Monumentaal. Voorwoord

Transcriptie

1 Monumentaal NIEUWSBRIEF VAN DE MONUMENTENSTICHTING BAET EN BORGH 13 de jaargang nr 1 april 2008 Voorwoord Na de afsluiting van het stoomseizoen 2007 hebben we onmiddellijk de plannen om het bezoekerscentrum uit te breiden ter hand genomen. We hadden de wensenlijst reeds omgezet in gedetailleerde tekeningen van de wijzigingen die we aan de voormalige kolenopslagloods wilden aanbrengen, dus we konden meteen effectief van start. Een van onze vrijwilligers beschikte over de nodige ervaring om op de computer alle doorsneden en aanzichten van de wijzigingen aan het gebouw te tekenen. Een professioneel architectenbureau had het hem niet kunnen verbeteren. Iedere betrokkene kreeg de gelegenheid om commentaar en advies uit te brengen, dus het uiteindelijke resultaat moet wel naar ieders tevredenheid zijn. We zijn een zeer democratische club, het kost vaak veel tijd, maar dan krijg je ook wat moois. Bovendien hadden we reeds plannen in werking gezet om de benodigde geldmiddelen voor de verbouwing bij elkaar te kunnen schrapen. Dankzij de inmiddels verkregen toezeggingen en gewekte verwachtingen hopen we ook financieel de eindjes voor deze verbouwing aan elkaar te kunnen knopen. Uw donaties en bijdragen ziet u hier tastbaar terug. Ze worden hogelijk gewaardeerd en zijn onmisbaar om dit erfgoed in stand te houden en te demonstreren. De club vrijwilligers, die zich normaal bezighoudt met het onderhoud van de gebouwen en installaties, ontpopte zich in de afgelopen maanden als een team goed gemotiveerde bouwvakkers. De planning, die er op gericht is om bij de opening van het nieuwe stoomseizoen op 10 mei 2008 het vernieuwde bezoekerscentrum gereed te hebben, wordt tot op heden keurig aangehouden. De vrijwilligersruimte in de nok van het gebouw, tussen de rustieke hanenbalken, is al voorlopig in gebruik. De nieuwe sanitairgroep is al betegeld en het water stroomt. De Stork Ricardo dieselmotor die vroeger een gemaal heeft aangedreven, is al binnengebracht, maar het zal wel tot het seizoen 2009 duren voordat deze draaiend en ronkend zijn boodschap uit kan dragen. Doel van dit alles is om meer bezoekers te trekken en om onze boodschap over de historische ontwikkeling van het watermanagement tussen de rivieren nog beter en aantrekkelijker te tonen. We hebben goede verwachtingen dat dit gaat lukken en zullen daar in de volgende uitgave van Monumentaal over berichten. Museumstoomgemaal De Tuut slokt op dit moment verreweg het grootste deel van de aandacht van het bestuur van Baet en Borgh op en vormt ook de meest dynamische activiteit van de museumstichting. De andere objecten die worden beheerd, hebben wel zorg nodig om ze voor verval en vandalisme te behoeden, doch vragen (gelukkig) minder tijd van het bestuur. Het is plezierig vast te stellen dat deze monumenten goed gewaardeerd worden, wat onder andere mag blijken uit de vele stukken textiel die door bezoekers worden geknoopt aan de zgn. koortsboom bij de ruïne van de kapel van St. Walrick in de Overasseltse vennen. Elders in deze uitgave vindt u de foto die dit toont. De historische motorenverzameling van molenaar Thijs Loeffen uit Beneden-Leeuwen, die per testament aan Baet en Borgh werd vermaakt, vraagt nog om een goed plan om deze in zijn volle glorie aan geïnteresseerden te kunnen tonen. Bij gebrek aan een goede expositieruimte is deze collectie nu veilig opgeborgen in een depot, doch dat is natuurlijk niet de uiteindelijke bedoeling. Suggesties omtrent de beschikbaarheid van een goede expositieruimte ergens in het Land van Maas en Waal zijn van harte welkom. We hopen u in het komende stoomseizoen te mogen verwelkomen en te tonen dat Baet en Borgh springlevend en vol van activiteiten is. Namens het bestuur, M.W. Kikstra 1

