RAAP-NOTITIE 2286 Plangebied Beerschemaasweg- Graafschedijk te Escharen Gemeente Grave

Transcriptie

1 RAAP-NOTITIE 2286 Plangebied Beerschemaasweg- Graafschedijk te Escharen Gemeente Grave Archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek (verkennende fase)

2 Colofon Opdrachtgever: Bouwbedrijf Gebr. van Wanrooij B.V. Titel: Plangebied Beerschemaasweg-Graafschedijk te Escharen, gemeente Grave; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek (verkennende fase) Status: eindversie Datum: juli 2007 Auteur: drs. G. Hensen Projectcode: ESGR Bestandsnaam: NO2286-ESGR.doc Projectleider: drs. G. Hensen Projectmedewerkers: drs. N. Sprengers & drs. M.A.H. Lipsch ARCHIS-vondstmeldingsnummers: niet van toepassing ARCHIS-waarnemingsnummers: niet van toepassing ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer/CIS-code: Autorisatie: drs. W. De Baere ISSN: RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5-b 1382 LV Weesp telefoon: telefax: Postbus GB Weesp RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2007 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

3 1 Inleiding Algemeen - opdrachtgever: Bouwbedrijf Gebr. Van Wanrooij B.V. - aanleiding onderzoek: in het plangebied zullen woningen gebouwd worden. Hiervoor is een bestemmingsplanwijziging noodzakelijk (art. 19 procedure). - datum uitvoering veldwerk: 03 juli bewaarplaats documentatie: archief RAAP Zuid Nederland Locatiegegevens - toponiem: Beerschemaasweg-Graafschedijk - plaats: Escharen - gemeente: Grave - provincie: Noord-Brabant - kadastrale gegevens: gemeente Grave, Sectie C, perceelnummer 1602 (gedeeltelijk). - kaartblad topografische kaart Nederland 1:25.000: 46 A - grondgebruik: grasland/akkerland - oppervlakte: ca. 4,35 ha - centrumcoördinaten (X/Y): / Voorgenomen bodemingrepen Graafwerkzaamheden ten behoeve van woningbouw. Doelstelling - Inventariseren van reeds bekende archeologische gegevens. - Opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting. - Bepalen van de gaafheid van het bodemprofiel in het plangebied - Een inschatting geven van de gaafheid van eventueel aanwezige archeologische resten. Richtlijnen Het onderzoek is uitgevoerd volgens de hiervoor geldende normen en richtlijnen die zijn vastgelegd in het Handboek ROB-specificaties (Brinkkemper e.a., 1998). RAAP Archeologisch Adviesbureau en de door RAAP toegepaste procedures zijn goedgekeurd door het College voor de Archeologische Kwaliteit (CvAK), de instelling die het beheer heeft over de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) en die valt onder de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB; Zie tabel 1 voor de dateringen van de in deze notitie genoemde archeologische perioden. RAAP-notitie 2286 / eindversie [3]

4 2 Bureauonderzoek De ligging van archeologische vindplaatsen is in hoge mate gerelateerd aan het natuurlijke landschap. Om uitspraken te kunnen doen over de archeologische verwachting van een bepaald gebied, vormt de analyse van de ontwikkeling en verschijningsvorm van het paleolandschap een belangrijk uitgangspunt. Informatie over het paleolandschap wordt verkregen door bestudering van de geologische, geomorfologische, bodem- en historische kaarten. Op grond van het paleolandschap in combinatie met de reeds bekende archeologische vindplaatsen kan uiteindelijk een gespecificeerde archeologische verwachting worden opgesteld. 2.1 Geologie en geomorfologie Het plangebied ligt op een terrasvlakte aan de linkeroever van de Maas. Deze terrasvlakte is ontstaan in de voorlaatste ijstijd (Saalien: ca jaar geleden) toen het landijs in Nederland een maximale uitbreiding kende en het gebied sterk onder de invloedssfeer lag van de Maas. In deze periode zette de rivier grove, grindhoudende zanden af (Formatie van Beegden). Gedurende de laatste ijstijd (Weichselien: ca jaar geleden) hebben zowel de Maas als de Rijn veel sedimenten afgezet (Berendsen, 1998). Omdat het klimaat kouder en droger was en de bodem schaars begroeid, hadden de rivieren een sterk vlechtend (of verwilderd) karakter met meerdere lopen die door het landschap slingerden. Materiaal dat door sneeuwsmeltwater in de pleistocene riviervlakte terechtkwam, werd vervolgens verder vervoerd en in een brede vlakte afgezet (terrasvlakte). Door de schaarse begroeiing had de wind ook gemakkelijk vat op de ondergrond. Hierdoor werden grote hoeveelheden zand verplaatst en in ruggen en plateaus weer afgezet. Het plangebied ligt in een geheel van zwak golvende dekzandruggen (RGD, 1988: code 3L5). Het plangebied zelf staat aangeven als een vlakte ontstaan door afgraving of egalisatie (RGD, 1988: code 2M48). Op de overgang naar het Holoceen ( jaar geleden-heden) werd het klimaat warmer en vochtiger, waardoor de vegetatie toenam. De Maas transformeerde van een verwilderde rivier naar een rivier met een meanderend karakter. Door een toename van de begroeiing kwam er een einde aan de grootschalige eolische afzettingen. Wel vonden er plaatselijk nog secundaire zandverstuivingen plaats, voornamelijk van de zanden uit de drooggevallen rivierbeddingen. Ten oosten van het plangebied liggen zulke zandverstuivingen (RGD, 1988: code 4L8). 2.2 Bodemvorming Volgens de bodemkaart liggen in het plangebied hoge bruine enkeerdgronden bestaande uit grof zand en grondwatertrap VII* (Stiboka, 1976a: code bez30). RAAP-notitie 2286 / eindversie [4]

