!!! Gidsmodellen!regio!en!stad! van!de!natuurlijke!alliantie!

Transcriptie

1 Gidsmodellenregioenstad vandenatuurlijkealliantie Toelichtingbijdegidsmodellen,tevindenop V05,juli2015

2 fotovoorzijde:gidsmodellenalshulpmiddelvoorinteractiefontwikkelenvanuw klimaatbestendigeregioofstad 2

3 Rapportagegidsmodelregioenstad 1 Inleiding Opzetenopbouwvandemodellen Principes PrincipesKlimaatrobuustheid PrincipesLeefomgevingenOndernemen Intermezzo Beschrijvingvandegidsmodellen...12 Model1,Kust...12 Model2,Droogmakerij...16 Model3,Veenweide...19 Model4,Zeeklei...23 Model5,IJsselmeerpolders...26 Model6,Rivierengebied...29 Model7,Stuwwal...33 Model8,Dekzand...37 Model9,Heuvelland...41 Model10,Veenkoloniën Hoeverder?

4 1 Inleiding Voorhetplannenvanduurzamegebiedsontwikkelingenklimaatadaptatiezijndiverse methodenenhulpmiddelenbeschikbaar.eenaantalhiervankuntuvindenop Eenvandehulpmiddelenishetinstrumentvangidsmodellen.Gidsmodellenzijn beeldendeschema'svanlandschappen,dieeenleidraadzijnvoorhetbenuttenvande natuurlijkeomgevingvoorhetversterkenvandeklimaatrobuustheiddoor adaptatiemaatregelen.ookwordenzegebruiktvooreenduurzame gebiedsontwikkelingopbasisvandeversterkingvandefysiekeleefomgevingen ondernemenmethetnatuurlijkekapitaal.deervaringleertdateenverbeeldingvanhet natuurlijkekapitaalvanbodem,waterengroeninspirerendwerktenhelptbijhet ontwerpen,inrichtenenbeherenvaneenduurzameregionaleenlokalefysieke leefomgeving. Degidsmodellenvan2015zijngerealiseerdinopdrachtvanmetministerievanI&M, RWSBodemplusenSTOWA.Demodellenzijngebaseerdopeerdereconceptenen varianten.dewebsitewww.gidsmodellen.nlgeefteenoverzichtvandeontwikkeling. Dezenieuwemodellenzijnontwikkelddoor: RonNap(OmgevingsdienstVeluweIJssel,tevenshoofdauteurrapportage GilbertMaas(Alterra,tevenshoofdauteurrapportage VincentGrond(GrondRR,projectleider,tevenshoofdauteurrapportage Inhetplanproceszijnadviezengekregenvaneenexpertgroepbestaandeuit: KeesBroks(STOWA,tevensmedebeneindredacteurrapportage AlbertElshof(ORGbID,tevensmedeauteurrapportage GemmavanEijsden(RWSBodemplus PeterGroenhuijzen(VanHallLarenstein PaulCamps(gemeenteAmersfoort TonVerhoeven(gemeenteNijmegen JokevanWensem(secretarisTCB,voorzitterAlliantieVereniging 4

5 2 Opzetenopbouwvandemodellen 10landschapstypes Degidsmodellenzijnopgesteldvanuithetideedatbodem,waterengroenalseenheid moetenwordenbeschouwd.endatdieeenheideengoedebasisvormtvoorruimtelijke planvorming.daaromisuitgegaanvaneenindelingvanlandschapstypen. AlsuitgangspuntvoordeindelingdiendedeindelingvanPBL/Alterra2002(zie Landschapstypologie.html?i=12b62.Voordezandgebiedeniseentweedelinggemaakt: dekzandenstuwwal.binnendedroogmakerijenzijndeijsselmeerpoldersalsaparttype onderscheiden.degrotewaterenzijnalstypenietmeegenomen.ditleidttotdeindeling van10gidsmodellenvoordevolgendelandschapstypes: 1. Kust 2. Droogmakerij 3. Veenweide 4. Zeeklei 5. IJsselmeerpolders 6. Rivierengebied 7. Stuwwal 8. Dekzand 9. Heuvelland 10. Veenkoloniën Regionalemodellenenstadsmodellen Vanwegehetbelangvanhetregionaleschaalniveauvanbodemenwatersysteem,isvoor elklandschapstypeeenregionaalgidsmodelgemaakt.stedenzijnonderdeelvanhet regionalesysteem,meteigenenaanvullendeproblemenenoplossingen.dezeaspecten zijnuitgewerktindestadsmodellen,dieookperlandschapstypezijnopgesteld. Opbouwvandegidsmodellen Degidsmodellenbestaanuitdrieniveaus: 1. Uitgangspuntenvanbodem,ondergrondenwater(groenennatuurwordengezien alsafgeleide 2. MogelijkhedenvoorversterkenvanKlimaatrobuustheid 3. MogelijkhedenvoorversterkingvanLeefomgevingenOndernemen 1. Uitgangspuntenvanbodem,ondergrondenwater Vooreengoedeklimaatadaptatieenduurzamegebiedsontwikkelingisinzichtenkennis inhetbodembenwatersysteemnoodzakelijk,zodatmaatregelengoedzijnafte stemmenopbodemenondergrond.voorelklandschapstypeisderegionalesituatievan dekarakteristiekebodemenondergrondschematischweergegeven. 5

6 Opveelkaartenmetinformatieoverdebodemendeondergrondwordenalsneldewat groterestedelijkegebiedenweergegevenalseengrijsvlak,terwijldebodemvoorde ruimtelijkeontwikkelingendeklimaatadaptatieookinbebouwdgebiedeencruciale factoris.daaromisdesituatievanbodemenondergrondookopstadsniveau uitgewerkt.naastleidraad,isditschemategebruikenom degrijzevlakkenintevullen envoordeeigenstadeengebiedsspecifiekebodemkaarttemaken. 2. MogelijkhedenvoorversterkingvanKlimaatrobuustheid Deeffectenvanklimaatveranderingzijningedeeldin(combinatiesvanwater, temperatuurenruimtelijkgerelateerdegevolgen,watresulteertinzescategorieën: A. Overstroming B. Wateroverlast C. Droogteenerosie D. Waterkwaliteitenbiodiversiteit E. Hitteensmog F. Brandgevaar Gidsmodellenkunnendeadaptatieperlandschapstypeoptweemanierenbegeleiden. doorhettoepassenvanmaatregelendiebijdeschema'szijnaangegeven,alszeeen structureleoplossingvoorknelpuntenbieden. doordeprincipestoetepassen,diealsuitklapschermbijelkmodelzijnweergegeven (toelichtinginhoofdstuk3. 3. MogelijkhedenvoorversterkingvanLeefomgevingenOndernemen Deuitvoeringvanklimaatbeleidgebeurtvaaklangsanderemaatschappelijkethema sen uitvoeringsprogramma s.datwordtwel'mainstreamen'genoemd.weonderscheiden zesgecombineerdethema s: A. Gezondheid,recreatieensport B. Wonen,werken,mobiliteitentransport C. Voedselendrinken D. Energie E. Grondstoffenenafval F. Identiteitenslimmecombinaties Naastvoorgaandezescategorieënmet bedreigingen,kanklimaatveranderingook ruimtelijkeeneconomischekansenbiedenvoordezemaatschappelijkethema's.de gidsmodellenhebbennutenbetekenisvoor: hetaccentuerenenverbeeldenvanhetbelangvanbodemenondergrond,zowelop regionaalniveaualsinstedelijkgebied hetstructurerenvaneenontwikkelproces:hetgidsmodelrichteerstdeaandachtop bodem/ondergrond,daarnawordteenvisieopregionaalschaalniveaugemakt.dan paskomtdestadinbeeld,waardoorderelevantievoordestadvanbodem/ ondergrondenhetregionaleschaalniveauzijnverzekerd. hetgevenvansuggestiesvoorconcreteruimtelijkemaatregelen hetinzichtbiedenindeonderliggendeprincipes(toelichtinghoofdstuk3. 6

