verborgen niet-erkend verlies

Transcriptie

1 verborgen niet-erkend verlies Henny Aben Mieke de Bruin

2 Centrum voor Verborgen Verlies Henny Aben en Mieke de Bruin Alphen aan den Rijn 1 e druk, uitgave 2010

3 verborgen niet-erkend verlies Henny Aben Mieke de Bruin

4 Centrum voor Verborgen Verlies blz. 4

5 Inhoudsopgave Verborgen Verlies...7 Niet-erkend verlies...7 Verlies en relaties...9 Verlies en gezondheid Geestelijke aftakeling Verlies van toekomstperspectief Verlies en veiligheid Verlieservaringen en werk Verlies van werk Verlies op het werk De persoonlijke gevolgen van verlies Rouwen is hard werken Rouwtaken en rouwarbeid Rouwtaak 0: opvoeden in leven en dood Rouwtaak 1: erkennen van het verlies Rouwtaak 2: emoties uiten Rouwtaak 3: aanpassen aan het leven van nu Rouwtaak 4: draad van het leven weer oppakken Begeleiden bij rouw, hoe doe je dat? Omgaan met verlieservaringen Centrum voor Verborgen Verlies Centrum voor Verborgen Verlies blz. 5

6 Centrum voor Verborgen Verlies blz. 6

7 Verborgen Verlies Verlies is niet alleen gerelateerd aan een overlijden. Ook wanneer je je baan verliest, je gezondheid, je relatie of het perspectief van een gezamenlijke toekomst spreken we van verlies en is er sprake van rouw. De pijn van verdriet bij kinderloosheid, een miskraam, vermissing of verslaving en vele andere oorzaken roepen eenzelfde heftigheid aan emoties op als een verlies door overlijden. Verlieservaringen doen zich voor op alle denkbare levensgebieden: in relaties, gezondheid, werk en op persoonlijk vlak. Vaak wordt dit verlies niet als verlies erkend of ervaren en daardoor ontstaat verborgen rouw. Niet-erkend verlies Niet-erkend verlies kan ontstaan doordat de mensen in je omgeving je verlies niet als belangrijk ervaren, zoals bij een doodgeboren kindje of een scheiding. Vaak wordt ook niet erkend dat er ook verlies speelt als een geliefde verandert van persoonlijkheid door b.v. een verslaving, depressie of dementie. Kun je als partner en familie nog houden van iemand die zo anders is dan voorheen? Daarnaast komt het ook voor dat de omgeving de relatie niet als waardevol wil zien zoals bij een ernstige ziekte van je beste vriend(in) of als je buren emigreren. Of als je partner van hetzelfde geslacht is. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 7

8 Maar misschien wel de meest voorkomende vorm van niet-erkend verlies zijn al die situaties die je zelf niet erkend als verlies, b.v. als je ontslagen wordt, beroofd of een chronische ziekte krijgt. Weggestopt verlies leidt -soms pas jaren later- tot ziekten, tot lichamelijke en psychosomatische klachten, depressieve gevoelens of eenzaamheid. Juist het ontkennen en wegstoppen van het verlies veroorzaakt een onderhuids emotioneel gezwel dat onverhoeds zijn kop op kan steken. Er hoeft maar een bepaalde geur, smaak, liedje, naam of datum langs te waaien en het lontje van de weggestopte tijdbom laait weer op. Woede, verdriet, machteloosheid, angst en teleurstelling hebben ieder hun eigen ritme en kleur. Koester wat verloren is gegaan, vier wat is gebleven, omarm wat er bijkomt Centrum voor Verborgen Verlies blz. 8