2 Een Stork Ricardo begint een tweede leven op De Tuut Vanaf 1959 stonden in Gemaal De Waakzaamheid twee dieselmotoren, die via een tandwielvertragingskast twee grote schroefpompen aandreven. Genoemd gemaal staat tussen Lutjewinkel en Kolhorn in Noord-Holland. Bij nat weer moesten deze grote pompen het polderwater van de Verenigde Raaksmaats- en Niedorper Koggenboezem op peil houden. Beide dieselmotoren hebben er meer dan draaiuren opzitten en na meer dan veertig dienstjaren zijn ze nog in redelijk goede staat, maar het verkrijgen van reserveonderdelen is een probleem. Daarom besloot het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier om deze motoren te vervangen door sterkere elektromotoren. Met deze nieuwe aandrijving is de opbrengst van beide pompen uit 1959 met ongeveer 40% toegenomen. Een storing in het elektriciteitsnet kan echter voor problemen zorgen in deze boezem. Daarom heeft men bij De Waakzaamheid een aansluiting voor een noodaggregaat gemaakt, waardoor het bij een langdurige stroomonderbreking gemakkelijker wordt om snel weer in bedrijf te zijn. Voor de oude dieselmotoren werd een nieuwe bestemming gevonden. Eén ervan werd ondergebracht in het motoren- en ambachtenmuseum te Nieuwe Niedorp (zie ). Dit dorp is gelegen in de polder waar deze motor ruim veertig jaar trouw dienst heeft gedaan. De andere is geschonken aan De Tuut te Appeltern. Omdat we er destijds (2002) geen plaats voor hadden, kreeg de motor een tijdelijk onderkomen in een bouwloods in Puiflijk. Daar stond hij veilig en droog, maar toen de loods werd afgebroken, moest er naar een andere ruimte worden gezocht. Door het vertrek van Peer Vos (de timmerman die zijn werkplaats achter de bezoekersruimte had) hebben we er in de voormalige kolenloods 100 m² bij gekregen. Hier zullen we o.a. de oude dieselmotor gaan opstellen, een voorbeeld van motorentechniek uit de jaren vijftig. Dit soort motoren is vooral gebruikt voor aandrijving van gemalen, maar ook in schepen werden ze veelvuldig aangetroffen. Uiteindelijk is onze motor met behulp van een bevriende relatie naar De Tuut getransporteerd. Het 5,5 ton wegende gevaarte staat nu in de nieuw in te richten Peerzaal. Het leuke aan deze motor is, dat er veel bewegende delen te zien zullen zijn als hij draait, maar zover is het nog niet. Voor de vrijwilligers van De Tuut een uitdaging. Het zal misschien nog enkele jaren duren, maar draaien zal ie!! 2

3 De Nieuwe Wetering De Appelternse sluizen, waarop in 1917 Stoomgemaal De Tuut is gebouwd, hebben al een heel lange geschiedenis in de waterhuishouding in het Land van Maas en Waal. De dijkring om dit gebied is rond 1300 gesloten om het land te beschermen tegen overstromingen als gevolg van hoge rivierstanden. Sinds deze periode zijn ook de sluizen gebouwd om overtollig regen- en kwelwater door de dijkring op de rivier te kunnen lozen, als de rivierstand dat toeliet tenminste. Deze eerste sluizen waren simpele bouwwerken, vaak van hout vervaardigd en uitgevoerd als een zgn. klepstuw. Na enkele decennia werden deze houten sluizen als regel vervangen door grotere en betere bouwwerken, grotendeels uitgevoerd in baksteen met houten sluisdeuren. De huidige sluizen in Appeltern dateren van rond In 2005 zijn ze door het waterschap Rivierenland geheel gerestaureerd om ze als monument voor de toekomst te bewaren. Hun functie in de waterbeheersing hebben ze verloren na de dijkverhoging in Het te spuien water stroomt nog wel door de sluizen bij vrij verval lozing op de Maas, maar