7 Degidsmodellenrichtenzichophetbenuttenvandenatuurlijkeomgeving(natuurlijk kapitaal,ecosysteemdienstenvoorklimaatadaptatieenduurzamegebiedsontwikkeling. Deaangegevenmaatregelenenprincipeszijnnietlimitatief,maarbeperkenzichtot datgenemeteenruimtelijkebetekenis. Daarnaastzijnvele(adaptievemaatregelenmogelijk,die(vrijwelgeenrelatiehebben metdenatuurlijkeomgeving,zoalsdeaanlegvaninfiltratiekratten.dezezijnniet opgenomenindegidsmodellen.hiervanzijnvelegoedeoverzichtenenvoorbeelden elderstevinden,bijvoorbeeldopdewebsitegroenblauwenetwerken. Toepassingvangidsmodellen Gidsmodellenzijneeneffectiefhulpmiddelalseengroepbetrokkenmensen,met gebiedskennisvanuitverschillendedisciplinesenorganisatiesgaatzoekennaareenheid invisieenontwikkelingsrichting. Degidsmodellenwordenvoornamelijktoegepastdoorgemeentenenwaterschappenen inhetonderwijs.dewijzevantoepassingissterkafhankelijkvandedeskundigheid, ervaringengebiedskennisvandegebruikers.inhetonderwijszijnzesterk richtinggevend. Aanvullendzijnookanderehulpmiddelentegebruikenzoalsdedeltabeeldbankofde websitegroenblauwenetwerken.degidsmodellenvormeneenonderdeelvande methodenatuurlijkealliantie.meeroverdezemethodevindtuop: 7

8 3 Principes Elkgidsmodelbestaatuit3afbeeldingen: 1. Debasis,metkarakteristiekekenmerkenvanbodem,ondergrond,waterengroenals eenexponenthiervan. 2. MogelijkhedenvoorversterkenvanKlimaatrobuustheid, 3. MogelijkhedenvoorversterkingvanLeefomgevingenOndernemen DeruimtelijkepresentatievandeversterkingvandeKlimaatrobuustheiden LeefomgevingenOndernemenzijnoptweemanierentegebruiken:doorhettoepassen vanmaatregelendiebijdeafbeeldingenstaan,ofdoortoepassingvanonderliggende principes.inhoudelijkekennisvoorhetbegrijpenvandeprincipesiseen randvoorwaarde.dithoofdstukgeefteenoverzichtvandezeprincipes.ineenvervolg moetnogwordengespecificeerdbijwelkeprincipesbijwelkemodellentoepasbaarzijn PrincipesKlimaatrobuustheid Bijhetformulerenvanprincipes(ofgrondbeginselen,wordtperthemauitgegaanvan dereeks:voorkomenvanhetrisico(tegenhouden,preventiedooreengebiedalaante passen(beschermenénhetdoorvroegtijdigeaanpassingenbeperkenvangevolgen (beperkenschade. A VeiligheidHoogwater 1. Voorkomen:tegenhouden,robuustekeringen,ruimtevoorderivier 2. Ruimtelijkepreventie:beschermen/aanpassenvitalevoorzieningenbijvoorbeeld doorcompartimenteren 3. Gevolgenoverstromingbeperken:realiseerevacuatieb,vluchtroutesen vluchtplekken,bereikbaarheidvoorhulpdiensten B Natuurbrand 1. Voorkomen:wegnemenvandebrandstofbijvoorbeeldmindernaaldbomen,meer loofbomen,bestrijdingverdrogingvandebodem 2. Ruimtelijkepreventie:compartimenterenbijvoorbeelddoorbrandgangenenof zandbanen,natuurlijkhersteloorspronkelijkestuifzandgebiedennabijheidevelden, aanderandvandestadbehoudenvansportveldenofjuistdaaraanleggen 3. Gevolgenbrandbeperken:blusvijvers,vluchtroutesenbplekken C Hittestress 1. Voorkomen(stad:minderverstening,groenblauwestructuurenwindcorridors handhavenen/ofherstellen 2. Ruimtelijkepreventie(wijk:schaduwpark,bomenlanen, skyviewfactor van stratengroenedaken enwanden 3. Gevolgenhittebeperken:voldoenderecreatiebofzwemwater,realiserenvan verkoelendewaterpartijenopbasisvannatuurlijkvoorkomendwater 8

9 D Overlasthemelwater 1. Voorkomen/vasthouden:bestrijdenvanbodemverdichting,verbetereninfiltratieen bufferenindebodemen/of haarvaten doorbijvoorbeeldbeperkenverhardingen enaanleggroene/blauwedaken 2. Ruimtelijkepreventie;optimaliserenvandebergingdoorbijvoorbeeldinzichtelijk makenmicroreliëfenof stads reliëf.retentieinnatuurlijkelaagtes,openwater, aanpassingvijvers,verbredenwatergangen.letopditgeldtzekerookvoorde ondergrond,gebruikenvannatuurlijkezandbanen 3. Gevolgenbeperken:vertraagdensysteemgestuurdafvoeren:meanderen, natuurlijkeoevers,sturenvanwaterafvoernaarlocatiesmetlage schadegevoeligheidzoalsgroenstroken,parkenofpleinen E KwaliteitHemelwater(NBevtweghalen 1. Vasthouden:toepassenvangroene/blauwedaken,sponswerkingvergrotendoor bufferenindebodemen/of haarvaten (meestbovenstroomsewaterlopen, infiltratienaarondergrond 2. Bergen:retentieinopenwater,vijvers,bredewatergangen 3. (Vertraagdafvoeren:meanderen,natuurlijkeoevers F ToenemendeGrondwater/kweldruk 1. Voorkomen:natuurinnattegebieden,wonenindrogegebieden,functievolgthet natuurlijkegrondwaterpeil 2. Ruimtelijkpreventie:isderuimtelijkkeuzevoorontwikkelingvandestadbeperkt danoverlastvoorkomendoorophogen,kruipruimteloosbouwen.vasthoudenen bergendoorbijvoorbeeldretentievanzoetgrondwaterenschonekwelindebodem, peilgestuurdedrainage,aanvullengrondwatervoorraadvanuitoppervlaktewater 3. Gevolgenbeperken:indestadmeergrondwaterontrekken(verticaledrainage mogelijkinrelatietotbenuttingdoorindustrie,procesen/ofkoelwateroften behoevevanenergiewinning G OverlastDroogte 1. Voorkomen:sparen/vasthoudenenbergenhemelwater.Bestrijdenbodem verdichting.opordebrengenvankoolstofbalans(humusopbasisvannieuwe teeltenenhergebruik(overbodigorganischmateriaal.winderosietegengaandoor windsingelsenbewerkingsmethodes,gewasrestentelatenliggennaoogstensnel nieuwinzaaien 2. Ruimtelijkepreventie:peilgevoeligefunctiebeterplannen/ordenendaarbijnieuwe teelten/functiesenmoegelijkminderopbrengstaccepteren 3. Gevolgenbeperken:aanvoerenvan,bijvoorkeurschoon,natuurlijkvoorkomend gebiedseigenwater H KwaliteitWatersysteem 1. Voorkomen:schoonhoudendooraanpakdiffusebronnenindelandbouwenbij beheeropenbareruimteindestad,afkoppelenhemelwater(letopvermijdendiffuse verontreiniging 2. Ruimtelijkepreventie:scheidenaandebron(bijvoorbeeldbijautowasplaatsen, benuttenalsnutriëntenbenwaterbronvoorteeltophoge(drogegronden, verontreinigingsbronnenisolerenvanwatersysteem,aangepastwaterbeheerdoor 9