5 In goed ontwaterde zandgronden hebben zich van nature veelal podzolgronden ontwikkeld. Podzolgronden zijn bodems die gekenmerkt worden door een uitspoelingshorizont (E-horizont) en een inspoelingshorizont (B-horizont). Deze horizonten ontstaan doordat organische stof (humus) en mineralen in de top van de bodem oplossen en naar beneden uitspoelen. Als gevolg van deze uitspoeling ontstaat een bodemhorizont waaruit deze stoffen (gedeeltelijk) zijn verdwenen (E-horizont). Onder bepaalde omstandigheden kan een deel van de uitgespoelde stoffen worden afgezet in een inspoelingshorizont (Bhorizont). Het proces van in- en uitspoeling wordt podzolering genoemd. Vanaf de Late Middeleeuwen (ca na Chr.) werd de vruchtbaarheid van akkers op de zandgronden bevorderd door bemesting met potstalmateriaal (Renes, 1999). Dit materiaal bestond uit een mengsel van stalmest, huisafval, bosstrooisel, heideplaggen en zand. Als gevolg van de eeuwenlange intensieve bemesting zijn de podzolgronden in het plangebied afgedekt met een dikke humushoudende bovenlaag. De zo ontstane enkeerdgronden worden ook wel aangeduid met de term 'es' of 'esdek'. De hoge enkeerdgronden liggen meestal op de hogere delen van het landschap zoals de dekzandruggen/plateaus. In de omgeving van Escharen komen binnen de gebieden met enkeerdgronden percelen voor die in de jaren 70 van de 20e eeuw afgegraven zijn ten behoeve van zandwinning. Het plangebied ligt in zo n afgegraven gebied. Op deze percelen is het teruggestorte humushoudende dek zwak heterogeen door menging met humusarm zand (Stiboka, 1976b). 2.3 Archeologische gegevens In ARCHIS staan 2 vindplaatsen geregistreerd uit het plangebied (bijlage 1: ARCHIS-waarnemingsnummers en 54735). Ook binnen een straal van 500 m rondom het plangebied zijn talrijke waarnemingen bekend. De waarnemingen zijn in tabel 2 weergegeven. De waarnemingen betreffen vindplaatsen uit de periode Neolithicum t/m Nieuwe tijd. Het zijn voornamelijk nederzettingssporen en losse vondsten, maar er zijn ook enkele zogenaamde depotvondsten gedaan (ARCHIS-waarnemingsnummers 14603, en 44193). Het gaat om een stenen bijl uit het Neolithicum, twee bronzen zwaarden, een armband en een lanspunt uit de Midden Bronstijd en een complete voorraadpot met 65 gouden munten uit de Vroege Middeleeuwen. Verder zijn richting Graafse Raam nog de resten van een middeleeuwse watermolen gevonden (ARCHIS-waarnemingsnummer 36512) en resten van een houten steiger uit de IJzertijd/Romeinse tijd (ARCHIS-waarnemingsnummer 38873). De waarnemingen binnen het plangebied betreffen enkele losse vondsten, waaronder een vlakbijl uit de Vroege Bronstijd. In de Archeologische Kroniek van Noord-Brabant wordt vermeld dat de vondst gedaan is in een gebied dat enige jaren geleden ontgrond is (Verwers, ). Circa 200 m ten noordoosten van het plangebied zijn eveneens talrijke vondsten gedaan die tijdens RAAP-notitie 2286 / eindversie [5]

