Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit. Fryslân aan Zee. herstel van een verbroken relatie

Transcriptie

1 Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Fryslân aan Zee herstel van een verbroken relatie

2

3 Fryslân aan Zee herstel van een verbroken relatie Arnhem. juli. 2012

4 ( 1 ) Vergeten Waddenkust de ontoegankelijke achteringang van het Unesco Werelderfgoed 4 In 2009 werd de Waddenzee uitgeroepen tot Unesco Werelderfgoed. Daarmee staat het gebied in een illuster rijtje naast wereldattracties als het Great Barrier Reef, Venetië en Yellowstone National Park. Maar wie denkt dat daarmee de Friese Waddenkust een toeristische trekpleister is komt bedrogen uit. Dorpen lopen leeg, voorzieningen verdwijnen, monumentale boerderijen, schattige dijkhuisjes en pareltjes van terpdorpen zijn voor een habbekrats te koop. En dan te bedenken dat mensen per jaar alleen al een kwijnend terpdorp als Holwerd voorbijrijden om de boot naar Ameland te nemen. Want de overkant van het Werelderfgoed, de eilanden, zijn in tegenstelling tot de vasteland-kust wél een trekpleister van jewelste. Toch zal het niemand die het gebied goed kent echt verbazen dat men liever de boot naar de overkant neemt. Een slecht bereikbare geasfalteerde zeedijk met uitzicht op een bak modder is zelfs voor de inwoners van het kustgebied zelf nauwelijks de moeite waard om een kijkje te nemen. Je kan er niet zwemmen, zonnen, het uitzicht is eentonig en het enige buitendijkse land, Noorderleeg, is slecht toegankelijk. De Waddenzee mag dan werelderfgoed zijn, de Friese Waddenkust is de strakgetrokken, dichtgetimmerde achteringang die de meeste mensen liever mijden. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

5 5 De dynamische Waddenzee, vanaf de dijk gezien een monotone bak modder. De noordrand van Friesland: het einde van de wereld. Alles loopt dood op, of - nog erger- vlak voor de zeedijk. De Waddenzee is no-go-area. Fryslân aan Zee, Buro Harro

6 6 Zelfs de dure, nieuwe langzaamverkeersbrug over de A31 ten zuiden van Harlingen, aan het eind van de Pingjumer Gulden Halsband, loopt dood op de dijk. De Waddenzee, die daar achter ligt, is blijkbaar niet de moeite waard. Niet zo gek ook. Tweeentwintig meter asfalt en basalt aan de andere zijde van de dijk is niet de meest attractieve reisbestemming. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

7 7 Ook ecologisch is de Waddenzee niet in opperbeste conditie. De zee is aardig leeggevist en kweldergebieden - enorm voedselrijke plant- en dierenparadijsjes - zijn aan de Waddenzee onttrokken doordat ze ingedijkt zijn. Dat zijn nu de goede akkerbouwgebieden aan de noordrand van Nederland. In groen het weer aanwezige kweldergebied door aanlanding en verkweldering: Noorderleeg. Als die kwelders er zijn is het landschap ongekend prachtig. Vol voedsel, leven, stilte, vogels, weidsheid en leegte. Zoiets tref je in Nederland bijna nergens aan. Fryslân aan Zee, Buro Harro

8 8 Maar je kan er niet in mensen per jaar passeren dit geweldige kwelderlandschap bij Holwerd op weg naar de boot zonder het te beleven. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Bewoners en bezoekers die Noorderleeg (groen) willen beleven wordt het niet makkelijk gemaakt. In het rood de missing links, ontbrekende stukken pad, waardoor je heel vaak bijna naar de dijk kan, maar bijna nooit echt. Bewoners of bezoeker kunnen geen ommetje maken. Het geweldige landschap is onbereikbaar.

9 9 Opeenvolgende entrees van het meest interessante stuk Friese Waddenkust, natuurgebied Noordeleeg. Als je Noorderleeg al hebt weten te bereiken wordt je het bezoek ervan ontmoedigd. Ongastvrijheid en desinteresse, een belediging voor bezoeker en het landschap. Fryslân aan Zee, Buro Harro