9 Verlies en relaties Waarschijnlijk zijn verlieservaringen in je directe omgeving het meest ingrijpend. Als je relaties verliest: je partner, je kinderen, familie of je vrienden. Het hakt er hard in als je een geliefde verliest door drank, een scheiding of depressie, als je kind gehandicapt is of vriendloos door het leven gaat. Als je familie niet meer naar je omkijkt of door ruzie is verscheurd. Als vrienden geen echte vrienden blijken maar er met je vrouw of geld vandoor gaan. Ingrijpend doordat de ander zo nabij staat/stond en ook doordat verleden aan stukken ligt. Alle mooie herinneringen hebben nu een rouwrandje. De toekomst komt in een ander perspectief te staan. Het verlies van een relatie confronteert je met een basaal besef van eenzaamheid, het gevoel dat je op jezelf bent teruggeworpen. Dit geldt ook zeker voor kinderen waarvan de ouders uit elkaar gaan. Wie kun je nog vertrouwen en aan wie ben je loyaal? Moet jij ook een keuze maken? Net als hun ouders scheiden de kinderen mee. Naast relaties met andere mensen behoren dieren voor velen tot hun trouwste vrienden. Wat als je die moet laten inslapen of achter moet laten als je naar het bejaardentehuis verhuist? Iedere dierenliefhebber heeft weet van de troost van een huisdier en de pijn van het verlies. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 9

10 Elk afscheid is de geboorte van een herinnering Centrum voor Verborgen Verlies blz. 10

11 Verlies en gezondheid Niet voor niets wensen veel mensen elkaar een goed en vooral gezond nieuw jaar. Wie met verlies van gezondheid te maken heeft, weet welke impact ziekte en onzekerheid hebben op je dagelijkse bestaan. Het eindeloze wachten, de wisselende toekomstperspectieven, de spanning en onrust, de onmacht en teleurstelling als de gevreesde uitslag werkelijkheid wordt. Naast de ziekte zelf speelt ook het verlies van vertrouwen in je lijf een grote rol. Wat zo vertrouwd en betrouwbaar was, laat je nu in de steek. Normale activiteiten zijn onmogelijk of alleen met hulp te verrichten. En hoe zal dat morgen gaan? En volgende maand of volgend jaar? Als er al een volgend jaar zal zijn. Alleen wie leeft met constante pijn weet hoe zorgeloos het pijnvrije verleden was. Je zult afscheid moeten nemen van dat leven dat niet meer terugkomt. Bij ernstige ziekten als kanker en hartoperaties wordt vaak vooral gekeken naar het lichamelijke herstel, terwijl er voor patiënt en familie juist ook op emotioneel gebied veel overhoopgehaald is. En hoe ziet een arbeidsongeschikt leven eruit? Hoe blijf je emotioneel overeind? Centrum voor Verborgen Verlies blz. 11

12 Chronische ziekten als een overwonnen verslaving blijven op de loer liggen om terug te slaan. Vrienden haken af omdat alcoholvrij leven als ongezellig beschouwd wordt. En wat doet dat met jou als partner? Wel eens stilgestaan bij wat je allemaal inlevert en kwijt geraakt bent? Rouw is geen ziekte, het is de normale aanpassing aan een verlies Centrum voor Verborgen Verlies blz. 12

13 Ook het verloop van grillige ziektes als MS of reuma brengen veel ongemakkelijke situaties met zich mee. Vooral als de ziekte zich een tijdje gedeisd houdt, lijkt het voor de omgeving vaak alsof ze verdwenen zijn, maar het dagelijkse ongemak en de voortdurende onzekerheid nemen geen vrije dagen. Voor velen blijft er een levenslange angst voor de terugkeer van kanker en ieder pijntje wordt gewogen op de schaal van hoop en vrees. Steeds meer mantelzorgers ontfermen zich over hun zieke en mindervalide familieleden en houden soms meerdere gezinnen tegelijk overeind. Hen wordt niet gevraagd of ze het aankunnen en de instortgrens wordt steeds verlegd. Maar wie houdt de mantelzorger overeind? Wie ontlast hen zodat ze weer op krachten kunnen komen? Waar kunnen zij steun en een luisterend oor vinden? En wanneer komen de mantelzorgers aan zichzelf toe om hun verdriet en angsten te uiten? Golven kun je niet tegenhouden, maar je kunt wel leren surfen Centrum voor Verborgen Verlies blz. 13