6 ontgrondingswerkzaamheden aan het licht zijn gekomen (ARCHIS- waarnemingsnummers 11391, 11393, 11394, 14025, 14026, 14684, 34496, 38772, en 45265). Bij deze ontgrondingen zijn onder meer veel fragmenten van glazen armbanden, aardewerk en een volledige huisplattegrond uit de IJzertijd aangetroffen. Ook circa 250 m ten zuidwesten van het plangebied zijn nederzettingssporen uit de Midden IJzertijd ontdekt tijdens ontgrondingswerkzaamheden (ARCHIS-waarnemingsnummer 43622). Bij het afgraven van een oude dijk (circa 150 m ten westen van het plangebied) zijn eveneens nederzettingssporen uit de IJzertijd en Romeinse tijd aangetroffen. Het terrein is inmiddels verheven tot een Monument van hoge archeologische waarde (ARCHIS-Monumentnummer 5156). 2.4 Historisch landschap Het historisch gebruik van een landschap vertelt iets over de natuurlijke omstandigheden ter plaatse. Tot de 20e eeuw waren namelijk de mogelijkheden beperkt om een landschap aan te passen aan het gewenste gebruik. Hierdoor wordt het historisch landschap gekenmerkt door een ruimtelijke spreiding van verschillende gebruiken. Op de goed ontwaterde en mineralogisch rijkere delen van het landschap lagen akkerlanden en nederzettingen, op de slecht ontwaterde en mineralogisch armere delen lagen wei- en hooilanden of de onontgonnen moerassen en heidevelden (Renes 1999). Het dorp Escharen ligt op de overgang van het dal van de Graafsche Raam naar de hoger gelegen esgronden. Van oorspong is Escharen ontstaan uit een concentratie van enkele boerderijen rondom een kerk. De oudste resten van de kerk dateren van omstreeks 1000 na Chr. ( Het plangebied bevindt zich ten zuidoosten van de historische kern van Escharen. Op het Minuutplan uit omstreeks het midden van de 19e eeuw staat het plangebied weergegeven als akkerland. De percelen behoren tot een gebied dat aangeduid staat met het toponiem Hommerzaad. De exacte betekenis van het woord kon echter niet achterhaald worden. In de zuidwestelijke hoek van het perceel staan 2 huizen weergegeven ( gemeente Escharen, Sectie B, blad 1, Het Middeliot). Op kaarten uit het einde van de 19e eeuw is deze situatie ongewijzigd (figuur 3; Historische Atlas van Noord- Brabant, 1989: bladen 571 en 572). Enkele percelen staan op deze kaart aangeduid als weiland. Mogelijk zijn de omstandigheden hier wat natter dan in de rest van het plangebied. 2.5 Gespecificeerde archeologische verwachting Volgens de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW; RACM, 2006) geldt voor het plangebied een hoge kans op het aantreffen van archeologische waarden. Op basis van de verzamelde gegevens kan de archeologische verwachting voor het plangebied verder worden gespecificeerd. RAAP-notitie 2286 / eindversie [6]