10 riooloverstortentebeperkenofdoormomentvanoverstortteveranderen,zonering vanfuncties:natuurbovenstroomsvanrecreatiebovenwonenbovenlandbouw, buffertussenvervuilendefuncties(bedrijventerreinenenschonefuncties 3. Gevolgen:Zuiverendoorgeschiktebodempassagesenofhelofytenfilter 3.2. PrincipesLeefomgevingenOndernemen DeprincipesKlimaatrobuustheidzijneenhulpmiddelomderobuustheidvaneengebied oplangeretermijntebevorderen.dit'gezondeenstevige'gebiedheefteengoede potentieentoekomstwaardevoorduurzameeconomischeenmaatschappelijke initiatieven.deprincipesleefomgevingenondernemenhelpenomdezeeconomische enmaatschappelijkeinitiatievengoedteplannenenteontwikkelen. OpditterreinzijnalveelandereinitiatievenenbewegingeninNederland.Denkaan NatuurlijkKapitaal,Ecosysteemdienstenencirculaireeconomie.Doordeopnameinde gidsmodellenwordenzenietopzichzelfbeschouwdmaarvormenzeeenonderdeelvan eengroterenintegrerendproces.inhoudelijkzijndehierweergegevenprincipesnog nietvoldoendeopdezeontwikkelingenafgestemd.erlooptoverlegmetpbl,bodem plusenalterraomhiereenkwaliteitsverbeteringtegaandoorvoeren. A Gezondheid,recreatie,sport 1. schonelucht,o.a.doorveelgroenenwater 2. omgevingstimuleertbewegen,bijv.vanuitwijknaargroenennatuur 3. benutlandschapvoorroutes(bijv.hoogteverschillen,dijken,waterlopen B Wonen,werken,mobiliteit,transport 1. potentiebiodiversiteitstedelijkgebiedbenutten,versteningverminderen 2. woonlocatieenbvormaanpassenaanondergrond,nietoplaagsteplekken,niet ophogen 3. herstructureringiskansvoorgroenblauwedooradering,bebouwingstrategisch herplaatsen 4. dakenentunnelsbenuttenvoorpasserenvaninfrastructuurdoorfloraenfauna 5. ruimtelangsinfrastructuurénboven/onderleidingenzijndeelnatuurnetwerk 6. bijafbouwindustriëlewateronttrekking:gebruikwatervoorstadenrecreatie C Voedselendrinken 1. voedselendrinkenuitderegio,regionaleverkooporganisatie 2. stadslandbouwopgeschiktebodembijv.opes 3. differentiatievoedselaanbodperseizoen,koppelenaanhorecaenzorgboerderijen, verkoophubsaanrandvandestad D Energie 1. regionaalpaletvanduurzameenergie,minderkwetsbaardoordifferentiatie 2. extraaandachtvoorenergieuitoppervlaktewater,zoet/zout,riothermie 3. bodemenergiebijdeafnemer,zonerenkwo 10

11 E Grondstoffenenafval 1. afvalzohoogwaardigmogelijkhergebruiken 2. grondstoffen(o.a.sulfaat,nitraat,fosfaat,celluloseterugwinnenuitafvalwateren beken/sloten 3. elkewijkeenafvalhub/socialemeerwaarde F Identiteitenslimmecombinaties 1. leervankaart1850,benutcultuurhistorie 2. nieuweregionaletraditieopbouwen,bijv.metkunstencultuur 3. combineerfuncties,bvextraaandachtvoorzorgenonderwijs,werkenontmoeting 4. elklandschap'eigen'themaroute,bijvoorbeelddevluchtroutesinhetrivierengebied alsthemarouteontwikkelen Intermezzo Aanzetinventarisatievanenkelealgemenemaatregelen,nietspecifiekper landschapstype Bouwen Leidtoppervlakkigewaterstromenwegvanschadegevoeligefuncties. Drybproofbouwen:maakgebouwenwaterdicht(ookkeldersofbreng voorzieningenaanomgebouwentijdelijkwaterdichttemaken(totbepaalde hoogte.afweging:investerenin2 e (beperkenschadeof3 e (calamiteitenbestrijding laagveiligheid. Wetbproofbouwen:gebruik(bouwmateriaaldatwaterbestendigis,snelte herstellenofvervangbaaris.zorgdatroerendegoederenmakkelijkverplaatsbaar zijnnaarhogerelocaties. Zorgvoorhoogwatervoorzieningenbijlintbebouwing. Regelgrondwaterstandenviainfiltratiedrains(ofanderevormenvanactief grondwaterbeheer,metnamebijhoutenpalenfundering Gebruikflexibeleaansluitingenbijondergrondseleidingenzoalsriolering. infrastructuur Creëerwaterbergingonderwegverharding(incunetten. Gebruiklichtmateriaalals(wegfundering. Construeerkwetsbareenvitaleinfrastructuurenobjectenopvoldoendehoogniveau ofwetbproof. Maakgebruikvandubbelfuncties:bijv.parkeerterreinondernormale omstandigheden,waterbergingbijextreemnatteomstandigheden. Neemerosiebbestrijdendemaatregelenophellingen,ookbovenstroomsvanstedelijk gebied;weinigbestrating,veelgroen,nietloodrechtophellingbouwen/planten,niet braak latenliggenvangrond,evenwijdigaancontouren. Communicatie Communicatie:legbewoners,gebruikersenrecreantenuitinwelkgebiedzij verblijven,welke(voorzorgsmaatregelenzijkunnennemenenwelkealgemene noodvoorzieningenerzijn. Communiceeroverbrandgevaar,preventieenbestrijding,incl.vluchtroutes. 11

12 4 Beschrijvingvandegidsmodellen Model1,Kust 1 Intro HetgidsmodelKustbeschrijftdeNederlandseduinenkust,hetovergangsgebiedtussen landenzee.duinenkustenkomenvoorlangsdehelenoordzeekust,vande WaddeneilandentotdeZuidbHollandseenZeeuwseeilanden.Dekustduinenvormden ooiteenvrijwelaaneengeslotenbarrière,alleendaaronderbrokenwaarriviereninzee uitmondden.doordestijgingvandezeespiegelisdegeslotenduinenkustdoorbrokenen zijndezeegatenontstaan.allekustenmetdijkenvalleninhetgidsmodelzeekleigebied ofijsselmeerpolders,metuitzonderingvandehondsbosscheenpettemerzeeweringdie ookonderdeelzijnvanhetgidsmodelkust. Hetkustlandschapkunnenweglobaalindriezonesindelen: A. Strand(zout strand,buitendijkseslikkenenplatenengroenstranden B. Zeerepen/duinzone actieveduinen jongeinactieveduinen oudeinactieveduinen ingeslotenstrandvlakte(tussendeduinen duinvalleien inbraakgeulen/slufters(brak C. Strandwallen(ontsilt strandwallen ingeslotenstrandvlakte(tussendestrandwallen Hetstrandendezeereepisdeactievezonevanhetkustlandschap,waarzanddoorzee enwindwordenafgezetengeërodeerd.onderdeduinzoneverstaanwedemet (helmgras,struweelofbosvastgelegdeduinen.destrandwallenzoneishetgebied landinwaartsvandeduinen,inclusiefdebinnenduinrand,deovergangvandeduinen naardestrandwallen. 2 Natuurlijkealliantie Bodem Debodemvanhetkustlandschapbestaathoofdzakelijkuitzand,doorzeeenwind afgezet.indelaagtentussendestandwalleneninnatteduinvalleienkomenaan maaivelddunneveenlagenvoor,maarookindeondergrondkunnenwelokaal veenlagenaantreffen.ingeslotenzandigestrandvlaktenkunnenbedektzijnmeteen dunnelaagzeeklei.ookindeondergrondvandestandvlaktenkomen(ongerijpte kleilagenvoor.hetzandindestrandzoneiszoutenkalkrijk.hetzandvandeduinzone isgrotendeelsontsilt.dejonge,meestrecentafgezetteduinenzijnkalkrijk.deoude duinen,dieveelalzijnafgedektdoorjongeduinen,zijnindeloopdertijdontkalkt.dit 12

13 geldtookvoordestrandwallenenstrandvlakten.veelvandestrandwallenzijninhet verledenafgegraven.ditzandisonderanderegebruiktomdebouwvanstedenophet veenmogelijktemaken.dooraanvoervanorganischmateriaal(stadsafvaldoorde menszijndelenvandestrandwallenbedektmeteenhumushoudendebovengronddie zeergeschiktisvoortuinbouw(geestgronden. Water Doordegroteinfiltratiecapaciteitenfilterendewerkingvanhetduinzandbevindtzich vannatureinhetduingebiedeengrotevoorraadzoetwatervangoedekwaliteit. Hierdooriseenbijzondere(nattenatuurontstaanmetduinrellenenmeertjesin duinvalleien.dezoetwaterbelonderdeduinenvormteennatuurlijkebarrièrevoor indringingvanzout/brakgrondwaterlandinwaarts.hetduingebiedisinprincipeeen vrijafwaterendsysteem.langsdebinnenduinrandkwelthetzoetegrondwatervanuit deduinennaardeoppervlakte.oorspronkelijkwerdditwaterdoorduinrellen (natuurlijkeduinbekenafgevoerd Doordereservoirwerkingvormendeduineneenbelangrijkebronvoordeproductie vandrinkwater.omdewatervoorraadoppeiltehoudenwordt(voorgezuiverdmaas, RijnenIJsselmeerwatergeïnfiltreerdindeduinen.Hiervoorisindeduinen(inhet verledeneenuitgebreidstelselvaninfiltratiekanalenenbekkensaangelegd.opdit momentzijnernieuwetechniekenomwateropdiepteindebodemteinfiltreren. Ondanksdeaanvoervanwaterisdegrondwaterstandindeduinendoordeonttrekking vandrinkwatergedaald. Destrandwallenzijnrelatiefdroogdoorhunhogereligging.Zevormenvanoudsherde gebiedenmetbewoningenenwordengebruiktvoorlandbentuinbouw(bloembollenin zanderijen.delaaggelegenstrandvlaktentussendestrandwallenzijnvannature vochtigegebieden.indestrandwallenzonewordtwaterbeheergevoerdwaarbijhet grondwaterpeilisafgestemdophetactuelelandgebruik.hiervooriseenstelselvan watergangenenkunstwerken(stuwen,gemalenaangelegd. Groen Duinenkustenzijnecologischzeerwaardevollegebiedendoorhetuniekelandschapdat opkorteafstandsterkvarieert.indestrandzonekomenalleenplantensoortenvoordie aangepastzijnaandesterkzoutemilieuomstandigheden.vegetatieishierschaars.de duinenindezeereepzijnveelalbeplantmethelmgras.verderlandinwaartsrakende duinenbegroeidmetgrassenenlagestruikenenuiteindelijkookmetopgaande loofhout.eendeelvandeduinenisinhetverledenbeplantmetnaaldbomenom verstuivingtegentegaan.vangrotenatuurwaardezijndenattekalkhoudende duinvalleien.hierkomenbijzondere,soortenrijkevegetatiesvoor.anderebijzondere groenobjectenzijndelandgoedbossenindebinnenduinrandenopdestrandwallen. Dezebossenherbergeneenbijzondervoorjaarsflora. 13