14 Geestelijke aftakeling Naast lichamelijke ziekten is geestelijke aftakeling voor de lijdende mens en de omgeving een ingrijpende ervaring. Je kind terugvinden in de kille separeercel waar een psychose huishoudt, roept naast de angst vooral veel verdriet en machteloosheid op. Je zult afscheid moeten nemen van de beelden en verwachtingen die je van hem of haar had. Daar waar Alzheimer en Korsakov hun intrek nemen, vliegen illusies en toekomstbeelden het raam uit. Naast het verlies van geestelijk contact verdwijnen ook de momenten van intimiteit en seksualiteit. Pijnlijk, verdrietig en frustrerend. En meestal weggestopt want hoe kun je stilstaan bij dit verlies als de dagelijkse (on)regelmaat al alle aandacht vraagt. Durf je openlijk uit te spreken hoe zwaar voor jou de psychosociale dood van je geliefde weegt? En wie neemt jouw verhaal serieus? Centrum voor Verborgen Verlies blz. 14

15 Verlies van toekomstperspectief Voor velen roept het afscheid van je jeugd toen alles nog kon en hele wereld bereikbaar leek een bijna niet te verteren gevoel van heimwee en verlies op. Gemiste kansen, verkeerde keuzes en onbereikbaar gebleken dromen laten je zien waar je nu staat en wat er vooral niet is. Geen partner, geen intimiteit, geen kinderen, geen bevredigend werk, geen eigen huis, weinig vrienden, maar wel veel teleurstelling. Leven met de pijn een glorieuze toekomst achter je te hebben, veelbelovend als blijvend stempel maar nauwelijks momenten om met vreugde en voldoening op terug te kijken. Verlies en veiligheid Naast de ervaringen van lichamelijk en geestelijk verlies zijn er ook veel ervaringen die een groot gevoel van onveiligheid oproepen. Denk daarbij aan een mishandeling, verkrachting, beroving, inbraak of brand. Je lichaam of je spullen zijn niet veilig meer, besmet en bezoedeld. Een ervaring die letterlijk niet in je koude kleren gaat zitten. Als daarna de financiële of juridische afwikkeling tot nieuwe frustraties leidt, kan dat het gevoel van vogelvrij zijn alleen nog maar vergroten. Onzekerheid vreet zich als gif vaak een weg naar allerlei kwalen. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 15

16 Zonder wrijving geen glans Centrum voor Verborgen Verlies blz. 16

17 Verlieservaringen en werk Verlies van werk Door de huidige economische crisis vallen er veel ontslagen. Veel werklozen worden zich pas na een ontslag bewust welke betekenis werk heeft en geeft aan een mens. Uiteraard speelt het verlies van inkomen een grote rol bij het verlies van werk. Daarnaast geeft werk veel mensen een doel en richting in hun bestaan. Ik werk, dus ik besta is voor velen een basale waarheid. Veel mensen zijn in de eerste plaats agent, verpleegkundige, docent en daarna pas partner, vader, vriend of zus. Geen werk, geen weekritme en geen collega s om je leven mee te delen. En een totaal andere positie in de werkende maatschappij. Wel zeeën van vrije tijd die ineens niet meer zo aanlokkelijk is als toen je nog werk had. Maar al te vaak wordt onderschat wat ontslag of een faillissement overhoop kan halen. Als werk je passie is, kan je ook zelfvertrouwen een flinke deuk oplopen. Je bestaan voelt zinloos en zonder toekomst. Gevoelens van onmacht en onrecht steken de kop op. En snijdende schuld- en schaamtegevoelens als je je bedrijf hebt moeten sluiten. Gevoelens die vaak weggedrukt worden omdat er simpelweg gesolliciteerd moet worden. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 17