7 Jager-verzamelaars De jager-verzamelaars leefden voornamelijk van de jacht, visvangst en het verzamelen van eetbare planten en vruchten. Omdat alle gewenste voedingsbronnen niet op één plaats aanwezig zijn en om de natuurlijke omgeving niet uit te putten, trokken ze van de ene kampplaats naar de andere. Uit een ruimtelijke analyse van het landschap blijkt dat vindplaatsen van jager-verzamelaars in vrijwel alle gevallen liggen op de overgang van nat naar droog (de zgn. gradiëntzone). Hier was een grote diversiteit aan planten die verzameld konden worden en dieren waarop kon worden gejaagd. Voor de mens was bijgevolg op een relatief korte afstand een grote verscheidenheid aan voedselbronnen voorhanden. In het plangebied is geen duidelijke gradiëntzone aanwezig. Bovendien zijn de talrijke bekende archeologische vindplaatsen binnen 500 m van het plangebied allemaal van landbouwers. De vindplaatsen van jager-verzamelaars in het rivierengebied zijn echter zeer erosiegevoelig door herhaalde overstromingen van de Maas. Ook dichter naar het beekdal van de Graafse Raam, waar de landschappelijke situatie voor de jager-verzamelaars gunstig is, zijn zeer weinig vindplaatsen van deze samenlevingsvorm bekend. Bovendien is het plangebied afgegraven ten behoeve van zandwinning. Op grond van al deze factoren geldt voor het plangebied een lage archeologische verwachting voor vindplaatsen van jager-verzamelaars. Landbouwers Met de introductie van de landbouw in de loop van het Neolithicum werd de mate waarin gronden geschikt waren om te beakkeren een steeds belangrijkere factor in de locatiekeuze van de mens. Factoren als grondwaterregime, vruchtbaarheid en bewerkbaarheid van de grond speelden een doorslaggevende rol bij de locatiekeuze voor nederzettingen en akkerarealen. De eerste landbouwers legden hun akkers waarschijnlijk alleen op goed ontwaterde en mineralogisch rijkere gronden aan. Het plangebied ligt op de goed ontwaterde gronden rondom Escharen (grondwatertrap VII*), op de overgang naar het beekdal van de Graafse Raam. Deze landschappelijke ligging is gunstig voor het bedrijven van landbouw. In de onmiddellijke omgeving van het plangebied zijn dan ook al veel vindplaatsen bekend van landbouwers uit de periode Neolithicum t/m Nieuwe tijd. De kans dat ook in het plangebied archeologische resten van landbouwers aanwezig zijn, is dan ook hoog. Gaafheid Aangezien op de geomorfologische kaart en de bodemkaart aangegeven staat dat het plangebied in de jaren 70 van de 20e eeuw afgegraven is ten behoeve van de zandwinning, is de kans groot dat de archeologische vindplaatsen verdwenen zijn. Ook in de Archeologische Kroniek van Noord-Brabant wordt vermeld dat de vondsten in het plangebied afkomstig zijn van een afgegraven perceel (Verwers, ). RAAP-notitie 2286 / eindversie [7]

8 Diepteligging In de mogelijk onverstoorde delen worden de archeologische resten aan de basis van het esdek verwacht. 3 Veldonderzoek (verkennende fase) 3.1 Methoden Het veldonderzoek bestond uit een verkennend booronderzoek om de bodemopbouw en de eventuele verstoringen in het plangebied te bepalen. In totaal zijn 45 boringen gezet met een zandguts (diameter 3 cm) tot maximaal 110 cm -Mv. De boringen 28, 29 en 30 zijn uitgevoerd met een Edelmanboor met een diameter van 7 cm, omdat er dieper dan 110 cm -Mv een veenpakket is aangetroffen. De boringen zijn hier dieper gezet (tot maximaal 170 cm -Mv). De boringen zijn geplaatst in een grid van 30 x 35 m, waarbij de boringen in een raai versprongen ten opzichte van die in de naastgelegen raai (figuur 2). Op deze manier werd een zo groot mogelijke dekking van het terrein verkregen. 3.2 Resultaten Geologie en bodem Uit de boringen blijkt dat de bodemopbouw overal in het plangebied gelijkaardig is (bijlage 2). Het bodemprofiel bestond in de meeste boringen achtereenvolgens uit een donkerbruine tot donkerbruingrijze bouwvoor, een heterogeen pakket en vervolgens een licht(geel)grijze C-horizont. In de boringen 1 t/m 20 en 27 was het niet mogelijk duidelijk onderscheid te maken tussen de bouwvoor en het onderliggende, heterogene pakket. Het heterogene pakket bestaat uit donkerbruin, matig fijn zand dat gemengd is met bruine en lichtgrijze vlekken. Het pakket reikt tot 45 á 100 cm -Mv. De overgang tussen het heterogene pakket en de C-horizont is vrij scherp. Alleen in de boringen 2, 3, 9, 27, 32 en 35 is waargenomen dat de C-horizont vermengd is met de bovenliggende laag. Nergens is een B-horizont aangetroffen. De C-horizont bestaat uit matig grof, gereduceerd (lichtgrijs zand. In sommige boringen zijn nog roestvlekken waargenomen, hetgeen wijst op een fluctuerende grondwaterstand. Boring 40 is gestaakt wegens ondoordringbaar puin in de ondergrond. De boring is gezet ter hoogte van de plek waar bebouwing staat aangegeven op historische kaarten uit het einde van de 19e eeuw. Het puin is dan waarschijnlijk ook afkomstig van de sloopwerkzaamheden van deze huizen. In de boringen 28, 29 en 30 is een veenpakket aangetroffen. Waarschijnlijk betreft het een natuurlijke laagte in het landschap die natter was dan de rest van het plangebied. Door de natte omstandigheden heeft zich veen gevormd. De boringen zijn gezet in de zone die op historische kaarten uit het einde van de 19e eeuw staat aangegeven als weiland, hetgeen ook duidt op een natte ondergrond. Ook ter hoogte van de boringen 36, 37 en 38 waren de omstandigheden beduidend natter dan in de rest van het plangebied. RAAP-notitie 2286 / eindversie [8]