14 3 Kwetsbaarheden Overstroming:doorbraakduinenzeewering;buitendijks:geregeldeoverstroming, overslagvanzeewaterbijstorm. Wateroverlast:relatievelaagtesinstedelijkgebied(sterkmicrobreliëf+overslag zeewaterbijstorm Droogteenerosie:Combinatievanwind,droogteenzandgeeft zandstormen, verdrogingduinen/duinvalleien,binnenduinrand,natuur,landbouw Waterkwaliteitenbiodiversiteit:inrelatietotdroogteenerosie Hitteensmog:hitteinsteden Brandgevaar:brandinduinbossen 4 Maatregelen Klimaatrobuust Regio Duinbossenverlovenom verdampingtebeperken Duinmeertjesenduinrellen beschermenenherstellen Dynamischkustbeheer,o.a.met zandmotor Isolerenwatermetbrakkekwel Stabielegradiëntzout/zoetmaken Zoetwaterbelvergroten,ookom zoutekweltegentegaan Fijnmazigslotenpatroon, verondiepentbvvasthoudenwater enminderzoutekwel Stad Openzone(windcorridornaar centrumgebied Drogedelen:extrainfiltratieop ervenengroenegoten Groeneengrijzegotenvolgenreliëf Wadistructuuris hoofdgroenstructuur,nietop hoogstepuntstrandwalvanwege afstromingwater Extrawaterbergingonderenlangs wegenengroenstructuren Nattegebieden:extrabergingin laagtes/vijvers Waterpleinenkoelteparkvoor waterbergingenkoelte Doorgaandcirculerendwaterstelsel instedelijkgebied 14

15 LeefomgevingenOndernemen Regio Biomassauitduinbossen Kustversterkingdifferentiëren,zoals boulevardendubbeldijksysteem RegionalefietsYenwandelroutes verbindenkernen Aanvoerrivierwatervoorinfiltratie induinen Helofytenfilterszuiverenregen/Yen rivierwatervoorinfiltratie,ook zwemwater Stad Koeleluchtnaarcentrum,viapark Energieuitafvalwaterzuivering, koppelenaanhelofytenfilter Ondergrondsbouwenopdrogedelen Stadslandbouwophogedelen, koppelenaangroenstructuuren wandelroutes Sportvissenenzwemmenin retentievijvers Waterbergingcombinerenmet waterwonenenenergiewinning Verontreinigingenschoonmaken, slootvoedenmetschoongemaakt water,ookgeschiktvoorkwoen proceswater Kabelsenleidingenconcentrerenin leidingstraten,hierbovengroen Energieuitriool,bodemenergiebij deafnemer,wkozoneren 15

16 Model2,Droogmakerij 1 Intro Droogmakerijenzijndrooggelegdemereninhetveen.Dezemerenzijnontstaandoor afslagvanveenalsgevolgvangolfwerkinginopenwaterinturfwinninggebieden.de merenwerdendestijdszogrootdatzijeenbedreigingvormdenvoordebewonersvan deveengebiedeninwestbnederland.daarnaastwaserdoordebevolkingsaanwas steedsmeerbehoefteaannieuwelandbouwgrond.deeerstedroogmakerijendaterenuit de16 e eeuw.hetmaaiveldvandediepstedroogmakerijeninnederlandligtopcirca6m ondernap.droogmakerijenzijnbekendvanwegehunsterkrationeleensymmetrische blokverkaveling.droogmakerijenkomenvoornamelijkvoorinnoordbholland,zuidb HollandenFriesland. HetgidsmodelDroogmakerijomvattweelandschapszones: Droogmakerij:laaggelegenmeerbodembvlakteénkrekenenkreekruggeninde (voormaligemeerbodembvlakte Bovenlanden:(smallestrokenlandtussendedroogmakerijenin,waarhetveenniet isafgegraven.hetzijndehooggelegenrestantenvanhetmiddeleeuwse veenlandschap.debovenlandenliggenenkelemetershogerdandedrooggemalen meerbodems.dedroogmakerijenkunnenookwordenbegrensddoor veenweidepolders,diewatlagerinhetlandschapliggendandebovenlanden.deze bovenlandenkunnenookgezienwordenalsonderdeelvangidsmodelveenweide. 2 Natuurlijkealliantie Bodem Debodemsvandedroogmakerijenbestaanuitoudezeeafzettingenvariërendvanklei totzand.dezevariatieweerspiegelthetkweldermilieumetkrekenenkommenwaarin dezeafzettingenzijngevormd.ookkomenerbodemsmetrestantenvanverslagenveen enbaggervoor.dezeveengrondenliggenvooralaandenoordoostzijdevande droogmakerijen.debodemvandebovenlandenbestaatvrijwelgeheeluitveengronden. Indeveenweidepolderskanophetveeneenlaagkleizijnafgezet.Dekadesinhet gebiedzijnopgebouwduitveenendaardoorkwetsbaarvoorverdroging(wilnis. Water DroogmakerijenzijnpoldergebiedendieenkelemetersbenedenNAPliggen.De beheersingvanhetgrondbenoppervlaktewaterpeilvindtplaatsdoorbemalingvaneen stelselvangreppels,slotenenringsloten.eendeelvandelandbouwgrondenin droogmakerijenisgedraineerd.hetwaterwordtuitgeslagenopeenringvaartdieinhet verledenisaangelegdomhetmeerdroogteleggen.droogmakerijenstaanonder invloedvankwel.ditgeldtmetnamevoorgebiedenmeteenzandigedoorlatende bodem.ertreedtkwelopvanuitdeomringendebovenlandenenveenpolders,vanuit hogergelegenzandgebiedenzoalsdeutrechtseheuvelrug,maarindiepe droogmakerijenkanerookbrakgrondwaterviazandbanenindeondergrondopwellen enaanmaaiveldofslotenuittreden. 16

17 Groen Hetgrondgebruikindroogmakerijenbestaatvooraluitakkerbouw,glastuinbouwenin minderematemelkveehouderij.bomenrijenlangswegenenrecentaangelegde recreatiebossenvormendeopgaandegroeneelementeninditlandschap.dijken,kaden enoeversvande(ringvaartenzijndegebiedenindroogmakerijendiehetminst intensiefwordengebruikt.dezezonesfungerenalsecologischecorridorsenzijnde plekkenwaarbloemrijke(moerasvegetatiestotontwikkelingkunnenkomen. 3 Kwetsbaarheden Overstroming:urgentdoorlageliggingen(somsdirectgrenzendaanhogergelegen, grotewateren,kwetsbaarvoorsnelleendiepeoverstromingen Wateroverlast:vernattinghelegebieddoorkweluitomliggendehogergelegen poldersenbeperkteinfiltratiecapaciteit(vooralopdemeerdoorlatendelocaties (zandengeperforeerdekleilagen,deoverheersendegrondsoortzeekleimaakthet gebiedextragevoeligvoorwateroverlast(endroogte. Bodemdalinginheledroogmakerij,extrabijveenplekken Waterkwaliteitenbiodiversiteit:verziltingvanomgevingdoorafvoervanbrakke kwelvanuitondergrond Hitteensmog:hitteinsteden Brandgevaar:nietvantoepassing 4 Principesenmaatregelen Klimaatrobuust Regio Natuuraanrandvermindertkwel Waterinagrarischgebiedvoor piekberging,natuurenrecreatie Verziltingvoorkomendoorhogeren natuurlijkpeil Natuurgebiedenrond laagveengebiedenmethogerpeil Natuurgebiedenopbeterelocaties, bijv.methogekweldrukof bodemdaling(veen Isolerenbrakkekwel Inoverhoekenmetgelijk/lagerpeil waterbergingennatuur Verhogenverdampingdoor wilgenvelden Stad Groeneengrijzegoten Netwerkvanwaterwegen,water vasthoudenenlatencirculeren Windcorridorvoortegengaan hittestress Nattegebiedenmetbergingin oppervlaktewater Hogevluchtplekken vooroverstroming Wadi salshoofdgroenstructuurvoor infiltratie,metgroene/grijzegoten Lage(nietopgehoogdeplekken voortijdelijkewaterberging Bomenlangshoofdwegengeven schaduwenkoelte Extrainfiltratieinopgehoogd gebied Opvangenpiekberginginverlaagd park/speelveld 17