10 ( 2 ) Visie: Kust van Kwelders uitgestrekt dynamisch kweldergebied als rijke, beleefbare kustverdediging 10 Deze visie stelt voor de noodzakelijke investeringen in de kustverdediging niet te steken in een nog hardere, hogere dijk, maar om de kustlijn van Friesland te verbreden tot een kustzone door over de hele kustlengte kwelders te laten opslibben. Dit bijna verdwenen dynamische Waddenbiotoop is met z n altijd wisselende kleurenpracht een lust om naar te kijken vanaf de dijk en om midden in te staan. Deze kwelderzone is ook nog eens een uitstekende kustverdediging. De zeespiegel stijgt - al sinds de laatste IJstijd. De zeebodem groeit mee, maar de zeebodem die niet meer overstroomt omdat ze ingepolderd is - het land - stijgt niet meer mee en komt dus relatief steeds verder onder zeeniveau te liggen. Dus moeten de dijken steeds hoger. Maar die steeds hogere, bredere en hardere dijk is nu precies ook de oorzaak waarom het vaste land van Friesland en de Waddenzee zo uit elkaar gegroeid zijn. Door een dynamisch kweldergebied tegen de dijk aan te leggen kunnen de dijkverstevigingen goeddeels achterwege blijven en wordt de voormalige achterkant van de Waddenzee een attractie. Een gebied waar de elementen en de rijkdom van de Wadden op z n best te beleven is. Pieren en dammen, die het opslibben van de kust stimuleren, verbinden binnenland met dit kwelderlandschap. Aan het eind van zo n pier wil je zijn, op de grens van zee en opslibbend land. Daar worden, heel geconcentreerd en exclusief dus, verblijfsplekken gecreëerd in de taal van het Waddenland, met terpen en dobbes. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

11 11 Impressie van nieuw kwelderlandschap. Een pier die opslibbing stimuleert verbindt binnen- en buitendijks gebied. Een verblijfsplek aan het eind van de pier, zoals hier een holle terp als streekeigen vogelkijkhut, op de plek waar de Waddendynamiek het best beleefbaar is. Fryslân aan Zee, Buro Harro

12 12 De dijk vormt een harde scheiding tussen zee en land, hier bij Wierum. Willen we met de volgende investeringsronde in de kustverdediging die barrière nog groter maken? Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Of maken we gebruik van de eeuwenoude traditie van landaanwinning. Deze keer niet om er polders van te maken, maar voor een buitendijks, weids, beleefbaar kweldergebied dat ook nog eens de kust beschermt?

13 13 Een groot, nieuw kweldergebied voor de hele Friese kust. Pieren stimuleren de kweldervorming en verbinden gelijk het buitendijks en binnendijks gebied. Fryslân aan Zee, Buro Harro

14 14 1: Als de zee stijgt en de zeebodem niet, neemt de waterdiepte toe. De golfslag, die maatgevend is, neemt nog meer toe. De dijk zal dus onevenredig meer omhoog moeten. 2: Als de zee stijgt en de zeebodem stijgt mee, blijft de golfkracht gelijk en zal de dijk evenredig veel omhoog moeten als de zeespiegel stijgt. Landaanwinningsprojecten die niet ingepolder zijn, zoals deze bij de pier van Holwerd. Nu geweldig mooie, uitgestrekte natuurgebieden die tevens de kust beschermen tegen de stijgende zee. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit 3: Als de zeebodem harder stijgt dan de zee, ontstaan kwelders. Dat kan actief in gang gezet worden. Hierdoor neemt de waterdiepte, en dus de golfdiepte af, en kunnen de dijken goeddeels hetzelfde blijven. De investering wordt dus gedaan in de Waddenzee, in plaats van in een nog hardere dijk.

15 15 Pieren en andere maatregelen stuimuleren de kweldervorming. In de verte een dobbe. Met een dynamisch, groeiend, toegankelijk kwelderlandschap tot gevolg. Fryslân aan Zee, Buro Harro

16 16 Verblijven in de kwelders: dobbes Vanaf de dijk zijn de kwelders prachtig, maar de ultieme ervaring beleef je er middenin. Kijkend naar de mateloze luchten, luisterend naar de oneindige stilte, in slaap vallen in de intense duisternis met het rustgevende ritme van de zee op de achtergrond. Tot nu toe voor vrijwel niemand weggelegd, maar door slim gebruik te maken van het typische kwelderbouwsel, de dobbe, een exclusieve ervaring voor de toekomstige Waddentoerist. Dobbes zijn kunstmatige kratervormige ringdijkjes die al eeuwen gebruikt worden als hoogwatervluchtplaats en zoetwaterbassin voor het vee in de buitendijkse gebieden. Maar deze dobbes zijn, al dan niet gevuld met water, voor meer doeleinden bruikbaar: als camping, strandje, om schapen in bijeen te drijven of als ultiem zwembad! Strand-activiteiten die tot nu toe aan deze Waddenkust niet mogelijk zijn - zoals zwemmen - kunnen opeens wel, zonder het karakter van de Wadden geweld aan te doen. Doordat de dobbe zo onopvallend in het landschap opgenomen wordt en het een typisch Waddenelement is kunnen de kernkwaliteiten van deze kust- de weidsheid, leegte, en stilte, het soms ongenaakbare, meedogenloze karakter- ultiem ervaren worden, zonder dat deze zelf aangetast worden. Bestaande dobbe in Noorderleeg Dobbe bij nacht, kamperen onder de sterren. Mogelijke gebruiksvormen van nieuwe dobbes Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