9 Uit het veldonderzoek blijkt uit dat het plangebied ontgrond is, waarbij het oorspronkelijke esdek afgegraven is voor zandwinning. Nadien is het dek terug gestort en is het gebied verder in gebruik genomen als akkerland. De natuurlijke laagte in het landschap, waar zich veen gevormd heeft, is hierdoor opgevuld geraakt. Archeologie Tijdens het veldonderzoek zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. 5 Conclusies en aanbevelingen Het plangebied ligt volgens de geomorfologische kaart op zwak golvende dekzandruggen. Het dekzand is in het Weichselien afgezet op een terrasvlakte van de Maas bestaande uit grove grindhoudende zanden. Escharen ligt op de overgang van het beekdal van de Graafse Raam naar de hoger gelegen gronden. Het plangebied ligt ten oosten van de historische kern van Escharen en volgens de bodemkaart op de goed ontwaterde gronden. De droge omstandigheden zijn gunstig voor het bedrijven van akkerbouw. Er zijn in de onmiddellijke omgeving van het plangebied dan ook talrijke vindplaatsen bekend van landbouwers (Neolithicum t/m Nieuwe tijd). Vooral sinds de late Middeleeuwen is het gebied intensief gebruikt als akkerland, hetgeen heeft geresulteerd in het voorkomen van hoge bruine enkeerdgronden. Op grond van deze landschappelijke en historische gegevens geldt voor het plangebied een hoge archeologische verwachting voor vindplaatsen van landbouwers en een lage archeologische verwachting voor vindplaatsen van jager-verzamelaars. Deze vindplaatsen liggen op zogenaamde gradiëntzones (overgangen van nat naar droog), waar op korte afstand een grote verscheidenheid aan voedsel voorhanden was. In het plangebied is geen duidelijke gradiëntzone aanwezig. Door de herhaaldelijke overstromingen van de Maas zijn deze vindplaatsen in het rivierengebied echter erg erosiegevoelig. Er zijn dan ook weinig resten bekend van jager-verzamelaars in de onmiddellijke omgeving van het plangebied. Volgens de bodem- en geomorfologische kaart en ARCHIS is het plangebied afgegraven ten behoeve van zandwinning. Hierbij is het esdek afgegraven en nadien teruggestort. Dit bleek duidelijk tijdens het veldwerk: de bodemprofielen zijn overwegend opgebouwd uit een heterogeen pakket met daaronder de C-horizont. De overgang tussen beide pakketten is vrij scherp. In enkele boringen is waargenomen dat de bodem is verstoord tot in de C-horizont. De kans dat nog archeologische resten in situ aanwezig zijn, wordt dan ook erg klein geacht. Er wordt daarom geen vervolgonderzoek aanbevolen. Met betrekking tot de bevindingen en aanbevelingen van onderhavig onderzoek dient contact opgenomen te worden met het bevoegd gezag: de provincie Noord-Brabant (dr. M. Meffert). RAAP-notitie 2286 / eindversie [9]

10 Literatuur Berendsen, H.J.A., 1998 (3e druk). De vorming van het land. Inleiding in de geologie en de geomorfologie. Van Gorcum, Assen. Brinkkemper, O., e.a. (redactie), Handboek ROB-specificaties. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort. Historische Atlas Noord-Brabant, Chromotopografische Kaart des Rijks, 1: Uitgeverij Robas Producties, Den Haag. Nederlands Normalisatie-instituut, Nederlandse Norm NEN 5104, Classificatie van onverharde grondmonsters. Nederlands Normalisatie-instituut, Delft. RACM, Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) versie 2.2. Ontleend aan http// Renes, J., Landschappen van Maas en Peel. Een toegepast historischgeografisch onderzoek in het streekplangebied Noord- en Midden- Limburg. Uitgeverij Eisma bv., Leeuwarden. Stiboka 1976a. Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Kaartblad 46 West/Oost Vierlingsbeek. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Stiboka 1976b. Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Toelichting bij de kaartbladen 45 Oost s Hertogenboschen 46 West-46 Oost Vierlingsbeek. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Stiboka Geomorfologische kaart van Nederland, schaal 1: Blad 46, Gennep. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Verwers, W.J.H., Grave, Escharen. Archeologische Kroniek van Noord- Brabant Stichting Brabants Heem, Waalre. Verklarende woordenlijst artefact dekzand depot eolisch Alle door de mens gemaakte of gebruikte voorwerpen. Fijnzandige afzettingen die onder periglaciale omstandigheden voornamelijk door windwerking ontstaan zijn; de dekzanden van het Weichselien vormen in grote delen van Nederland een dek (Saalien: Formatie van Eindhoven; Weichselien: Formatie van Twente; deze formaties worden gerekend tot de Formatie van Boxtel in de nieuwe lithostratigrafische classificatie van het Kwartair in Nederland: Mulder e.a., 2003: fig. 176). Gelijktijdige bewuste begraving of depositie van één of meerdere voorwerpen in de grond (in bijv. het veen of in een moeras). Door de wind gevormd, afgezet. RAAP-notitie 2286 / eindversie [10]

