GEDRAGSSTURING IN EEN BELEIDSCONTEXT. 5 tips voor de ontwikkeling van een effectieve en efficiënte zwerfvuil- en sluikstortaanpak

Transcriptie

1 november 2015 GEDRAGSSTURING IN EEN BELEIDSCONTEXT 5 tips voor de ontwikkeling van een effectieve en efficiënte zwerfvuil- en sluikstortaanpak door Luc Wittebolle - SuMa Consulting SAMENVATTING Als we het zwerfvuil/sluikstortprobleem willen aanpakken dan moeten we SMART gedefinieerde doelstellingen durven formuleren (TIP 1). Zij vormen de motor van het veranderingsproces. Zwerfvuil en sluikstorten zijn in essentie gedragsproblemen. We moeten het gedrag dan ook centraal plaatsen en nagaan welke factoren het gedrag beïnvloeden (TIP 2). Vervolgens kunnen we dan gaan kijken hoe we op deze factoren kunnen inspelen om het gewenste gedrag te bewerkstelligen. Dit veronderstelt dat we voor elk van de relevante deelaspecten van het zwerfvuil/sluikstortprobleem (cf. OVAM s Vijfpijlerbenadering) (TIP 3) én voor elk relevant interventieniveau (bijv. straat, gemeente en Vlaams gewest) (TIP 4) de gedragssturingsopties in kaart brengen. Aan de hand van dit overzicht van gedragssturingsopties, kunnen we dan een optimale aanpak definiëren. Het is hierbij van belang om waar mogelijk voorrang te gegeven aan structurele maatregelen, die het zwerfvuilprobleem aan de bron aanpakken (TIP 5). Even situeren Zwerfvuil en sluikstorten zijn hardnekkig problemen. Ze zitten al jaren in de top drie van zaken waaraan burgers zich ergeren. Om het straatbeeld enigszins leefbaar te houden, worden heel wat overheidsmiddelen ingezet. In Vlaanderen werd in 2013 circa 62 miljoen aan het zwerfvuilbeleid besteed 1. Indien we met de huidige aanpak (vnl. opruimen van zwerfvuil) een goede straatbeeldkwaliteit willen realiseren, dan liggen de reële kosten waarschijnlijk nog een stuk hoger dan de huidige besteding. Vele initiatieven en maatregelen die het zwerfvuil- en sluikstortprobleem willen aanpakken zijn weinig effectief. In het beste geval zorgen ze voor even voor een lichte verbetering, waarna het terug naar af gaat. Op deze manier lossen we het zwerfvuil- en sluikstortprobleem niet op. We blijven jaar in jaar uit belastinggeld uitgeven om steeds weer dezelfde straten te vegen, zonder dat de hinder ooit vermindert. Mirakeloplossingen bestaan niet, maar een optimalisatie van de huidige zwerfvuil- en sluikstortaanpak is vaak wel mogelijk. Hieronder geven we 5 tips die overheden en private partijen kunnen helpen om de effectiviteit en efficiëntie van hun zwerfvuil- en sluikstortaanpak 2 te verbeteren. 1 KplusV, Studie kostprijs en hoeveelheid zwerfvuil in 2013, OVAM, Om de leesbaarheid te bevorderen, wordt hierna enkel nog over zwerfvuil gesproken. De zelfde tips gelden evenwel mutatis mutandis voor de optimalisatie van de sluikstortaanpak.