18 Verlies op het werk Ingrijpende verlieservaringen in iemands privésituatie hebben grote gevolgen op het werk. Wie kent niet het ongemak van de collega die na het overlijden van een dierbare voor het eerst weer de koffiekamer binnentreedt. Maar hoe zit het met die collega waarvan de demente moeder is opgenomen in een verpleeghuis of hospice? Of waarvan een pleegkind uit huis is geplaatst? Praten we erover, hoe vaak, hoe lang en nu maanden later- nog steeds? Door veel werkgevers wordt bij een overlijden gemaand tot een snelle werkhervatting van nabestaanden. Het idee van de schouders eronder kan zeker positief uitwerken, maar is niet voor iedereen het juiste recept, zo er ooit recepten kunnen zijn. En dan is hier nog spraken van een zichtbaar verlies. Bij minder zichtbare verliessituaties roept werken vaak nog meer barrières op. Aan de andere kant kan de terugkeer naar het werk ook de noodzakelijke regelmaat en sociale contacten opleveren. En afleiding zodat er je op sommige momenten de pijn van het verlies wat minder voelt. Dat is prachtig als er maar ruimte blijft voor aandacht en ondersteuning. De grootste valkuil is dat jijzelf én de omgeving snel gewend raken aan het verdringen van emoties en wegstoppen van het verdriet. Helaas is veel ziekteverzuim terug te voeren op niet-erkende en weggestopte emoties van een verlies. Dit wordt soms versterkt door collega s en leidinggevenden die niet weten hoe ze daar zorgvuldig en ondersteunend mee om kunnen gaan. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 18

19 Je kunt niet voorkomen dat de vogels van het verdriet komen overvliegen Je kunt wel voorkomen dat ze nesten in je haar maken Centrum voor Verborgen Verlies blz. 19

20 De persoonlijke gevolgen van verlies Ieder verlies raakt aan eerder verlies, verdriet raakt aan verdriet. Verlies heeft invloed op je gevoel van eigenwaarde, je zelfbeeld, je normen en waarden, je overtuigingen en het houvast dat je geloof je gaf. Waarom treft mij dit? Had ik dit kunnen voorkomen, is het mijn schuld, wat moet ik nu, hoe moet ik hiermee omgaan? Vragen die -naast de emoties die het verlies zelf oproept- aandacht, tijd en ruimte verdienen. Verlies raakt aan je religieuze of spirituele overtuigingen. Waarom treft mij dit? Welke betekenis moet ik hechten aan dit lot? Waarom treft God mij zo? Welke les heb ik te leren en welke boodschap geeft deze ervaring mij? Als je zelfbeeld en zelfvertrouwen een flinke deuk oploopt, is het goed stil te staan bij wat dit verlies teweegbrengt. Stil te staan bij de rouw die op je dak is gevallen. Rouwen is ten diepste leven, ten volle met alle pijn, verdriet. Alle boosheid en angst, maar ook alle vreugde en voldoening. Leven dat je voelt tot in alle vezels van je lijf. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 20

21 Rouwen is hard werken Net als bij een overlijden hebben we bij Verborgen Verlies te maken met rouw in zijn volle breedte. Rouwen is hard werken, een klus die met vallen en opstaan gepaard gaat, met een soms ongekende heftigheid en perioden van lusteloosheid en zinloosheid. En soms ook met perioden van geweldige inspiratie, activiteit en daadkracht! De Amerikaanse psycholoog J. Worden geeft aan dat je als rouwende een aantal taken te verrichten hebt. De Belgische psycholoog Manu Keirse noemt die taken rouwarbeid, een woord waar gezwoeg doorheen klinkt. Het kost moeite om de taken te doorlopen, het veronderstelt activiteiten van de rouwende zelf, maar ook geeft ook ruimte aan hulp en ondersteuning door anderen. Het is belangrijk dat de rouwende de taken aanpakt om het verlies te verweven in het leven. Daar staat geen tijd of duur voor, geen intensiteit en geen volgorde. Het is van groot belang je te realiseren dat niet afgemaakte rouwtaken verdere groei en ontwikkeling kunnen belemmeren. Rouwdragen als een voortdurende cyclus Centrum voor Verborgen Verlies blz. 21

