekwerkinstaalenRVS Risicoinventarisatieenadvies Uw veiligheid, onze specialiteit U weet als geen ander dat veiligheid een direct effect heeft op uw bedrijf. Toch kan het u aan capaciteit, tijd of kennis ontbreken om veiligheid binnen uw organisatie goed vorm te geven. Kom in beweging met de veiligheidsspecialisten van TCPM Arbeidsveiligheid (o.a. Arbo-expertise) Productveiligheid (o.a. CE-markering) Safety Management (o.a. Risicomanagement) Kijk op voor meer informatie. TCPM is een uniek ingenieurs & adviseursbureau, werkzaam in de sectoren Oil & Gas, Energy, Food & Pharma en Capital Goods. Vanuit onze vijf vestigingen bieden wij industriële bedrijven in heel Nederland de beste veiligheidsoplossingen. Apeldoorn - Hengelo - Boxmeer - Utrecht - Groningen

20 Q & A 18 voldoen. Neem functionele veiligheid dan ook serieus en betrek ook de andere aspecten van de norm, zoals functional safety management, verificatie, validatie etc. in de complete life cycle van het veiligheidssysteem. A 2. Welke methode verdient wanneer de voorkeur? In de praktijk zal het altijd zo zijn dat de klant bepaald welke methodiek zal worden gevolgd. Een klant die al bekend is met SIL vanwege de chemische procesachtergrond doet er verstandig aan de SIL methodiek te omarmen. Ook bedrijven die grote complexe systemen bouwen zoals waterzuiveringen, havenkranen, geautomatiseerde productiesystemen kunnen vanwege de life-cycle gedachte beter met de IEC uit de voeten. Daarnaast zou de ISO goede diensten kunnen bewijzen bij de kleinere niet-complexe installaties, alhoewel dit zeker ook met SIL kan worden gerealiseerd. Systeemintegratoren en elektrische ingenieurs doen er verstandig aan zich beide technieken eigen te maken. Het Nederlands Normalisatie Instituut ( heeft een voor beide normen een tweedaagse cursus ontwikkeld. Q Is het toegestaan om een veiligheidsfunctie (VHF), die nu voorzien is van een sleutelschakelaar, te vervangen door een schakelaar met een pincode? Het gaat erom om toegang te krijgen tot een gebied met draaiende machines, waarbij er een kans is op verklemming en snijwonden (verlies van vingers, ledematen). Met de VHF wordt toegang gegeven tot een gebied met draaiende machines, normaliter is er alleen toegang tot deze machines bij stilstand. Nu stopt de lijn als de toegangspoort wordt geopend. Na het sluiten van de poort, kan een derde persoon de machines weer opstarten. Nabij de modulen zijn ook noodstoptrekkoorden aanwezig. Door gebruik te maken van de sleutelschakelaar (met pincode) kan men het gevaarlijke gebied betreden, zonder dat de machines uitvallen of dat een derde persoon hierbij aanwezig is. Er dan is ook geen sprake van een veilige hold-to-run. In feite overbrugt men met deze sleutelschakelaar een noodstopfunctie. A Deze handelswijze moet ik u sterk. De nieuwe Machinerichtlijn (2006/42/EG) geeft in Bijlage I paragraaf de volgende voorwaarden voor onderhoud: 1. De afstel- en onderhoudspunten moeten zich buiten de gevarenzones bevinden. 2. Afstelling, onderhoud, reparatie en reiniging moeten kunnen plaatsvinden als de machine tot stilstand is gekomen. Indien aan één of meer van bovenstaande voorwaarden om technische redenen niet kan worden voldaan, moeten maatregelen worden genomen om te waarborgen dat deze verrichtingen veilig kunnen worden uitgevoerd (zie punt 1.2.5). In punt worden de voorwaarden gesteld voor het verrichten van genoemde handelingen bij verwijderde hekken en/of overbrugde beveiligingen. Als de machine voor bepaalde handelingen moet kunnen functioneren met een verplaatste of verwijderde afscherming en/of een uitgeschakelde beveiligingsinrichting, moet de functiekeuzeschakelaar voor de bediening- of bedrijfsmodus tegelijkertijd: 1. alle andere bediening- of bedrijfsmodi uitschakelen; 2. de werking van gevaarlijke functies uitsluitend mogelijk maken door middel van bedieningsorganen die onafgebroken moeten worden bediend; 3. de werking van gevaarlijke functies alleen mogelijk maken in omstandigheden met een verminderd risico en daarbij elk gevaar ingevolge aan elkaar geschakelde regelingen voorkomen; 4. de werking van gevaarlijke functies door gewilde of ongewilde invloed op de sensoren van de machine, onmogelijk maken. Indien aan deze vier voorwaarden niet gelijktijdig kan worden voldaan, moet de functiekeuzeschakelaar andere beschermingsvoorzieningen in werking stellen, die zijn ontworpen en gebouwd om een veilige werkruimte te garanderen. Verder moet de bediener vanaf de bedieningspost het functioneren van de onderdelen waarop hij invloed uitoefent, kunnen beheersen. Conclusie: De Machinerichtlijn stelt op het punt van afstelwerkzaamheden met een draaiende machine in paragraaf duidelijke eisen. Kort gezegd komt het hierop neer: 1) De machine wordt met een vergrendelbare keuzeschakelaar in afstelmodus gezet. 2) Op dat moment is automatische besturing uitgesloten. De operator neemt een Hold-to-run schakelaar (bij voorkeur 3-standen) en drukt deze in. 3) De machine kan alleen met een veilige snelheid of stap voor stap draaien door een speciale veiligheidsvoorziening. 4) Als interne sensoren worden geactiveerd ontstaat er geen gevaarlijke werking van de machine. De machinefabrikant kan het beste een machine ontwerpen waar de afstelpunten buiten de gevaarlijke zone zitten. Als er toch werkzaamheden worden uitgevoerd met een draaiende machine in de gevaarlijke zone moet hij hiervoor de genoemde voorzieningen treffen ongeacht het feit dat de afsteller goed is opgeleid. Ook een goed opgeleide afsteller met alle diploma s loopt een zeer groot risico om door een draaiende machine te worden verwond. De oude en nieuwe machinerichtlijn kunt u downloaden op: Q Als constructiebedrijf willen wij de gebruikershandleidingen van door ons geleverde sorteermachines in digitale vorm gaan verstrekken. Omdat men de schriftelijke versie van de gebruikershandleiding niet altijd volledig leest en het vinden van specifieke onderwerpen nogal wat tijd kost, denken wij dat een gebruikershandleiding in een digitale vorm met een zoekfunctie intensiever gebruikt wordt. Door het bewuster hanteren van de gebruikershandleiding zal met name het veiligheidsniveau van het werken met onze sorteermachine verhoogd worden. Kunt u ons laten weten, of wij zonder enig probleem een digitale vorm voor onze gebruikershandleiding kunnen toepassen? A. In de Machinerichtlijn 98/37/EG staat in bijlage onder 1 punt vermeld dat een machine geleverd moet worden met een gebruikershandleiding waar minimaal de gegevens in staan voor een goed, veilig en langdurig gebruik. Dit betekent dat de gebruikershandleiding makkelijk toegankelijk moet zijn. Het probleem is dat een digitale versie niet aan het laatste vereiste voldoet, omdat er bepaalde handelingen moeten