11 Fluviatiel Door rivieren gevormd, afgezet. glaciaal A) IJstijd: koude periode uit het Pleistoceen; b) betrekking hebbende op het landijs. Holoceen Jongste geologisch tijdvak (vanaf de laatste IJstijd: ca jaar voor Chr. tot heden). in situ Achtergebleven op exact de plaats waar de laatste gebruiker het heeft gedeponeerd, weggegooid of verloren. Kwartair Geologisch tijdvak (omvat Pleisto- en Holoceen). Pleistoceen Geologisch tijdperk dat ca. 2,3 miljoen jaar geleden begon. Gedurende deze periode waren er sterke klimaatswisselingen van gematigd warm tot zeer koud. Na de laatste IJstijd begint het Holoceen (ca voor Chr.). podzol Bodem met een uitspoelingslaag (E-horizont) en een inspoelingslaag (B-horizont). Het proces van het uitlogen van de E- horizont en de vorming van een B-horizont door inspoeling van amorfe humus en ijzer wordt podzolering genoemd. Prehistorie Dat deel van de geschiedenis waarvan geen geschreven bronnen bewaard zijn gebleven. Saalien Voorlaatste glaciaal, waarin het landijs tot in Nederland doordrong (vorming stuwwallen), ca jaar geleden. veen Geheel of grotendeels uit enigszins ingekoolde, maar nauwelijks vergane plantenresten opgebouwde afzetting. Weichselien Geologische periode (laatste ijstijd, waarin het landijs Nederland niet bereikte), ca jaar geleden. Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Figuur 1. Ligging plangebied (gearceerd); inzet: ligging in Nederland (ster). Figuur 2. Resultaten booronderzoek. Figuur 3. Detail van de Grote Historische Atlas van Noord-Brabant (schaal 1:25.; bladen 571 en 572). De globale ligging van het plangebied is aangegeven met een rood kader. Tabel 1. Archeologische tijdschaal. Tabel 2. Beschrijving ARCHIS-waarnemingen. Bijlage 1. Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen. Bijlage 2. Boorbeschrijvingen. RAAP-notitie 2286 / eindversie [11]

12 Figuur 1. Ligging plangebied (gearceerd); inzet: ligging in Nederland (ster).

13 Graafsedijk beerschemaasweg m :2.500 Figuur 2. Resultaten booronderzoek. Esgr_ml.wor legenda boring 30 overig met een zandguts (diam. 3 cm) met een Edelmanboor (diam. 7 cm) met een veenlaag met een verstoord pakket op C-horiziont verstoord tot in de C-horizont met ondoordringbaar puin boornummer grens plangebied 2007

14 Figuur 3. Detail van de Grote Historische Atlas van Noord-Brabant (schaal 1:25.000; bladen 571 en 572). De globale ligging van het plangebied is aangegeven met een rood kader.