hun waterkerende functie bij hoge rivierstand is overgenomen door nieuwe, dubbel uitgevoerde keersluizen, die op afstand geregeld worden. De historische sluizen met het stoomgemaal en bijbehorende dienstwoningen zijn in 1988 als één complex op de rijksmonumentenlijst geplaatst vanwege de cultuurhistorische waarde van het geheel. Waalkanaal en hun afwateringen zijn met sifons of duikers onder dit kanaal door gelegd. Er is in de Nieuwe Wetering een schutlaken (keersluis) geweest bij de Teersdijk, een kade, gelegen tussen Nijmegen en Wijchen. Het gebied van de Hatertse Broek, boven het schutlaken, mocht zijn overtollige water alleen lozen als de sluizen bij Appeltern onder vrij verval konden spuien op de rivier. Als er vanwege hoge rivierstanden niet geloosd kon worden op de Maas, moest het schutlaken worden gesloten, zodat het water in de hogere delen werd vastgehouden. Dit, om te voorkomen dat de lager gelegen landerijen onder water kwamen te staan. Ten gevolge van tegengestelde belangen ontstonden er tussen hoger en lager gelegen gebieden regelmatig conflicten over de bediening van het schutlaken. Thans wordt het water van de wijk Dukenburg via een stuw op de wetering geloosd en de wijk Lindenholt loost via de stuwen van de Palkerdijk. Na Lindenholt - Beuningen zijn er in de Nieuwe Wetering geen stuwen meer aanwezig. De zgn. leigraven (sloten), die vanuit het omringende gebied op de wetering lozen, worden alle met stuwen op het voorgeschreven peil gehouden. Het gemaal Bloemers heeft in 1967 de taak van het stoomgemaal overgenomen met een capaciteit van 730 kubieke meter per minuut. Het stoomgemaal was in 1917 ontworpen voor een capaciteit van 440 kubieke meter per minuut. Het achterland van de sluizen en het stoomgemaal voert zijn water af via de Nieuwe Wetering. Deze wetering is al in de middeleeuwen aangelegd, deels door gebruik te maken van enkele oude Maasstrangen en deels gegraven. De kanalisatie is in de loop van de eeuwen verbeterd naar gelang er meer laag gelegen gebied in cultuur werd gebracht t.b.v. de landbouw door toename van de bevolking. Toch stonden de lager gelegen gebieden in de winter nog vaak onder water voor er mechanische bemaling (sinds 1918) werd toegepast. Het afwateringsgebied van de Nieuwe Wetering omvat een gebied van ha of 100 miljoen m². Het begin van de afwatering is gelegen in Nijmegen nabij Neerbosch bij het middeleeuwse kerkje gelegen aan het Maas-Waalkanaal. Het andere deel vindt zijn oorsprong nabij Malden in het kwelgebied onderaan de stuwwal. Beide gebieden liggen ten oosten van het Maas- Wim Kattenburg en Jan Huet uit Wijchen hebben een film gemaakt over de geschiedenis van de waterhuishouding in het gebied van de Nieuwe Wetering. Hieraan heeft ook Jan Reijnen meegewerkt; hij heeft de makers van de film veel informatie kunnen geven. 3

4 Deze film wordt regelmatig in ons bezoekerscentrum vertoond. Behalve deze film is er ook een DVD over oude en nieuwe gemalen, gelegen langs Maas. Ook kunnen er in De Tuut op verzoek lezingen worden gegeven over de geschiedenis van de waterhuishouding, de ontwikkeling van sluizen en gemalen, de ontwikkeling van stoomtechniek als bron van aandrijving voor gemalen, etc. Groepen die het gemaal bezichtigen, kunnen op verzoek een lezing en/of filmvoorstelling krijgen. Het bezoekerscentrum Zoals ook elders in dit nummer staat vermeld, hebben we de afgelopen winter het bezoekerscentrum aangepakt. Het was iets té krap bemeten om vijftig bezoekers goed te kunnen laten zitten. Daarom is de toiletgroep verwijderd en is de vrijgekomen ruimte bij het bezoekerscentrum gekomen, waardoor we nu wél vijftig royale