22 Rouwtaken en rouwarbeid In veel literatuur wordt aan gegeven dat de rouwtaken geen specifieke volgorde hebben, maar het begint wel met de eerste stap van het onder ogen zien dat er verlies heeft plaatsgevonden. En soms schiet je ineens weer terug naar een diepere laag van een vorige taak. Rouwtaak 0: opvoeden in leven en dood Soms realiseren mensen zich pas bij een verlieservaring wat leven is, dat ze leven en dat leven soms pijn doet. Rouwdeskundige Riet Fiddelaars hanteert dan ook een voorfase die ze rouwtaak 0 noemt: opvoeden in leven en dood. Dat je kinderen leert dat verlies en dood bij het leven horen. Je kunt je kinderen niet beschermen tegen de dood en ander verlies of de gevolgen daarvan. Onvoorbereid en onbesproken verlies kan leiden tot gedragsproblemen, psychosomatische problematiek of onverklaarbare klachten. Rouwtaak 1: erkennen van het verlies Je kunt simpelweg niet leren om te gaan met de emotionele gevolgen van een verlies als je ontkent dat het verlies heeft plaatsgevonden: de harde werkelijkheid. Vooral bij genoemde voorbeelden van verborgen verlies kost het soms jaren om werkelijk uit te spreken dat je ellendige gevoelens of ingrijpende gevolgen met een verlieservaring te maken hebben. Je zult als eerste daad moeten erkennen dat er sprake is van verlies. Een zeer zware stap. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 22

23 Het is extra moeilijk om te erkennen dat het verlies realiteit is als je geen afscheid hebt kunnen nemen. Dit komt voor bij een overlijden door zelfdoding of bij een gruwelijk ongeluk. Maar ook als je niet voorbreid bent geweest op die borstamputatie of als een relatie ineens over is zonder dat er nog iets uitgesproken kan worden. Iedere keer weer zul je het verlies hardop moeten uitspreken. De eerste rouwtaak is zelfs zo zwaar dat de rouwende vaak terug zal keren tot het veilige beeld van voor de erkenning met dooddoeners als: Ach het valt wel mee, er zijn ergere dingen, ik ben er al aan gewend, het hoort bij het leven. En inderdaad is dat deels natuurlijk waar, maar in de ontkenning van jouw verlies doe je jezelf en anderen om je heen tekort. Je zet jezelf ermee vast. Soms kunnen mensen het verlies niet erkennen omdat de gebeurtenissen zo traumatisch zijn geweest dat ze deze niet bewust ervaren hebben. Daardoor lopen ze al bij de eerste rouwtaak vast. De ontkenning van het verlies kan op verscheidene niveaus plaatsvinden en kan verschillende vormen aannemen, maar meestal gaat het om het verlies zelf en de onomkeerbaarheid daarvan. Om tot erkenning en uiteindelijk aanvaarding van het verlies te komen is tijd nodig. Soms professionele hulp. Het gaat daarbij niet alleen om de rationele aanvaarding, maar vooral ook om het echt doorvoelen dat het zo is. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 23

24 Rouwtaak 2: emoties uiten Bij een volgende stap en niet persé de 2e- komen de emoties om de hoek. Het toelaten van emoties, het doorleven ervan en erover praten. Je zult eerst de pijn moeten voelen én uiten om uiteindelijk tot aanvaarding te kunnen komen. Het uitvoeren van deze taak wordt bemoeilijkt door reacties van de mensen uit de omgeving. Vaak werken -zogenaamd goedbedoelde- adviezen tegengesteld. Je hoeft geen verdriet te hebben, het is beter zo. Je moet nu sterk zijn, vooral voor je kinderen. Onbegrijpelijk dat jij hier zo verdrietig om bent. Dit kan leiden tot een verdringing van het verdriet, tot het ontkennen van de noodzaak tot rouwen. Daar komt bij dat veel mensen moeite hebben met emoties als die geuit worden. Verdriet raakt aan verdriet en roept machteloosheid op. Vanuit die onmacht worden vaak pijnlijke en bagatelliserende opmerkingen gemaakt: Wat kunnen die artsen toch veel met zo n borstreconstructie. Maar mag ik alsjeblieft mijn oorspronkelijke intacte lijf missen? Breek het ijs Laat je bevroren tranen smelten Centrum voor Verborgen Verlies blz. 24