2 TIP 1: Geen resultaten zonder doelstelling! Definieer een concrete doelstelling Laat ons beginnen met een open deur in te trappen: we hebben concrete doestellingen nodig alvorens we een zwerfvuilstrategie kunnen definiëren. Hoewel dit de evidentie zelve lijkt, scoort het huidige zwerfvuilbeleid op dit punt vaak slecht: er worden geen of weinig concrete doelstellingen gedefinieerd. Zonder reisdoel, is het moeilijk om een route uit te stippelen. SMART 3 gedefinieerde doelstellingen zijn de motor van de verandering. Ze geven aan waar we willen geraken, doen ons nadenken hoe dat we daar gaan geraken, laten toe om onze vooruitgang te meten en waar nodig onze acties bij te sturen. Om de voortgang naar de doelstellingen meetbaar te maken, hebben we goede indicatoren nodig. Deze worden bij voorkeur gedefinieerd op niveau van het beoogde eindresultaat (outcome), bijvoorbeeld: de straatbeeldkwaliteit of de hoeveelheid zwerfafval (in gewicht, stuks of volume). Om het effect van de aanpak te kunnen meten en bij te sturen moeten we bij aanvang een nulmeting uitvoeren. De Netheidsbarometer 4 van OVAM vormt hiervoor een goed instrument. TIP 2: It s about behaviour, stupid! Zet de gedragscomponent centraal Alice: Would you tell me, please, which way I ought to go from here? The Cat: That depends a good deal on where you want to get to. Alice: I don't much care where. The Cat: Then it doesn't much matter which way you go. Alice: so long as I get somewhere. The Cat: Oh, you're sure to do that, if only you walk long enough. Citaat uit Lewis Carrolls Alice in wonderland Zwerfvuil en sluikstorten zijn het resultaat van probleemgedrag. Daarom moeten we de gedragscomponent centraal stellen. We moeten een gedragsverandering tot stand brengen. Dit veronderstelt dat we stilstaan bij de factoren die het gedrag beïnvloeden. Vanuit de gedragswetenschappen weten we dat een gedrag (Behaviour) de samenloop van drie Behaviour = Motivation + Ability + Trigger 5 voorwaarden vergt: (1) we moeten het willen (Motivation), (2) we moeten het B = MAT kunnen (Ability) en (3) we moeten er aan 3 SMART staat voor : Specifiek - Is de doelstelling eenduidig?; Meetbaar - Onder welke meetbare/observeerbare voorwaarden of vorm is het doel bereikt?; Acceptabel - Is deze acceptabel voor de kritieke stakeholders?; Realistisch - Is het doel haalbaar?; Tijdsgebonden - Wanneer (in de tijd) moet het doel bereikt zijn? B.J Fogg's Behaviour Model, Stanford University. Zie tevens een eerdere bijdrage waarin de relevantie van het gebruik van spelelementen in een beleidscontext wordt geschetst: L. Wittebolle, Gamification in een beleidscontext, 2013, beschikbaar via "Gamification in een beleidscontext : hoe pijnloos besparen op overheidsuitgaven?" 2

3 herinnerd worden (Trigger). We moeten eerst het probleemgedrag (wat willen we niet) en het doelgedrag (wat willen we wel) scherpstellen. Hiervoor moeten we de SMART gedefinieerde zwerfvuildoelstelling naar concreet probleem- en doelgedrag vertalen. Vervolgens kunnen we dan nagaan welke factoren de MAT gedragscomponenten van het probleem- en doelgedrag beïnvloeden. Als we bijvoorbeeld van burgers verwachten dat ze hun drankverpakking, sigarettenpeuken, kauwgom, snoeppapiertjes, bananenschillen, enz. bijhouden tot ze een vuilnisbak vinden en het daar ingooien (= doelgedrag), dan moeten we nagaan welke factoren de MAT componenten van het doelgedrag beïnvloeden. Wat motiveert de doelgroep om het doelgedrag te vertonen (bijv. milieubewustzijn, sociale druk, de nabijheid van een vuilnisbak, enz.), wat heeft de doelgroep nodig om het doelgedrag te kunnen vertonen (bijvb. een goed zichtbare vuilnisbak, een verpakking die vlot tijdelijk kan worden opgeborgen, enz.), en 3) hoe kunnen we de doelgroep op het juiste moment aan het doelgedrag herinneren (bijvb. logo op verpakking, communicatie op vuilnisbak, affiches, enz.). Eenzelfde oefening kan ook voor het probleemgedrag worden uitgevoerd : 1) wat motiveert het probleemgedrag, 2) wat maakt het mogelijk (bijvb. een product dan in een wegwerpverpakking wordt aangebonden) en 3) wat lokt dit probleemgedrag uit? Zo leggen we de basis voor een tweeledige gedragssturingsstrategie die tegelijkertijd het doelgedrag aanmoedigt en het probleemgedrag ontmoedigt. Deze analyse kan verder verfijnd worden voor bepaalde doelgroepsegmenten. Jongeren en ouderen worden bijvoorbeeld op een ander manier getriggerd. Net omdat de gedragsdimensie het zwerfvuilvraagstuk zo sterk bepaalt, is het belangrijk om gebruik te maken van de inzichten die de gedragswetenschappen ons aanreiken 6. Deze helpen ons om bepaalde gedragingen te begrijpen en vanuit dit begrip maatregelen te definiëren die op het gedrag kunnen ingrijpen. Zo bijvoorbeeld blijkt uit onderzoek dat we in ons gedrag consistent proberen te zijn met publiek gemaakte beloftes. Vanuit dit inzicht kunnen we dan bijvoorbeeld aan de burgers vragen om een kleine sticker op hun raam aan de straatkant aan te brengen met het opschrift ik werk mee aan een propere buurt. Van de burgers die dit doen, kunnen we verwachten dat zij gedrag vertonen dat hiermee consistent is (lees: zelf geen zwerfvuil genereren, noch sluikstorten). TIP 3: Weg met die oogkleppen! Hanteer een multi- dimensionele kijk bij de zoektocht naar gedragssturingsopties Het antwoord op het zwerfvuilvraagstuk wordt al te vaak ad hoc en uni- dimensioneel benaderd: een (jaarlijkse) sensibilisatiecampagne, een aanpassing aan de infrastructuur, 6 Voor een selectie aan gedragsinzichten en verdere verwijzingen naar relevante wetenschappelijke literatuur zie Van Humbeeck, B. Benyaich, P. Vandenberghe, L. Franckx en J. De Herdt, 'Effectiever beleid door gedragseconomie', Samenleving en Politiek, November 2015, p.7. %20Humbeeck%20ea.pdf 3

4 punctuele handhavingsacties, opruimacties door vrijwilligers, enz. De huidige zwerfvuilaanpak lijdt vaak aan een soort van myopie: sommige aspecten vallen buiten het gezichtsveld en worden dan ook geheel verwaarloosd. Daarenboven worden de acties vaak niet eens op elkaar afgestemd, bij gebrek aan een globaal inzicht in het probleem. OVAM s vijfpijlerbenadering met betrekking tot zwerfvuil probeert hieraan te verhelpen door een meer holistisch kader aan te reiken. Deze benadering stelt dat het zwerfvuilprobleem slechts succesvol kan worden aangepakt indien we tegelijkertijd de volgende aspecten afdekken: 1) infrastructuur, 2) omgeving, 3) sensibilisatie en communicatie, 4) participatie en 5) handhaving. Vijfpijlerbenadering van een succesvol zwerfvuilbeleid 1) Infrastructuur: De inrichting van de publieke ruimte moet het mogelijk maken om deze zo goed mogelijk proper te houden. Dit gaat onder meer over het juist plaatsen van zwerfvuilrecipiënten en goede materiaalkeuzes bij de aanleg van straten en pleinen zodat vegen en opruimen van zwerfvuil vlot verloopt, 2) Omgeving: Ook de inrichting van de publieke ruimte bepaalt of zwerfvuilgedrag wordt bevorderd of afgeremd. Aandacht aan beeld- en gevoelbepalende elementen en inrichting moet mee opgenomen worden, zeker op beeldbepalende plaatsen. 3) Sensibilisatie en communicatie: Communicatie is op twee manieren belangrijk. Enerzijds om de mentaliteit en het gedrag van mensen te veranderen. Anderzijds om duidelijk te maken dat afval achterlaten maatschappelijk niet aanvaard wordt 4) Participatie: De betrokkenheid bij de publieke ruimte verhogen en mensen aansporen tot een actieve medewerking bij het realiseren.n het behouden van de netheid ervan. 