17 17 Zwemdobbe. Eindelijk zwemmen aan de Friese kust, en ultieme beleving van de Wadden. Fryslân aan Zee, Buro Harro

18 18 terpen Andere activiteiten, zoals een hotelfunctie, een restaurant of een parkeergarage zouden in een ander typisch Fries kwelder-element ondergebracht kunnen worden: de terp. De enkele intensief gebruikte delen in de kwelders, zoals de veerhaven op de pier bij Holwerd, kunnen in holle terpen ondergebracht worden waardoor de negatieve invloed hiervan op de ruimte van de kwelders ongedaan gemaakt wordt. In zo n terp, of enkele terpen bij elkaar, kun je een restaurant, exclusief hotel of vergaderruimte onderbrengen. Kunnen de tientallen Waddenorganisaties eindelijk over de Wadden praten in het gebied zelf. Terpen van afstand, bijvoorbeeld op de pier van Holwerd. Holle terp, met parkeergarage, hotel-restaurant etc. Zelfs drukker programma zoals op sommige plekken nu storend aanwezig, kan op typisch Wadden-eigen manier ingepast worden. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

19 19 Restaurant in holle terp, midden in een voedsellandschap bij uitstek. Oesters, mossels, kokkels, lam, gans, zeekraal, zeekool, etc. De kwelders zijn letterlijk voedselbanken. Eet je uitzicht! Fryslân aan Zee, Buro Harro

20 ( 3 ) Opnieuw verbinden / vaarten als schakel tussen binnenland en waddenzee 20 Fryslân: land op waterbasis Fryslân is van water. Het boezemsysteem dat met één waterpeil alles met alles verbindt maakt varen één van de grootste trekpleisters van Fryslân. Als het hard vriest is de attractie wellicht nog groter: het al dan niet doorgaan van de Elfstedentocht houdt de gemoederen in heel Nederland winters lang in de greep. Vroeger, vóór de auto, ging in Fryslân alles over water. Dus alles wat niet goed verbonden was met water werd wel verbonden door een uitgebreid netwerk van vaarten en opvaarten. Natuurlijk was ook de Waddenzee verbonden met dit netwerk. Kustplaatsjes waren met zowel binnenwater als de zee verbonden. Maar terwijl Fryslân nog altijd op z n mooist is vanaf het water en je op die manier bijna overal kan komen is de link met de Waddenzee verdwenen. Door de aanlandingen kwamen kustplaatsjes plompverloren in het binnenland te liggen. Vaarten lopen nu vaak dood en de zeedijk heeft ook de vaarverbindingen doorgeknipt. Ook hierdoor hangt de Waddenzee, toch Frieslands grootste water, er gek genoeg een beetje bij. Het Noorden: niet langer het eind van de wereld Door de aanwezige (restanten van) vaarten op te waarderen kan de Waddenzee weer onderdeel worden van het succesvolle vaar- en schaatsnetwerk van Friesland. Afgelopen jaren is er al hard gewerkt aan het verbeteren van vaarten in het zgn. Friese meren project. Een laatste slag zou de slag naar zee zijn. Hierdoor is de noordelijke schil van Fryslân niet langer het eind van de wereld waar alles doodloopt op die harde dijk, maar het intermediair tussen Waddenzee en Friese meren, waardoor de kwaliteiten van het Noorden niet langer verhuld blijven. Het versterken van het vaartennetwerk kan tegelijkertijd een vergroting van de zoetwaterbuffercapaciteit betekenen voor het Noorden. Door deze opknapbeurt te combineren met een padensysteem langs het water worden meerdere vliegen in één klap geslagen. Daardoor is het bijvoorbeeld mogelijk de Elfstedentocht écht, langs het water, te wandelen en fietsen. Het nu slecht toegankelijke kustlandschap wordt ook aan landzijde goed ontsloten. De groentetuin van het Noorden wordt opengesteld voor publiek. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

21 21 Plankaart waarin de vaarten naar de Waddenzee als routes hersteld zijn. De nieuwe kwelderkust, de Waddenzee en het boezemsysteem als onderdeel van een natuurlijk en recreatief netwerk. Fryslân aan Zee, Buro Harro

22 22 Fryslân, waar de auto aan het water ondergeschikt is. De mooiste kant van het landschap, de voorkant, beleef je vanaf het water. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

23 23 Water verbindt alles met alles. Terpen (paars) melkfabrieken (rood), molens (oranje) en de oude boerderijen liggen allemaal aan het water. Het is de cultuurhistorische kapstok van het Friese landschap. Fryslân aan Zee, Buro Harro

24 24 Situatie nu: doodlopende vaarten Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Voorstel: herstelde vaarten verbinden Waddenzee en Friese meren. Het Noorden als volwaardig onderdeel van het waternetwerk van Friesland.