18 LeefomgevingenOndernemen Regio Natterandzonemetdrijvende woningenvermindertkwel Zouttolerantelandbouw RegionalekanoYenfietsroutes Zonneweidebijdestad Gebruikkwelvoordrinkwater Stad Randendifferentiërenvanuit landschappelijkeonderleggermet waterberging,stadsweide, stadslandbouw Waterberginginnatuuroevers,ook omzoutekweltegentegaan Lageplekinrichtenalspark Waterzuiveringkoppelenmet helofytenfilters,ookvoor waterberging,natuur,recreatie Waterbergingcombinerenmet waterwonenenenergiewinning Koudewinninguitoppervlaktewater Energieuitdeondergrond WoonYenwerkgebiedenophogen Kabelsenleidingenconcentrerenin leidingstraten,hierbovengroen Energieuitriool 18

19 Model3,Veenweide 1 Intro Hetveenweidegebiediseenlandschapdatbestaatuituitgestrektegraslandenop veengrond.ditlandschapwordtalstyperendgezienvoordelagedelenvanhollanden Utrecht,maardomineertookdezuidwesthoekvanFrieslandendekopvanOverijssel. Hetveenweidegebiedisvanafde10 e eeuwnachr.incultuurgebracht.inoorspronkelijk hooggelegenveenkussensdieverbovenhetzeeniveauuitstaken,werdenslotenstelsels aangelegddievrijkondenafwaterenopdeveenstroompjesenrivieren.aanvankelijke warendeontgonnenveengrondeningebruikalsbouwland.doorontwateringen oxidatiedaaldehetveenenkwamhetmaaivelduiteindelijkbenedenhetpeilvande rivierenteliggenenveranderdehetlandgebruiknoodgedwongeningrasland.vanafdat momentwerdendeveengebiedenmetkadenendijkenbeschermdenalspolder ingerichtenbeheerd.kenmerkendvoorhetveenweidegebiedishetoorspronkelijke ontginningspatroon,eenevenwijdige,doorbredeslotengescheiden,opstrekkende verkavelingvanpercelendatnogsteedsaanwezigis.doorklinkenoxidatievanhetveen alsgevolgvanontwateringishetlandoppervlakvanhetveenindeloopdereeuwen metersgedaald,somswel5tot6m.ditprocesgaatonderhethuidigpeilbeheerinde veenpoldersnogsteedsdoor.hetmaaiveldvanhetveenweidegebiedligt,afhankelijk vanwaarmenzichbevindt,opcirca+1totb2m.t.o.v.nap. HetgidsmodelVeenweideomvattweelandschapszones: 1 Ontgonnenveenvlakte 2 Veenriviermetlagestroomrug. Inhetvlakkeveenweidegebiedliggenoudeturfwinningsgebiedenmet petgatencomplexenenveenplassenenstekenherenderrivierduinen(donkenen dekzandruggendoorhetveenheen.destroomruggenvanderiviereninhetveenzijn smal.vanafderivieren,dierelatiefhooginhetlandschapliggen(landschapsinversie, lopenkrekeneninbraakgeulenhetveengebiedin. 2 Natuurlijkealliantie Bodem Debodeminhetveenweidegebiedbestaatvoornamelijkuitveengronden.Vanafde rivierenishetveenbedektmetrivierkleienvanuitdekustregiometzeeklei.alleenin hetcentraledeelvanveenpoldersontbrekendekleipakketten.vande(voormalige veenriviereneninbraakgeulenenbkrekenbestaatalleendekern,debedding,uiteen zandlichaam.deoeverwallenlangsderivierenenkrekenbestaanuitklei.de ondergrondonderhetveenbestaatuitzeeenrivierafzettingen(kleienzand.waarhet laagveenuitwigtoverdehogerezandgrondenbestaatdeondergrondveelaluit dekzanden.indezegebiedenwordtsteedsmeerhetreliëfvanhetdekzandzichtbaar, zoalsronddeloosdrechtseplassen.inhetverledenheeftmenerveelaangedaanom hetlandbouwkundiggebruikvanhetveenteverbeterendooreenmengselvanzand, mest,stadsafvalenslootbaggeroverhetveenteverspreiden.ditnoemenwe 19

20 toemaakdekken.dezedekkentreffenwevooralaaninutrechtenzuidbholland,inde buurtvandeboerderijen. Water Hetveenweidelandschapbestaatuiteenstelselvanpoldersdieuitwaterenopde boezem.zowelindepolderalsopdeboezemwordteenvastwinterbenzomerpeil gehandhaafddoormiddelvangemalenenuitwateringssluizen.indepoldersligteen fijnmazigopstrekkendpatroonvansloten.indeoorspronkelijklaagstemaarinmiddels hoogstedelenvandepolderliggenmoerasgebiedenenopenwateren,veelalherkenbaar aandestructuurvansmallelegakkers(destrokenlandwaarhetgewonnenveenwerd neergelegdenpetgaten(delanggerekteplassentussendelegakkers.doordatde natuurgebiedennatterwordengehouden,isdebodemdalinghiermindersnel,waardoor inversievanhetlandschapoptreedt.(pmkoppelenaandeinversievanoorspronkelijke krekenenveenstromeninhetlandschap,hiertoevoegen.hetgevolgisdatdenatste gebieden,inclusiefdepetgatencomplexen,nuhogerinhetlandschapliggendande landbouwpolders. DeveenweidegebiedeninHolland(nietdeeilandenKrimpenerbenAlblasserwaard liggenveelalnabijdiepgelegendroogmakerijen.dezeveengebiedenzijn inzijgingsgebieden,eriskwelverliesnaardedroogmakerijen.vanuitdeboezemen hogergelegennatuurgebiedentreedtjuistkwelop.(pminfiguuropnemen.dezekwel blijftbeperkttotderandenvandeveenwiedepoldersenisveelkleinerinomvangdan deinzijgingnaardediepedroogmakerijen. De indringingsweerstand vanveenvoorwaterishoog.ditbetekentdatwatervanuitde slootslecht(horizontaalinfiltreertinhetveen.wateraanvullingvanuit oppervlaktewaterverlooptdanooklangzaam.hetgevolgisdatdegrondwaterstand/b spiegelindepercelenindezomerperiodeholis(hetgrondwaterstaathetdiepstinhet middenvandepercelenenhethoogstnabijdeslootrand.indewinterperiodeisdit omgekeerd,bol.bijveelveenpolderszijnveenkadesaanwezig,bijgebrekaankleien zand.(pmditinfiguuraangevenzehebbenspecifiekeeigenschappenenzijndaardoor kwetsbaarvoordroogte. Deoeverwallen,waaropdeoudestadsbendorpskernenzijngebouwd,bestaatuitvooral uitzeeb/rivierklei.dekernvandestroomrugbestaatweluitzand;ditisde oorspronkelijkerivierbedding. Groen HetveenweidegebiedvertegenwoordigthettypischeopenNederlandselandschapmet vergezichtenenwolkenluchten.belangrijkegroeneelementenmetecologischewaarden zijndeslotenmetwaterplanten,deslootoeversendepetgatenenlegakkersin voormaligeveenwinningsgebieden.nadatdeveenwinninghierisgestopt,ontwikkelden dezegebiedenzichtotnatuurgebiedenvanhogeecologischewaarde.inveelpetgatenis deveenontwikkelingopnieuwopganggekomenenzijntrilvenenontstaan.delegakkers zijnbegroeidgeraaktmetelzenbenberkenbroekbossen.dezenatuurgebiedenzijn afhankelijkevangrondbenoppervlaktewatervangoedekwaliteit,hogewaterpeilenen deaanvoervanvoldoendekwel.tenslottezijndeveenweidenvangrootbelangvoorde (veenweidevogels. 20