15 Periode Datering Nieuwe tijd heden Late Middeleeuwen na Chr. Vroege Middeleeuwen na Chr. Romeinse tijd 12 voor na Chr. IJzertijd voor Chr. Bronstijd voor Chr. Neolithicum (nieuwe steentijd) voor Chr. Mesolithicum (midden steentijd) voor Chr. Paleolithicum (oude steentijd) voor Chr. Tabel 1. Archeologische tijdschaal. ARCHIS waarn.nr. Datering Materiaal Complex Late IJzertijd Glas (armbanden) en aardewerk Nederzetting? Tabel 2. Beschrijving ARCHIS-waarnemingen Late IJzertijd Glas (armbanden) en aardewerk Nederzetting? Late IJzertijd Glas (armbanden) Nederzetting? Middeleeuwen Aardewerk Onbekend IJzertijd-Romeinse tijd Aardewerk en glas Nederzetting Romeinse tijd Aardewerk en glas Nederzetting IJzertijd-Romeinse tijd Crematiegraf en aardewerk Graf Romeins-Vroege Middeleeuwen Aardewerk, brons, zilver Nederzetting (munten) en goud (fibula) Romeinse tijd, Middeleeuwen en Aardewerk en 2 bronzen fibulae Onbekend Nieuwe tijd Midden Bronstijd Brons (2 zwaarden, lanspunt en Depot armband) Vroege Middeleeuwen Bronzen geëmailleerde Onbekend schijffibula Vroege Middeleeuwen Bronzen geëmailleerde Onbekend schijffibula Vroege Middeleeuwen Bronzen geëmailleerde Onbekend Midden Neolithicum -Vroege Bronstijd schijffibula Koperen bijl Onbekend Laat-Paleolithicum-Neolithicum Steen (hanger) Onbekend Neolithicum Stenen bijlen Onbekend Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen Onbekend (vermelding zeer veel Onbekend vondsten ) Vroege Bronstijd t/m Late Middeleeuwen Aardewerk Nederzetting Vroege Middeleeuwen Twee gouden munten Onbekend Romeinse tijd Late Middeleeuwen Fundering en houten palen Kanaal/brug RAAP-notitie 2286 / eindversie [15]

16 36492 Vroege Middeleeuwen Aardewerk (complete pot) met Depot 65 gouden munten Late Middeleeuwen Aardewerk en resten watermolen Molen Late Middeleeuwen-Nieuwe tijd Zilveren munt Onbekend Late Middeleeuwen Bronzen fibula Onbekend Romeinse tijd en Vroege Aardewerk Onbekend Middeleeuwen Vroege Bronstijd Bronzen dolk Onbekend IJzertijd Huisplattegrond Nederzetting IJzertijd-Romeinse tijd Houten palen en aardewerk Steiger Romeinse tijd tot Late Aardewerk Nederzetting Middeleeuwen Romeinse tijd Brons en glas (vingerringen) Onbekend Vroege Middeleeuwen Bronzen fibula en zilveren Onbekend voorwerp IJzertijd, Romeinse tijd, Vroege Aardewerk en paalsporen Nederzetting en Late Middeleeuwen Midden IJzertijd Afvalkuilen, waterputten en een Nederzetting steiger Middeleeuwen Bronzen gesp Onbekend Nieuwe tijd Bronzen munt Onbekend Neolithicum Stenen Bijl Depot Neolithicum Aardewerk en steen (maalsteen) Onbekend Vroege Middeleeuwen Gouden munt Onbekend Bronstijd, IJzertijd en Late Aardewerk, paalkuilen en Nederzetting Middeleeuwen Middeleeuwse waterput Romeinse tijd Bronzen munt Onbekend Onbekend Loden koker Onbekend Midden IJzertijd Urnen met crematieresten Graf IJzertijd-Romeinse tijd Aardewerk en glas Nederzetting IJzertijd-Romeinse tijd Aardewerk en glas Nederzetting IJzertijd Harpstedturn graf (geïsoleerd) Laat Neolithicum-Vroege Aardewerk en kuil Nederzetting Bronstijd Romeins tijd Vroege Middeleeuwen Bronzen fibula Glazen kraal Onbekend Onbekend Middeleeuwen-Nieuwe Tijd Funderingen kerk en graven Kerk Bronstijd Aardewerk, vuursteen Nederzetting paalsporen Monument van IJzertijd t/m Romeinse tijd Nederzettingssporen Nederzetting hoge archeologische waarde 5156 Monument van hoge archeologische waarde 5161 Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen Nederzettingssporen en enkele graven Nederzetting/ graf RAAP-notitie 2286 / eindversie [16]

17 Bijlage 1: Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHISwaarnemingen RAAP-notitie 2286 / eindversie [17]

18 RAAP Archeologisch Adviesbureau Bv Legenda WAARNEMINGEN HUIZEN TOP10 ((c)tdn) ONDERZOEKSMELDINGEN MONUMENTEN IKAW archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd PROVINCIES Schaal 1: m N RACM Archis2 Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen Beerschemaasweg-Graafschedijk te Escharen / /

19 Bijlage 2: Boorbeschrijvingen boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeelgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Archeologie: bouwpuin onbepaald: fragmenten Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeel, interpretatie: verstoord Opmerking: met donkerbruine vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: bruin en geel gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeel, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: A-horizont, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Opmerking: bruin en grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken RAAP-notitie 2286 / eindversie [19]