25 De gekerfde kust. Waar de vaarten uitmonden in de Waddenzee liggen de logische inhammen van de nieuwe kwelders. Zoet-zout gradiënten worden zo weer hersteld, migratie voor vissen én mensen weer mogelijk. 25 Impressie van mogelijke situatie bij Zwarte Haan. Haventje op dit kruispunt van wateren. In de kwelders: een kampeer- en een zwemdobbe. Fryslân aan Zee, Buro Harro

26 26 De prachtige Holwerder Vaart... Loopt nu nog dood in armetierig haventje. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

27 27 Door het koppelen van wandelen fietspaden aan het opgeknapte waternetwerk ontstaat een aaneengesloten netwerk van routes. Verbreding van de vaarten vergroot de zoetwaterbuffer. Ecologische overs versterken het ecologisch netwerk en brengen een aangename zachtheid in het stoere, ongenaakbare landschap. (impressie Holwerder Vaart met toegevoegd pad). Fryslân aan Zee, Buro Harro

28 28 Voorbeeldsituatie: Vaart bij Holwerd doorgetrokken de Waddenzee in, langs de pier met terpen en dobbes. Waddenzee wordt juist naar binnen getrokken. Terpdorp Holwerd nu. Voormalige kustplaats is z n oorsprong kwijt en ligt een tikje verloren tussen de akkers. De huidige zeedijk op de achtergrond, de oude zeedijk op de voorgrond. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

29 29 Impressie van Holwerd aan zee. Holwerder Vaart weer doorgetrokken naar de Waddenzee. Sluis in zeedijk reguleert water en scheepvaart. Holwerd heeft z n ziel terug. Fryslân aan Zee, Buro Harro

30 ( 4 ) Conclusies / werelderfgoed opent zijn deuren 30 Noord Friesland is nu nog letterlijk het einde van de wereld. Wegen en waterlopen lopen dood voor of op de zeedijk, de dijk zelf is een geasfalteerd cultuurtechnisch element, die Friesland losgeknipt heeft van de zee en van waar de dynamische Waddenzee slecht beleefbaar is. Noord Friesland is daardoor een doorvoergebied voor wie de sprong naar de eilanden wil maken, geen bestemming. Het prachtige landschap met bijzondere terpdorpen, voormalige kustplaatsen, kerken, molens, boerderijen raakt zodoende in verval, veel staat te koop en voorzieningen verdwijnen. Dit bijzondere landschap is tevens een enorme groentetuin. Kraamkamer van de pootaardappel en voedselbank van tal van andere groenten. Ook het buitendijkse gebied moet niet vergeten worden. De culinaire rijkdom die hier letterlijk voor het oprapen ligt wordt nu vooral nog geëxporteerd, maar met de andere trage kwaliteiten van dit gebied - de rust, weidsheid, dynamiek van de natuur - vormen ze een aanbod waar juist zoveel vraag naar is. Door dit ontwerp wordt een bestemming toegevoegd aan het Noorden: een groot, weids kwelderlandschap, dat nu ook ontsloten en beleefbaar gemaakt wordt. Waar die unieke kwaliteiten gevoeld en geproefd kunnen worden. Door dit kwelderlandschap en de Waddenzee ook nog op het onvolprezen waternetwerk van Friesland aan te takken loopt Friesland niet langer dood, maar ontstaat een kustgebied als intermediair tussen meren en Waddenzee. In plaats van een dijk krijgt Friesland weer een kustgebied, die volwaardig onderdeel van werelderfgoed de Waddenzee is. Friesland ligt weer aan zee. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

31 31 Uitzicht vanuit kerktoren in voormalige kustplaats op de Waddenzee. Door de vaak leegstaande kerken of kerktorens te hergebruiken, als B&B bijvoorbeeld, kan de link met de Waddenzee verder verstevigd worden. Lekker landschap: kwelders vol zeekraal. Onderbenut kapitaal van het kustgebied. Japanse Oester. Werd jarenlang gezien als een plaag in de Waddenzee. Wat een heerlijke plaag! In Friesland nog nauwelijks gegeten of te koop. Oesterbanken kunnen bijdrage leveren in kweldervorming en kustverdediging. Fryslân aan Zee, Buro Harro

32 ( 5 ) colofon 32 Initiatiefnemer: Atelier Fryslân Eewal GT Leeuwarden t e info@atelierfryslan.nl w Mark Berger Ingrid Elgersma Ilse Luijken Peter de Ruyter Abe Veenstra Uitvoerend advies bureau: Buro Harro Burg. Weertsstraat HL Arnhem t e mail@buroharro.nl w Jolijn van den Berg Harro de Jong Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

33

34