zitplaatsen hebben. De klinkervloer met zand tussen de voegen was moeilijk schoon te houden en wordt daarom vervangen door een passende tegelvloer. Ook de verwarming, die ontoereikend en lawaaiig is, wordt vervangen door een betere versie. De werkzaamheden worden in fases uitgevoerd. Eerst is er in het achterste gedeelte van de kolenloods een nieuwe toiletgroep gebouwd met daarboven een aparte kantine voor de vrijwilligers. Daarna is de oude toiletgroep gesloopt, alsmede de rest van het inwendige van het oude bezoekerscentrum. Het plan is een nieuwe tegelvloer met (daaronder) verwarming op schuimbeton aan te brengen. Het buffet zal dan opnieuw opgebouwd worden en de koude buitenmuur wordt geïsoleerd en afgetimmerd. Uit het voorste gedeelte wordt de zoldering verwijderd en het buffet krijgt een verlaagd plafond. Hoever we komen weten we nog niet, dat hangt ook af van de financiële middelen. Door deze aanpassingen is het bezoekerscentrum voortaan het gehele jaar door beschikbaar voor bijeenkomsten en vergaderingen (óók in de winter!) en er kunnen ruim vijftig mensen geherbergd worden. Op de foto s de diverse sloopwerkzaamheden in het achterste gedeelte. We zijn vanaf Pinksteren weer open, dan kunt u zien hoever we gekomen zijn. 4

5 Archief Al weer geruime tijd verricht Michael Janssen, werkzaam als (Ass.-)Bedrijfsarchivaris bij Royal Haskoning, archiefwerkzaamheden voor De Tuut. Hierbij stelt hij zich aan u voor. Royal Haskoning is een wereldwijd opererend adviesbureau met ongeveer 4300 werknemers. Het bedrijf werd in 1881 opgericht door de ingenieurs Johannes van Hasselt en Jacobus de Koning als het technisch bureau J. van Hasselt en De Koning. Het hoofdkantoor is sinds de oprichting gevestigd in Nijmegen. Inmiddels zijn we uitgegroeid tot 68 kantoren in 26 verschillende landen over de hele wereld. Bij een zoektocht naar gepubliceerde informatie betreffende oude "Haskoning" projecten kwam ik op de site van Stoomgemaal De Tuut terecht. De Tuut, begin vorige eeuw ontworpen door technisch bureau J. van Hasselt en De Koning, was een perfect voorbeeld om mij in te verdiepen. Toen bleek dat Stichting Baet en Borgh naarstig op zoek was naar een archivaris, waren de contacten snel gelegd. Nu, een jaar later, is het complete (oud)archief van de stichting overgebracht naar het depot van Haskoning aan de Barbarossastraat te Nijmegen. Na een grove voorselectie door Jan Reijnen zal het overige in z'n totaal worden gedigitaliseerd om zo een betere toegankelijkheid te bewerkstelligen. Het papieren archief zal hierna zorgvuldig worden opgeslagen met als doel de historie tot in de verre toekomst veilig te stellen. Daarnaast zijn er in de enorme archieven van Royal Haskoning nog relevante stukken uit het begin van de vorige eeuw achterhaald, die ook digitaal zullen worden toegevoegd aan het Stichtingsarchief. Ik heb inmiddels van mijn werk mijn hobby gemaakt in de vorm van genealogisch onderzoek naar mijn voorouders in combinatie met historisch onderzoek naar de voornaamste woonplaats van hen in Het land van Maas en Waal. Mijn vrijwilligerswerk bij Stichting Baet en Borgh is hier een welkome aanvulling. Ik zal mijn archieftaken dan ook met plezier blijven uitvoeren voor de stichting. Michael Janssen Arbo in 2007 Tijdens het afgelopen jaar zijn er tal van arbo gerelateerde onderwerpen opgepakt. Naast de periodieke keuringen van onder andere het gereedschap en elektrische apparatuur, zijn er nóg een aantal noemenswaardige onderwerpen te noemen. Er heeft in 2007 een brandveiligheidsinspectie door de brandweer plaatsgevonden. Hieruit zijn een aantal opmerkingen gekomen en deze zijn door een