5: Handhaving: Dit is het sluitstuk van elk beleid. Handhaving gaat van sociale controle tot boetes. Bron : OVAM - 1/#h1-4 Deze vijfpijlerbenadering heeft de verdienste om duidelijk te maken dat een effectieve zwerfvuilaanpak een multi- dimensionele focus vereist. Evenwel, om effectief en efficiënt te zijn moeten we ook bij de toepassing van de vijfpijlerbenadering het doelgedrag centraal plaatsen (link met TIP 2). Immers, de vijfpijlerbenadering put zijn relevantie uit de mate waarin het bij machte is het gedrag in de richting van het doelgedrag te sturen. Als dit betekent dat slechts 3 van de 5 pijlers dienen bespeeld te worden, dan is dat ook goed. De gedragswijziging is het doel, de vijfpijlerbenadering is slechts een middel om relevante gedragssturingsopties te identificeren. TIP 4: Je staat er niet alleen voor! Hanteer een multi- level benadering bij de zoektocht naar gedragssturingsopties Als we binnen de vijfpijlerbenadering op zoek gaan naar manieren om de MAT componenten richting het doelgedrag te sturen (zie TIP 1 en 2) dan kunnen we dit op verschillende interventieniveaus, bijvoorbeeld: het microniveau (vereniging/straat/wijk); het mesoniveau (district, gemeente, intercommunale, of provincie) en het macroniveau (regionaal, federaal en zelfs EU, VN). 4

5 Doorgaans zal een succesvolle aanpak acties en maatregelen op verschillende interventieniveaus vereisen: van straat/wijk over district/gemeente/provincie tot aan het niveau van het Vlaamse Gewest/de Belgische federale overheid. Een effectieve en efficiëntie aanpak veronderstelt dat we de juiste acties, op het juiste interventieniveau gaan plannen, en bij het evalueren en plannen van acties op het ene niveau ook rekening houden met wat er op de andere niveaus (reeds) gebeurt of mogelijk is. Indien we enkel met één interventieniveau rekening houden 3+interven)eniveaus+ MAATREGELEN+ MATRIX+ Gewest/++ federaal+ Gemeente/ intercommunale/ provincie+ Straat/wijk+ 5+pijlers+van+het+zwerfvuil/sluikstortbeleid+ dan dreigen de acties in het beste geval weinig effectief te zijn (het gemeentelijk niveau en wijk/straatniveau organiseren gelijkaardige acties) tot zelfs contraproductief (e.g. verwarrende boodschappen naar de burger toe). Het is net door de alternatieve maatregelen op deze verschillende niveaus te beschouwen en op elkaar af te stemmen dat we onze aanpak kunnen verbeteren. Door de vijfpijlerbenadering te combineren met een drietal onderscheiden interventieniveaus kunnen we een maatregelenmatrix samenstellen (zie Figuur 1). Deze matrix helpt ons om voor elke combinatie pijler- interventieniveau de maatregelen (gedragssturingsopties) in kaart brengen die de MAT componenten kunnen beïnvloeden. Zo bijvoorbeeld kunnen we voor combinatie 4A (participatie op straat/wijkniveau) verwijzen naar een burgerinitiatief dat medeburgers aanzet tot het opruimen van zwerfvuil 7 of een school die wegwerpverpakkingen op haar terrein verbiedt/ontmoedigt. Combinatie 4C zou dan weer een initiatief op Vlaams niveau kunnen zijn zoals de participatie- activiteiten die in het kader van OVAM s in de vuilbak initiatief 8 plaatsvinden. Doordat de maatregelen per interventieniveau worden beschouwd, kan de gebruiker zich toespitsen op het eigen niveau en bekijken welke maatregelen door of in samenwerking met andere interventieniveaus kunnen genomen worden. Op basis van een evaluatie van de gedragssturingsopties uit de maatregelenmatrix kunnen we dan verschillende van die opties combineren tot een aanpak die inspeelt op de factoren die de MAT componenten van het doelgedrag beïnvloeden. Een aanpak die de MAT componenten van het doelgedrag afdekt zou in ruime mate effectief moeten zijn. Communica)e++ &+sensibilisering+ Infrastructuur+ Handhaving+ Par)cipa)e+ Omgeving+ 1C+ 2C+ 3C+ 4C+ 5C+ 1B+ 2B+ 3B+ 4B+ 5B+ 1A+ 2A+ 3A+ 4A+ 4A+ Figuur 1 - Maatregelenmatrix 7 Zie bijvoorbeeld Vreedzaam protest tegen zwerfvuil, nl.facebook.com/vreedzaamprotesttegenzwerfvuil 8 5