21 3 Kwetsbaarheden Overstroming:urgentdoorlageligging(nietoveral,dijkdoorbraakofkadebreuk leidtvooraltotschadeennietzozeertotslachtoffersomdatzeinhetalgemeenniet diepliggen. Wateroverlast:ondankshetrelatiefgroteaandeelopenwaterinhet veenweidegebied(circa15%,treedtwateroverlastbijhevigeneerslagsnelopdoor degeringewaterberginginbodemenoppervlaktewater,ookkansop maalstops als deontvangstcapaciteitvandeboezemontoereikendis. Droogteenerosie:verdrogingnatuur.Bijneerslagtekorten(zomerperiodein combinatiemetdegroteweerstandvandeveenbodemvoorwateraanvoervanuit oppervlaktewaterneemtdebodemdalingenongelijkmatigezakkingendoor veenoxidatietoe.droogtekanookleidentotuitdrogingvanveendijken. Waterkwaliteitenbiodiversiteit:hetoppervlaktewaterissterkeutroofwatsnelkan leidentoteensterkeutroofsysteem(pmwelksysteem. Hitteensmog:hitteinsteden Brandgevaar:nietvantoepassing 4 Maatregelen Klimaatrobuust Regio Boezemlandmetnatuuren watervoorraad Dalingmaaiveldbeperken doorvernatting,evt.afdekken veenlaag Bufferzonesrondlaagveengebieden methogerpeil Kruidigegraslanden,overhoeken benuttenvoorwaterbergingen natuur Natuuroeverslangs hoofdwatergangen Watervasthoudenencirculeren Gebiedenmetextrakwelbenutten voornatuurofvoorpeilbeheerin hoogwatervoorzieningenvanbijv. lintbebouwing Stad Groenerand,differentiërennaar landschappelijkeonderlegger Koeleluchtviagroen/ water/hoofdwegnaarcentrum Extraberginginlaaggelegen parken Grachtdoortrekkenincentrum Groenebedrijfsterreinen Groeneengrijzegoten Waterengroenbovenondergrondse sloten Liggingslotenaanpassenop ondergrondsesloten Gebiedbovenkreekwordt hoofdgroenstructuur Smallestraten Forsegroengordel Watercirculeert,watervasthouden inbredeoevers 21

22 LeefomgevingenOndernemen Regio Aquatischelandbouw,rietals bouwmateriaal Zuiveringsmoerasmetbiomassaen natuurcamping Waterberginginachterlandop bedrijfsniveau Regionalekanoroutes Stad Stadslandbouwbovenzand,aan groenstructuur Herstructureringtotgroen/blauw woony/werkgebied Routesfietsenenwandelenlangs krekenensloten Wonenophetwater,ookrecreatie enenergieggroenbovenleidingen, rioyenergie Bodemenergie Hogevluchtplekkenvoor overstroming 1 e tranchebodemverontreiniging schoonmaken,wadi/beekvoeden, ookkwoenproceswater 2 e tranchegrondwaterzuiverenin helofytenfilter 22

23 Model4,Zeeklei 1 Intro HetoudeNederlandsezeekleigebiedistevindeningrotedelenvanhetlaaglandvan NoordbenZuidwestbNederland.Hetzeekleigebiediseenvlakenopenpolderlandschap. Ervindtvaakgrootschaligelandbouwplaats,zowelakkerbouwalsmelkveehouderij. Zeekleiisvoedselrijkenhoudtwatergoedvast. HetgidsmodelZeekleiomvatdrieeenheden: 1 Buitendijkseplaten,schorren,slikken,kweldersofgorzen 2 Zeekleivlakten 3 Poelgronden. 2 Natuurlijkealliantie Bodem Hetzeekleilandschapisontstaandoordatinhetwaddengebiedeengrilligstelselvan krekenachterdestrandwallentweemaalperetmaalvolmetzeewaterstroomdoorde getijdewerking.ineenrustigmilieutussendekrekenkonhetslibinhetzeewater bezinkenenwerdkleiafgezet.indefasedatdenederlandsekustééngesloten kustbarrièrevormde,verzoetedekweldervlakteachterdestrandwallenenkwaminde lagunesveentotontwikkeling.doorhetverderstijgenvandezeespiegelbrakde kustbarrièreweeropenenwerdengrotedelenvanhetveengeërodeerd.daardoor kwamopnieuwopgroteschaalzeekleitotafzetting. Hetopheteersteoogvlakkezeekleigebiedwordtaanderandenbegrensddoorhoger gelegenzandgronden,duinenofgaatgeleidelijkoverinhetlaagveenofrivierengebied. Dezeekleivlaktebestaatuiteenpatroonvaninbraakkrekenmetzandigeoeverwallenen poelgrondenmetkleiofkleiopveen.omdatnainpolderingenontwateringvanhet zeekleigebieddezwaardereongerijptekleienhetveenindepoelgrondendoorklinken oxidatiesterkerinvolumeafnamdandelichtekleienenhetzandinenlangsde kreken,zijndeoorspronkelijklaaggelegenkrekenalskreekruggeninhetlandschap komenteliggen(reliëfinversie.indejongezeekleipolderstreffenweditfenomeenniet aan.hetmaaiveldinhetzeekleigebiedligtglobaalop0totb1,5mt.o.v.nap.naastde kreekruggenkomtinhetfriesbgroningszeekleigebiedparallelaandewaddenkustlijnen zonemetrelatiefhooggelegenkwelderwallenvoor(hoogtetotca.1m+nap.zeeklei wordtkalkrijkafgezet.jongezeekleiafzettingenzijnnogsteedskalkrijk,maaroudere afzettingenenkleiindeveengebiedenzijnontkalkt.oudezeekleipoldershebbeneen onregelmatigeblokverkaveling.dejongezeekleipolderszijnregelmatigverkaveld. Alvervoordebedijkingwashetgebiedbewoond.Vanwegedezevroegebewoningop dekwelderwallenvanafde7 e eeuwvoorchr.,ishetgebiedarcheologischwaardevol.op dekwelderwallenenkreekruggenwerdenterpenopgeworpen,hogergelegenheuvels omtebeschermentegentoenemendekansopoverstromingdoorzeespiegelstijging.het zeekleigebiedisvanafde10 e eeuwbedijkt.ineersteinstantiedooraanlegvankadesen dijkenomclustervanterpen,maarlaterookdoordeaanlegvanzeedijken.dathet 23

24 zeekleigebieddaarmeenietvoldoendebeschermdwastegendezee,bewijstderampin Zeelandin1953.NaaraanleidingdaarvanzijndeDeltawerkenontstaaneniseendeel vandezeegateninzeelandendelauwerszeeafgesloten. Dedroogvallendeslikkenaandewaddenkantzijnzichtbaarbijlaagwater. VeelvanhetveeninhetzeekleigebiedisindeMiddeleeuwenafgegravenvoorde zoutwinning(moernering/selnering.destedenzijnontstaanrondterpenofclusters vanterpenzoalsleeuwarden.buitendijkseslibben,platenenkweldersvormennieuw landonderinvloedvanhetgetij. Water Hetzeekleigebiedbestaatuitbedijktepolders.Hetgrondbenoppervlaktewaterpeilinde polderswordtbeheerstdooreenstelselvanslotenengemalendiehetwaterafvoeren naardeboezem.indepoldersendeboezemwordteenvastzomerbenwinterwaterpeil gehouden.indepoldersisweinigfluctuatieingrondwaterstanden.eengrootdeelvan deboezemwordtgevormddooreenbinnendijksstelselvannatuurlijkevlieten,kreken, zijlenengaten.deboezemwatertbijlaagtijondervrijvervalafopzeeofopafgesloten zeearmen.bijhoogtijofhogepeilenbuitendeboezem(pmuitlegwordtmetgemalen uitgewaterd.ingebiedenmeteenrelatiefdunneafdekkendekleilaagtreedbrakkekwel opinwatergangen.omverziltingvanlandbouwgrondentegentegaan,wordtzoetwater aangevoerd. Groen Hetzeekleilandschapiseenopenlandschapmetweinigopgaandebegroeiing.Het zeekleigebiedisbelangrijkvoorweidevogels.belangrijkenatuurlijkeelementeninhet landschapzijndewatervoerendekreken,vlietenenzijlenmethunoevers.opgaande beplantingentreffenwelangswegenen(oudedijken.oorspronkelijkkwaminhet zeekleigebiedveeliepenbeplantingvoor,maardoordeiepziektezijnveelbeplantingen vervangendoorandereboomsoorten(o.a.populier.daarnaastzijndeoudebosjesop terpenenrondlandhuizenbeeldbepalend.dezezogenaamdestinzebossenzijnbekend vanwegehunvoorjaarsbloeiers.tenslottevormendegrazigedijkeneenbelangrijke groeiplaatsvoorbloemrijkegraslanden. 3 Kwetsbaarheden Vverstroming:buitendijksmoetrekeninggehoudenwordenmetgeregelde overstroming,voorbinnendijkskanditookraadzaamzijnbijkansopoverslagvan zeewatertijdensstorm,urgentdoorzeespiegelrijzing,watermoeilijkaftevoeren; Wateroverlast:inhethelegebieddoorbeperkteinfiltratiecapaciteitenbodemdaling, weinigopenwatervoorberging Droogteenerosie:droogtegevoeligdoorkleischeuren,inklinking Waterkwaliteitenbiodiversiteit:zoutekwel,komtvooralinwaterlopennaarboven eningeperforeerdekleilagen,doorspoelenmetgebiedsvreemdwater,slechtvoor kwaliteitennatuur Hitteensmog:hitteinsteden Brandgevaar:nietvantoepassing 24