25 Rouwtaak 3: aanpassen aan het leven van nu Een volgende taak -en ook weer niet perse volgend op het uiten van emotiesbestaat uit het aanpassen aan het leven hier en nu waarin de realiteit van het verlies met vallen en opstaan aanvaard wordt. Het aanpassen aan een nieuw leven kan zich zeer verschillend uiten afhankelijk van de betekenis van het verlies. Zo heeft voor vrouwen kinderloosheid vaak een grotere impact dan voor mannen omdat ook het lichamelijke aspect een rol speelt. En misschien is dit wel de grootste miskenning rondom kinderloosheid die er bestaat. En voor wie het werk een hinderlijke onderbreking van vrije tijd was, zal een ontslag misschien minder hard aankomen dan wie zijn ziel en zaligheid in het werk stak. Bij Verborgen Verlies lijkt het oppervlakkig bekeken vaak dat mensen zich alweer hebben aangepast aan het nieuwe leven en dat ze deze taak stevig aanpakken. Helaas blijkt bij nadere beschouwing- dat veel mensen vluchten in activiteiten en bezigheden met een behoorlijk portie ontkenning. Hoeveel zelfdodingen, abortussen en miskramen zijn letterlijk doodgezwegen? Centrum voor Verborgen Verlies blz. 25

26 Rouwtaak 4: draad van het leven weer oppakken Als laatste taak wordt het verweven van het verlies in je leven genoemd, het herzien van de relatie met de verliessituatie en het oppakken van de draad van het leven. Je moet je weer opnieuw verhouden tot je lichaam en seksualiteit na een verkrachting, je moet je relatie opnieuw vorm geven na een geslaagde afkicken van drugs en je kunt pas een nieuwe relatie aangaan als je na een scheiding je ex de plaats geeft die nu gepast is: een plaats die ook ruimte overlaat voor anderen. Bij deze taak hoort ook de worsteling met de zin van dit verlies. De diepgang van zingevingsvragen en spiritualiteit vragen zorgvuldigheid en tijd. Wat betekent dit verlies voor mijn leven? Hoe kan ik groeien in mijn bestaan juist door dit verlies? Hoe kan ik kracht putten uit de verlieservaring en mijn bron van vreugde weer aanboren? Uiteindelijk lukt het veel mensen om weer sprankelend te leven ook na een verlies. Dan kun je na verloop van tijd je vuur weer voelen en krijg je die glans weer in je ogen. Je komt door je verlies heen weer in je kracht. Als je verlies niet wegstopt maar juist bij de hand neemt, kun je uiteindelijk de volheid van het leven weer voelen en aangaan. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 26