20 boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: A-horizont, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Opmerking: bruin en grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeelgrijs, enkele Fe-vlekken Opmerking: vrij nat boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: A-horizont, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Algemeen: kleur: geel, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: A-horizont, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Algemeen: kleur: lichtgeel boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: beetje grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: bruin en grijs gevlekt Algemeen: kleur: geel, interpretatie: verstoord RAAP-notitie 2286 / eindversie [20]

21 Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeelgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: grijs en lichtgrijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeelgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Opmerking: grijs en geel gevlekt Algemeen: kleur: grijs Algemeen: kleur: grijs Lithologie: leem, zwak zandig boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: bruin en geel gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin RAAP-notitie 2286 / eindversie [21]

22 Bodemkundig: A-horizont Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: grijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: A-horizont Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: lichtgrijs en grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin RAAP-notitie 2286 / eindversie [22]

23 Algemeen: kleur: grijs Bodemkundig: interpretatie: verstoord Algemeen: kleur: lichtgrijsgeel boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgeelgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Archeologie: bouwpuin onbepaald: enkel fragment Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: geel gevlekt Algemeen: kleur: grijs RAAP-notitie 2286 / eindversie [23]

24 Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: donkerbruin gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin, leembrokjes boring: ESGR-25 verkenning, landgebruik: braak, provincie: Noord-Brabant, gemeente: Grave, plaatsnaam: Escharen, 0-35 Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgrijs Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: donkerbruin gevlekt Algemeen: kleur: grijs Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: beetje donkerbruin gevlekt, steenkool boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: geel, interpretatie: verstoord Archeologie: houtskool: enkele spikkel Opmerking: beetje bruin gevlekt RAAP-notitie 2286 / eindversie [24]

25 boring: ESGR-28 Beschrijver: GH, datum: , hoogte: 0,00, boortype: Edelman-7 cm, doel boring: archeologie Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: interpretatie: verstoord Archeologie: bouwpuin onbepaald: fragmenten Algemeen: kleur: grijs Bodemkundig: interpretatie: verstoord Archeologie: bouwpuin onbepaald: fragmenten Opmerking: geel gevlekt, gemengd met C-materiaal Algemeen: kleur: lichtgrijs Opmerking: grondwater boring: ESGR-29 Beschrijver: GH, datum: , hoogte: 0,00, boortype: Edelman-7 cm, doel boring: archeologie Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Archeologie: bouwpuin onbepaald: enkel fragment Opmerking: grijs en bruin gevlekt Algemeen: kleur: donkergrijs Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: donkergrijs, lichtgrijs en bruin gevlekt Algemeen: kleur: donkergrijs Lithologie: veen, sterk zandig, veen (niet gedifferentiëerd) Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: vermengd met lichtgrijs, grof zand (C-materiaal) Algemeen: kleur: donkergrijs Lithologie: veen, zwak zandig, veen (niet gedifferentiëerd) Opmerking: zeer nat boring: ESGR-30 Beschrijver: GH, datum: , hoogte: 0,00, boortype: Edelman-7 cm, doel boring: archeologie Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: grijs Opmerking: lichtgrijs en bruin gevlekt Algemeen: kleur: donkergrijs Lithologie: veen, zwak zandig, veen (niet gedifferentiëerd) Opmerking: heel nat RAAP-notitie 2286 / eindversie [25]

26 boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: beetje grijs gevlekt Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgeel, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Opmerking: donkerbruin gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: lichtgeelgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: beetje bruin gevlekt Algemeen: kleur: donkerbruin RAAP-notitie 2286 / eindversie [26]

27 Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: geel gevlekt (C-materiaal) Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: geel, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Opmerking: donkerbruin gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: beetje grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Opmerking: beetje lichtgrijs gevlekt Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord Opmerking: bruin en geel gevlekt, plastic op 95-Mv Algemeen: kleur: lichtgrijs, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin 5-75 Algemeen: kleur: grijs Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: lichtgrijs gevlekt RAAP-notitie 2286 / eindversie [27]

28 Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruin Algemeen: kleur: geel, enkele Fe-vlekken boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Archeologie: bouwpuin onbepaald: fragmenten Opmerking: ondoordringbaar op 50 cm - Mv boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: grijs en bruin gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: bruingeel Bodemkundig: veel Fe-vlekken Archeologie: bouwpuin onbepaald: fragmenten Opmerking: oranje gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR-43 RAAP-notitie 2286 / eindversie [28]

29 0-30 Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: interpretatie: verstoord Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgrijs boring: ESGR Algemeen: kleur: donkerbruingrijs Algemeen: kleur: donkerbruin Bodemkundig: interpretatie: verstoord Opmerking: grijs gevlekt Algemeen: kleur: lichtgeel, enkele Fe-vlekken RAAP-notitie 2286 / eindversie [29]