aantal aanpassingen inmiddels afgedekt. We zijn druk doende met het afschermen van de draaiende delen van de machines. Hierbij wordt rekening gehouden met de originaliteit enerzijds en veiligheid anderzijds. Een hekwerk moet voorkomen dat bezoekers met hun handen bij of aan de bewegende delen kunnen komen. De constructie van het hekwerk past in de tijd van toen. Wanneer de machine niet draait, kan deze bescherming worden weggehaald en staat de machine er weer bij als toentertijd. Hoewel niet passend in De Tuut, zijn de vluchtwegen via pictogrammen weergegeven. Ook is er een concept calamiteitenplan ontwikkeld. Dit plan dient nog besproken te worden in het bestuur, waarna het aan de gemeente zal wor 5

6 pen hinder van elkaar ondervinden. Daarnaast was de ruimte tijdens topdagen wel wat aan de kleine kant. Reden voor het bestuur om het bezoekerscentrum uit te breiden. den aangeboden. De implementatie van het calamiteitenplan zal onder andere bestaan uit het (bij)scholen van de vrijwilligers. Sinds de verbouwing is er nu voor de vrijwilligers een eigen ruimte, waar zij kunnen vergaderen en lunchen. Ook bij de ontwikkeling van de verbouwing is er rekening gehouden met de veiligheidseisen die vandaag de dag gelden. Vluchtwegen zijn aangepast en er heeft een uitbreiding van blusmaterialen plaatsgevonden. Het plan is de vloer in het bezoekerscentrum te betegelen. In tegenstelling tot de huidige klinkers is de vloer dan beter schoon te houden en zijn er geen oneffenheden meer die valgevaar kunnen opleveren. Achter de schoorsteen is een aanlegsteiger gebouwd. Het is de bedoeling dat we met de stoomweekenden van hieruit rondvaarten gaan maken om o.a. de prachtig gerestaureerde sluis met de puntdeuren te bezichtigen. Een aantal veiligheidsvoorzieningen moet nog verder worden afgemaakt, want door de verbouwing van het bezoekerscentrum is hierbij enige vertraging ontstaan. Het bezoekerscentrum was een accommodatie én voor de vrijwilligers én voor de bezoekers. Vooral als er een groepsexcursie was, konden beide groe- De revisie van een oude stoominstallatie Een ander project waar een aantal vrijwilligers mee bezig is, is de Robey machine uit 1915, uitgerust met een kleine stoomketel. Deze machine wilde niet goed werken, zo kregen we te horen van de twee mede hobbyisten (Marinus Bergers en Hans Juriens) van wijlen Thijs Loeffen. Dit moet je natuurlijk niet zeggen tegen de techneuten van Stoomgemaal De Tuut. Enige installatie gegevens: De ketel is van het type vlampijp met 19 vlampijpen die elk een diameter hebben van 30 mm. Het VO (verwarmd oppervlak) is 1 m². De werkdruk is 3 bar. De Robey machine is van het type Scof vertical high speed engine uit 1915 met een zuigerdiameter van 93,5 mm en een slaglengte van 77 mm. Oorspronkelijk werd deze machine geregeld d.m.v. een regulateur en werd er een generator aangedreven. Deze ontbreken helaas beide. Volgens Marinus Bergers werd de machine destijds gebruikt als ankerlier aan boord van een schip. De installatie bestaat verder nog uit een voedingpomp, een koelwaterpomp en een oppervlaktecondensor. Het werk begon met het in tekening brengen van 6