27 Rouw is de achterkant van liefde Centrum voor Verborgen Verlies blz. 27

28 Begeleiden bij rouw, hoe doe je dat? Het kost veel moeite om de rouwtaken te doorlopen, het veronderstelt activiteiten van de rouwende zelf, maar geeft ook ruimte voor hulp en ondersteuning. Maar hoe ga je om met een rouwende? Wat is wijsheid en wat kan als een pijnlijke of dodelijke opmerking gehoord worden? Zelfs met alle goede bedoelingen. Houd voor ogen dat jij de tranen van een ander niet kan huilen, dat kan de ander alleen zelf. Het belangrijkste is om bij het verlies van de ander te kunnen blijven. Loop er niet voor weg, ook al raakt dit verdriet aan jouw ervaringen van verdriet en verlies. Realiseer je ook dat rouw iedere dag een andere kleur kan hebben, een andere intensiteit en dat de rouwende steeds andere behoeften kan hebben. Soms wil ze haar verlies alleen dragen, soms wil hij dat juist delen, soms keert hij naar binnen, soms kan ze het wel uitschreeuwen. Dat betekent dat je uiterst sensitief moet zijn en steeds weer opnieuw subtiel moet afstemmen op de behoeften van de ander. Houdt goed voor ogen, dat rouwen grillig en onvoorspelbaar is. Als je je bewust bent van de taken die de ander moet verrichten, kun je misschien de juiste steun bieden. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 28

29 Eén minuut stil zijn, zegt vaak het meest Centrum voor Verborgen Verlies blz. 29

30 Voor de rouwende zelf is erkenning het allerbelangrijkste. Om te voelen en merken dat je gehoord en gezien bent in het verdriet. Zeg simpel: Ik zie je verdriet, ik hoor je moedeloosheid, je woede, je angst, je onzekerheid. Misschien helpt een hand op de rug om het gebroken hart te steunen, maar soms is zelfs dat al te veel. Minder is vaak meer. Omgaan met verlieservaringen Niet iedere rouwende heeft een stevige en troostende omgeving. Niet iedere leidinggevende is in staat teamleden goed te ondersteunen bij een verlies. En maar heel weinig mensen hebben werkelijk oog voor verborgen, niet erkend verlies. Bij rouwbegeleiding wordt vaak gesproken over het verwerken van verlieservaringen. Maar verwerken suggereert een eindig en lineair proces met een start, een middenstuk en einde. Zo werkt het in het echte leven niet. Veel mensen ervaren dat het verlies in golven komt, soms met onverwachte heftigheid, soms als een regelmatige eb en vloedafwisseling. Ide Wolzak spreekt in zijn boek En huilen doe je maar in de pauze over rouwseizoenen in plaats van fasen. Omdat seizoenen altijd terugkomen. Rouwseizoenen: strenge en zachte winters, zonnige en regenachtige lentes, koele en hete zomers, kleurrijke en stormachtige herfsten. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 30

31 Rouw verwerk je niet, rouw draag je en rouwdragen doe je je leven lang Centrum voor Verborgen Verlies blz. 31

32 Centrum voor Verborgen Verlies Het Centrum is door Henny Aben en Mieke de Bruin opgericht om informatie en begeleiding te geven bij de verborgen, niet-erkende verliessituaties. Beide dames zijn stevig geschoold en hebben jarenlang ervaring als professioneel coach. Ze werken met passie en gedrevenheid. Daarnaast zijn ze beiden ook ervaringsdeskundig op het gebied van verborgen, niet-erkend verlies. Deskundigheid gekoppeld aan ervaring: een krachtige combinatie. Het Centrum voor Verborgen Verlies verzorgt cursussen, workshops, interactieve lezingen en individuele coachingstrajecten. Het Centrum biedt professionele ondersteuning bij rouw voor particulieren en voor leidinggevenden en teams in bedrijven en instellingen. Bij de workshops, coachingssessies, cursussen en lezingen staan onzichtbaar, niet-erkend verlies, de betekenis en gevolgen daarvan centraal. Er is aandacht voor weggestopte emoties en de functie van helende rituelen waardoor je weer in je kracht komt te staan. Het uiteindelijke doel is dat je de regie weer in eigen hand neemt waardoor je weer gezond in je dagelijkse leven kan functioneren en je vuur weer aanwakkert. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 32

33 Uiteindelijk kun je aanvaarden dat je verlies een wezenlijk onderdeel van je leven is. Centrum voor Verborgen Verlies blz. 33

34

35 Centrum voor Verborgen Verlies Henny Aben en Mieke de Bruin Alphen aan den Rijn

36 breek het ijs laat je bevroren tranen smelten