25 4 Maatregelen Klimaatrobuust Regio Kustdynamiekbenuttenvoor veiligheid Veiligeenbrededijken Zoutekweleninklinktegengaan dooropzettenvanwaterpeil Krekenkrijgennatuuroevers,extra berginginlageplekken Vluchtroutesnaarhogeplekken, dijken,terpen,ookvoorvee Slaperdijkenherstellenvoor compartimentering LeefomgevingenOndernemen Regio Horecaenrecreatieopbrededijken Aanwezigevluchtroutesupgraden totrecreatievethemaroute. Beschermenenherstellen(oude dijken,krekenenterpen Zoetwaterconserverenenandere teelteninlandbouw Stad Waterbergingsbank(combineren waterberging Vluchtplekopdijk Vluchtrouteisdeelvangroene padenstructuurinstad Grijzeengroenegoten Vasthoudenwaterdoorcirculatiein slotenstelselmetnatuuroevers Krekenzijnwindcorridortegen hittestress Infiltratieopterpen Stad Groenerandenvoorovergang,met waterberging,stadsweide, stadslandbouw Wonenopwater,ookbergingen energie Horecaopvluchtplek Groenstructuurlangswater voorwandelenenfietsen Opruimenbodemverontreinigingen koppelenaankwoengeothermie Bodemenergiebijdeafnemer Kabelenleidingeninstraten, benuttenvoorgroenerboven, Energieuitriool Zuiveringafvalwater,ookvoor energieenwaterleverantie 25

26 Model5,IJsselmeerpolders 1 Intro TothetgidsmodelIJsselmeerpolderbehorendejongedroogmakerijeninhetIJsselmeer. DeoudsteIJsselmeerpolder(toennogZuiderzeeisdeWieringermeer(1930daarna volgdedenoordoostpolder(1942enoostelijkenzuidelijkflevoland(1957/1968.de polderszijnontstaandoordroogleggingvandevoormaligezuiderzee.de IJsselmeerpoldersliggen2,5tot5monderNAP.Binnendedroogmakerijenliggende oudevoormaligeeilandenwieringen,urkenschokland.kenmerkendzijnhetopen landschapenderechterationeleverkaveling.gemalenzorgenvoordeafwateringvan dezepoldergebieden.zijwaterenafophetijsselmeer/markermeerofopderandmeren. HetgrondgebruikindeIJsselmeerpoldersisvoornamelijkakkerbouw. 2 Natuurlijkealliantie Bodem DebodemindeNoordoostpolderenFlevolandbestaatvoornamelijkuiteenpakketjonge kalkrijkezeekleioppleistoceenzanden/ofveen.indenoordoostpolderisditpakket zeekleirelatiefdunensteekthetoudelandschaperherenderdoorheen.hetvoormalig eilandurkenhetgebiedbijkuinrezijnrestenvangestuwdegrondmorene (keileem.dooronregelmatigeklinkenzettingvandekleizijnoeverwallenvanhet VechtsysteemendeEemindeondergrondzichtbaaralslichteverhogingenvanhet landschap.heteilandschoklandiseenrestantvanhetvoormaligeveenlandschapinde Flevolagune.Restenvanverslagenveen,ontstaanbijdeinbraakvandeZuiderzeeliggen inhetnoordelijkdeelvandenoordoostpolderaanmaaiveld,maartreffenweookaan indeondergrondindebuurtvanalmereinzuidelijkflevoland.vanjongereoorsprong zijndezandigelagestrandwallenendeltabafzettingenaandeoostzijdevan NoordoostpolderenFlevolandindevoormaligekustzonevandeZuiderzeemethet vasteland. DebodemvandeWieringermeerbestaatuitkalkarmeoudezeekleien waddenafzettingen.opkorteafstandisereengrotevariatieindezwaartevandebodem (zandbklei.dewieringermeergrenstaanheteilandwieringen,geologischverwantaan UrkenKuinreindeNoordoostpolder.Bodemdalingdoorvoornamelijkrijpingenkink vanslappekleigronden,ishetresultaatvanderecenteinpoldering.debodemdaalthet sterkstinzuidelijkflevoland,inhetgebiedvanhetvoormaligeeemdal.doorvariatiein dehoogteliggingvandeondergrond(geulenenoeverwallenvanriviersystementreedt onregelmatigebodemdalingop. OpheteersteoogisFlevolandvlak.Deoostkantligtechterwel3meterhogerdanhet westelijkedeel.dedijkenaandeijsselmeerkantzijncirca8meterhogerdanhet aanliggendemaaiveld.eeninhetoogspringendelementinhetlandschapisdeknardijk, devoormaligedijkvanoostelijkflevoland.nuheeftdedijkeenfunctievan compartimentering. 26

27 DeoeverwallenvanVechtenEem,dekeileemopduikingenenhetveenrestplateauvan Schoklandzijnbelangrijkeprehistorischevindplaatsen.Ookwordenregelmatig scheepswrakkenindeondergrondgevonden. Water ZuidelijkenOostelijkFlevolandwordenvolledigomgevendoorwater,waarbijhet waterpeilvanhetijsselmeertot6meterhogerligtdanhetwaterpeilindepolder. Gemalenzorgenvoorhetuitslaanvanwateruitdepolders,watwordtafgevoerdvia tweehoofdvaartenmeteenverschillendpeil.inhetgebiedzijntweegrotepeilvakken, wateenrobuustwatersysteemtotgevolgheeft.dwarsopdevaartenliggendetochten metvertakkingen,kleinerewatergangendiehetwaterinhetgebiedafvoeren.inde polderswordteenvastwinterbenzomerpeilgehouden.aandeoostzijdevandepolders treedtindezandgrondensterkekwelopvanuithetveluwemassiefen/ofderandmeren. DeouderedroogmakerijenWieringermeerenNoordoostpolderliggenvastaanhetoude land,slechtsgescheidendooreensmallevaarten/ofboezemwater.vooralbijde Noordoostpolderheeftditgeleidtotverdrogingsproblemenvanhetgebiedtenoosten vandenoordoostpolder. Groen DeOostvaardersplasseninZuidelijkFlevolandvormenvoorNederlandsebegrippeneen unieknatuurgebied.daarnaastzijninallepoldersloofbossenaangelegd,vooralopde voorlandbouwmindergeschiktezandigegronden(boswachterijwieringermeer, Kuinderbos,Harderbos,etc..Tevenszijndewegenvoorzienvanbredebermenmet laanbeplantingen. 3 Kwetsbaarheden Overstroming:vrijwelgeheel,kwetsbaarvoorsnelleendiepeoverstromingendoor lageliggingtenopzichtevanhetomliggendemarkerbenijsselmeer,buitendijksen binnendijks(tijdensstorm Wateroverlast:stedelijkgebied,overheersendegrondsoortzeekleimaakthetgebied gevoeligvoorwateroverlastendroogte(watersysteemwelheelrobuust Droogte,erosie,bodemdaling:onregelmatigezettingdekzandrug Waterkwaliteitenbiodiversiteit:blauwalginrandmeren,waterkwaliteitindestad Hitteensmog:hitteinsteden Brandgevaar:nietvantoepassing 27