6 Verschillende combinaties van gedragsturingsopties kunnen op deze manier samengesteld en vervolgens met elkaar op het vlak van effectiviteit en efficiëntie vergeleken worden. TIP 5: Niet alleen dweilen, ook de kraan toedraaien! Geef voorrang aan structurele maatregelen die het probleem aan de bron aanpakken Zolang we op het opkuisen van de gevolgen van het probleemgedrag focussen, gaan we telkens weer dezelfde straten moeten schoonvegen. Daarom moeten we onze aandacht verleggen naar de oorzaken van het zwerfvuilprobleem. Bij de evaluatie van de gedragssturingsopties (zie de maatregelenmatrix uit TIP 4) is het daarom relevant om - waar mogelijk - de voorkeur te geven aan maatregelen die het probleem 1) op een structurele wijze en 2) aan de bron aanpakken. Op een structurele wijze aanpakken - We doelen hier op maatregelen die een blijvend effect hebben. Het gebruik van een brooddoos aanmoedigen, is een voorbeeld van zo n kleine maatregel die een structurele impact heeft. Op een macro interventieniveau (Vlaams/federaal) vormt een statiegeldsysteem voor drankverpakkingen een voorbeeld van structurele maatregel. Verpakkingen waarop een statiegeld van toepassing is, komen beduidend minder voor in het zwerfvuil. Aan de bron aanpakken - Het huidige zwerfvuilbeleid richt zich vaak uitsluitend op de laatste schakel van de productlevenscyclus: de afvalfase. Door onze blik te verruimen en ook naar de schakels te kijken die aan de afvalfase voorafgaan, kunnen we bijkomende gedragssturingsopties definiëren. Zo kunnen we bij de ontwikkeling van producten/diensten zwerfvuil aan de bron voorkomen (bijv. dematerialisering van parkeerticket) en kunnen we trachten het aankoopgedrag bij te sturen. Scholen die aan ouders vragen om geen verpakte koekjes mee te geven, beïnvloeden het koopgedrag van deze ouders. Maatregelen die het zwerfvuilprobleem op een structurele wijze aan de bron aanpakken brengen een positieve spiraal op gang. Omdat we geleidelijk aan minder moeten dweilen, kunnen we de vrijgekomen middelen inzetten om de kraan steeds weer wat verder toe te draaien. Tot slot... Op een aantal concrete voorbeelden na, vertellen de 5 tips ons vooral WAT we kunnen doen om het zwerfvuil- en sluikstortprobleem aan te pakken. Even belangrijk is natuurlijk HOE we deze tips kunnen concretiseren, bijvoorbeeld: hoe kunnen we de factoren die de MAT componenten beïnvloeden in kaart brengen? De HOE vraag is sterk afhankelijk van de concrete situatie, het tijdsgewricht, de doelgroep, de beschikbare middelen, en overstijgt het kader van deze bijdrage. Wat we wel kunnen mee geven is dat het definiëren van een aangepaste zwerfvuil- en sluikstortstrategie een zoektocht is naar een optimale maatregelenmix. Er bestaan geen mirakeloplossingen, die altijd, in alle gevallen en voor alle 6

7 doelgroepsegmenten succesvol zijn, maar door deze tips toe te passen, kan je er voor zorgen dat : er concrete doelstellingen worden gedefinieerd; op basis hiervan het probleem- en het doelgedrag wordt scherp gesteld, de factoren die dit gedrag bepalen in kaart worden gebracht; bij het definiëren van gedragssturingsopties voldoende ruim wordt gekeken (vijfpijlerbenadering) en ook verschillende interventieniveaus worden beschouwd; op basis van de maatregelenmatrix verschillende gedragssturingsopties kunnen gecombineerd worden tot één of meerdere effectieve strategieën die het doelgedrag helpen bewerkstellingen, en de gekozen aanpak een gepaste aandacht besteedt aan structurele maatregelen die het zwerfvuilprobleem aan de bron aanpakken. En nu aan het werk! * * * Frederik De Pesseroey (business consultant voor afvalbeheer) en Luc Wittebolle (management consultant en beleidsexpert milieu) begeleiden lokale overheden en private partijen bij de doorlichting, opmaak en implementatie van hun zwerfvuil- en sluikstortaanpak. Zij werken momenteel aan een gebruiksvriendelijke maatregelenmatrix waarin talrijke binnen- en buitenlandse voorbeelden van maatregelen en goede praktijken worden beschreven, inclusief tips en aandachtspunten voor de implementatie ervan. Heb je zelf bijkomende tips, ken je goede voorbeelden, of wil je gewoon je zwerfvuil/sluikstortaanpak bespreken, contacteer dan Frederik De Pesseroey (ADDVICE) - frederik@addvice.be of Luc Wittebolle (SuMa Consulting) - luc.wittebolle@skynet.be 7