7 de leidingen en het verzamelen van gegevens. Op internet waren diverse gegevens op te sporen. Tevens vonden we op internet gegevens van de ketelveiligheid met een beschrijving en een werktekening. De werkzaamheden begonnen met het reinigen van de ketel: vlampijpen werden geborsteld en schoon gezogen. Bij de machine kwamen wij een probleem tegen, namelijk het lager aan de vliegwielzijde. Dit lag 1,5 mm te hoog. Tevens was er een lager uitgelopen. We hebben het weer op maat geschraapt en in lijn met de fundatie gelegd. De krukas werd geplaatst en de lagerspelingen werden op maat gemaakt. De stand van het cilinderstatief t.o.v. het frame moest i.v.m. laswerk dat in het verleden aan het statief gedaan was, gecorrigeerd worden. Het eerste gedeelte van de revisie heeft resultaat gehad. De machine en de voedingpomp hebben met succes op werklucht proefgedraaid. Het verdere herstel zal in de komende maand door Ties Bronsvoort en Luc Kamperman plaatsvinden en ook zullen nog enkele aanpassingen aan het leidingwerk uitgevoerd worden. Het streven is om deze machine op de stoomdagen werkend tentoon te stellen. St. Walrick De ruïne van de kapel van St. Walrick in de Overasseltse Vennen is één van de door Baet en Borgh beheerde historische erfgoederen. Aan de takken van de koortsboom naast de kapel worden veel gedragen stukken lijfgoed geknoopt. Volgens een oude legende zou dit genezing brengen bij koorts en/of andere ziektes. Het geloof in deze legende is tot op de dag van vandaag nog springlevend, zoals mag blijken uit de grote hoeveelheid textiel die in de boom kan worden aangetroffen. Op de voorgrond bestuurslid Hans Knoop tijdens een inspectie. Een bekende Duplexpomp Naast de normale kleine klusjes die plaatsvinden op het gemaal, is er ook een ander project in uitvoering waarvan wij hopen dat dit komend seizoen tentoongesteld kan worden. Enkele jaren geleden hebben wij een groot model Duplex- of Worthingtonpomp gekregen. Deze pomp heeft o.a. een tijdje in de zeevaartschool in Nijmegen gestaan. Een van onze vrijwilligers heeft er zelfs nog praktijkles mee gehad. Alle werktuigkundigen van de grote vaart hebben op de zeevaartschool dit soort pompen als lesstof gehad. Samen met de Weir s stoompomp waren dit niet alleen de belangrijkste maar ook de meest betrouwbare pompen uit de vorige eeuw. De pomp die aan De Tuut is geschonken, hebben wij helemaal uit elkaar genomen en schoongemaakt. Hierbij kwamen we diverse muizennesten en een vogelnestje tegen. Alle onderdelen zijn losgenomen en nu zijn we weer in de opbouwfase. Het zal nog wel even duren, maar het is de bedoeling dat de pomp ook werkelijk op stoomdruk zal gaan werken. 7

8 Exploitatierekening Stoomgemaal Inkoop en kosten B.C. 3703, Entrees, cons. en groepen 14886, Rep. En kl. Gereedschap 8095, Subsidie Gem. Beuningen 1205, Gr. Rep. +andere kosten 14000, Subsidie Gem. West M.&.W. 3048, Grond- en andere Lasten 477, Subsidie Waterschap 6500, Elektriciteit en water 1927, Subs. Provincie; voorsch. 3 jaren 14400, Porti en telefoon 471, Subsidie NRF + draaipremie 3445, Administratiekosten 730, Donaties en sponsoring 2483, Abonn.& contributie 670, Exploitatietekort 1324, Verzekeringen 1380, Vrijwilligerskosten 9136, P.R. waaronder nieuwsbrief 1702, Reservering voor calamiteiten 5000, , ,00 De vrijwilligers hebben afgelopen jaar een inzet geleverd van 4200 werkuren. Aan diegenen die er gebruik van willen maken wordt een bescheiden kilometervergoeding verstrekt. Openingstijden 2008 Stoomdagen: 10 en 12 mei uur 24 en 25 mei uur 5 en 6 juli uur 16 en 17 augustus uur 13 en 14 september uur 18 en 19 oktober uur Geopend voor bezoek: 1 april t/m 30 oktober elke donderdag elke zaterdag in de oneven weken Groepen het gehele jaar op afspraak uur uur Voor de datum van de nostalgische avond zie onze website Monumentaal is een nieuwsbrief van Monumentenstichting Baet en Borgh. Deze nieuwsbrief verschijnt minimaal éénmaal per jaar. Redactie, administratie en foto s: Jan Reijnen, Henk Buiteman, Wil Buiteman, Goof van Oers, Minne Kikstra. Stichting Baet en Borgh, de Tuut 1, 6629 AA Appeltern. Tel Postbank Druk: Pontanusstraat 4, 6524HD Nijmegen Tel