28 4 Maatregelen Klimaatrobuust Regio Natuuroeverslangsvaartenen sloten,verbindenmetgroencasco (wegenerf Hooggelegenvluchtplekkenen vluchtroutes Kwelwaterengroentegen hittestress Kleigebieden:waterbergingen circulatieinrobuustsysteemmet beperktaantalpeilvakken Blauwwalgverminderendoor stromendwater Vluchtroutesnaarhogeplekken,ook voorvee Zandgebieden:infiltratie Opvangwaterinwaterbergingaan randvandestad Kwelwaternaarnatuurenstedelijk groen Natuurenwaterbergingoplage plekken Waterberginginbodem LeefomgevingenOndernemen Regio Bouwenopterpen Horecaenuitzichtopvluchtplek Ecologischelandbouwaanrand steden Energieteeltuitgroen,zon,winden water VluchtroutesupgradentotfietsYen wandelroute Bomenlangsroutestbvschaduwen biomassa Regionalekanoroutes Stad Vluchtplekopdijk Windcorridortegenhittestress Fluctuatie:extrarobuuste voorzieningen,dubbel ruimtegebruik Groeneengrijzegoten Waterbergingsbankvoor piekberging,ookvoorraad Benutenverbreedtbestaande sloten,watercirculeren,extra waterberging Huidiggroenstructuurverbeteren doorinfiltratieenberging,met wadi s Waterpleinincentrum Stad Strand Uitzichtenhoreca Benuttenuitzicht,herkenningvanaf water Binnenhaven Stadslandbouwmetcamping Zwemmen Kabelsenleidingeninstraat,groen erboven,energieuitriool Stadsparkvoorroutecentrumnaar meer 28

29 Model6,Rivierengebied 1 Intro HetgidsmodelrivierengebiediszowelvantoepassingophetNederlandse laaglandrivierenlandschapvandebetuwealshetterrassenrivierenlandschapvande Maas.HetlandschapvandelaaglandrivierenligtglobaaltussendeplaatswaardeRijn vanuitduitslandnederlandbinnenstroomttotaandezuidwestelijkedeltaaande Noordzeekust.DoorditgebiedstromendeRijntakkenendebenedenloopvandeMaas Kenmerkendvoorditgebiedisdatderivierenhierdikkepakkettenzandenkleihebben afgezet.hieriseenlandschapontstaanmetoeverwallenenkomgronden,uiterwaarden metstrangen,dijkenenwielen.hetterrasrivierenlandschapvandemaasisin tegenstellingtotdelaaglandriviereneenerosielandschap.demaasheeftzichhierin faseningesnedeninhetbestaandeoudezandlandschap. Hetonderdeelvanhetgidsmodelvoordelaaglandrivieromvatdevolgendedrie landschapszones: 1 Riviermetbedijkteuiterwaardenenstrangen 2 Oeverwal 3 Komgebied. Hetnatuurlijkelaaglandrivierenlandschapbestonduiteenvrijmeanderenderiviermet oeverwallenlangsderiviereneenkomgebied.hetdoorderivieraangevoerdesediment verspreiddezichbijhoogwateroverderiviervlakte,waarbijhetgroveremateriaalopde oeverwalwerdafgezetenhetfijnermateriaalindekommen.doordatde rivierbeddingenzichvrijkondenverleggen,ontstondeeningewikkeldpatroonvan stroomruggenenkommen.deoeverwallenzijndeoudebewoninggrondeninhet rivierengebied.naaanlegvandedijkenvanafongeveerde14 e eeuw,werdende rivierlopenminofmeervastgelegdenwerdalhetaangevoerdesedimentafgezetinde uiterwaardentussendedijken.dezeslibdendaardoorhoogopenkwamenhogerinhet landschapteliggendandeaangrenzendeoeverwallen.mededaardoorbrakendedijken regelmatigdoorenvormdenzichdiepewielenenkolken. Hetonderdeelvanhetgidsmodelvandeterrassenrivieromvateveneensdrie landschapszones: 1 Rivierdalvlakte 2 Rivierterrasmetrestgeulen 3 Rivierduinen. LangsbreukenindeondergrondstijgtdeaardkorstterhoogtevanhetMaasdal.De rivierreageerthieropdoorinhetlandschapintesnijden.omdatditinfasengebeurt,is hetkenmerkendeterrassenrivierenlandschapontstaan.hetlaagsteentevensjongste deelvanhetsysteemisdesmalledalvlaktewaardebeddingvanderivierinligt.ditis hetgebieddatbijhogereafvoerenoverstroomd.daarbovenliggenopverschillende niveausderivierterrassen.derivierterrassenwordenvaakvanelkaargescheidendoor hoefijzervormigerestgeulen,ouderivierlopenvandemaas.indezerestgeulenmonden bekenuitvanafdehogereterrassen,normaalgesprokenblijvendeterrassen gevrijwaardvanoverstroming,maarbijextremereafvoerenoverstromenookde lagergelegenterrassen.dehoogsteterrassenoverstromennietmeer.opdeze 29

30 hooggelegenoudeterrassenliggenvooralaandeoostzijdevanhetmaasdaloude rivierduinen. 2 Natuurlijkealliantie Bodem Deoeverwalleninhetlaaglandrivierengebiedbestaanindebasisuitrivierzanden,maar zijnnaarmatezeverderopslibden,afgedektmetzavel.debodemindekomgebieden bestaatuitlichtetotzwarerivierklei.deondergrondbestaatuitrivierzand,maarmeer stroomafwaartsinhetrivierengebiedkomtonderdekleisteedsmeerveenvoor,datook indiktetoeneemt.debodemindeuiterwaardenbestaatuitgroverivierzandenafgedekt dooreen1tot2meterdikpakketlichterivierklei. Oeverwallenenkomgrondenzijnvruchtbaregebiedenmeteenbelangrijke landbouwkundigefunctie:fruitbenboomteeltopdeoeverwalengrootschalige melkveehouderijindekomgronden.eengrootdeelvanhetuiterwaardenlandschapis afgegravenvoorkleibenzandwinning.inuiterwaardenwaarhetoorspronkelijke landschapbewaardisgebleven,zijnpatronenvanouderivierarmenalslaagtesinhet landschapterugtevinden. Debodemvanhetterrassenrivierenlandschapbestaathoofdzakelijkuitrivierzandenen doordewindopgestovenduinzanden.oudehoefijzervormigerestgeulenzijnsoms geheelmetveenopgevuld.lageterrassenzijngedeeltelijkbedektgeraaktmetdoorde Maasaangevoerderivierleem.Doordegoedeontwateringvandezerijkezandgronden zijndemaasterrassengeschiktvoorveellandbouwkundigeteeltenzoalsasperges,rozen enboomteelt. Water Indelaaglandrivierenwordtdegrondwaterstandindeuiterwaarden,oeverwallenen stroomruggensterkbeïnvloeddoordewaterstandindevrijafstromenderivier.inde uiterwaardenbestaateensysteemvanzomerkadeneninbenuitlatenwaarmeede waterhuishoudingzoveelmogelijkwordtgeregeld.doordezandigeondergrondreiktde invloedvanderivieropdegrondwaterstandkilometersver,onderdewinterdijkdoor. Ditgeldtzowelbijhogewaterstandenopderivierwaardoorkwelstromenontstaan,als bijlagewaterstanden,waarbijderivierdeomgevingdraineertenverdrogingkan optreden.debodemvankleienveenindekomgebiedenlaatslechtwaterdooren demptdeinvloedvanderivieropdefluctuatievandegrondwaterstand.naast rivierkwelkomtinhetrivierengebiedookdieperegionalekwelvoor,inonderandere restgeulenvanafdehogerezandgronden. Hetbinnendijkseriviergebiedbestaatuitpoldersmeteenbeheerstgrondben oppervlaktewaterpeil.meteenstelselvanslotenenweteringendoordelaaggelegen kommenwordtwaterindrogeperiodenaangevoerdenwordtovertolligwater stroomafwaartsafgevoerdenopderiviergeloosd/uitgeslagen. DeterrassenrivierdeMaasiseengestuwderivier.Ditbetekentstabiele grondwaterpeilenindedirecteomgevingvanderivier.aanweerszijdenvandestuwen kunnengrotepeilverschilleningrondbenoppervlaktewateroptreden.deterrassen langsderivierdrainerenopdediepingesnedenrivierloopviaeenstelselvannatuurlijke bekenenkunstmatigewaterlopen. 30