In de put, uit de put

Transcriptie

1 In de put, uit de put Werkblad beschrijving interventie Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad Werkblad, versie mei 2015 Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende kennisinstituten:

2 Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam organisatie: Trimbos-instituut slokman@trimbos.nl Telefoon: Website (van de interventie): Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in. Naam : Suzanne Lokman slokman@trimbos.nl Telefoon : Referentie in verband met publicatie Naam auteur interventiebeschrijving: Hester Duivis en Suzanne Lokman Titel interventie: In de put, uit de put Databank(en): Plaats, instituut: Utrecht, Trimbos-instituut Datum: Het werkblad is een invulformulier voor het maken van een interventiebeschrijving, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel, enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. De interventiebeschrijving is een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie over de interventie voor de bezoeker van de databanken effectieve interventies en voor de erkenningscommissie interventies. De informatie is van belang voor de beoordeling van de kwaliteit, effectiviteit en randvoorwaarden van de interventie. Kijk bij het invullen in de handleiding die bij dit werkblad hoort. Titel interventie * 2

3 Inhoud Colofon... 2 Inhoud... 3 Samenvatting... 4 Korte samenvatting van de interventie... 4 Doelgroep... 4 Doel... 4 Aanpak... 4 Materiaal... 4 Onderbouwing... 4 Onderzoek Uitgebreide beschrijving... 6 Beschrijving interventie Doelgroep Doel Aanpak Uitvoering Onderbouwing Onderzoek Onderzoek naar de uitvoering Onderzoek naar de behaalde effecten Samenvatting werkzame elementen Aangehaalde literatuur Praktijkvoorbeeld Titel interventie * 3

4 Samenvatting Eén A-4tje, max 600 woorden Korte samenvatting van de interventie max 150 woorden In de put, uit de put is een cursus voor volwassenen met depressieve klachten. Het doel van de cursus is het verminderen of verhelpen van depressieve klachten, waarmee de kans op het ontstaan van een depressie afneemt. In de put, uit de put is gebaseerd op de sociaal-leren theorie, cognitieve therapie en sociale vaardigheidstraining. Inhoudelijk staat het leren van specifieke vaardigheden in zelfobservatie en zelfverandering centraal. De aandacht gaat uit naar de gezondheid en de mogelijkheden van de deelnemer en niet de depressie. In 6 bijeenkomsten komen verschillende thema s aan bod: 1) denken, doen en voelen; 2) doen, denken en stemming; 3) denken en stemming; 4) positief leren denken, assertiviteit en stemming; 5) assertiviteit in de praktijk en; 6) winst behouden. Na 6 weken is er een terugkombijeenkomst. De cursus kan zowel in groepsverband als zelfstandig (met eventuele ondersteuning) worden gebruikt. Doelgroep max 50 woorden De cursus is bedoeld voor volwassenen met een subklinische depressie. Subklinisch houdt in dat de cliënt wel enkele depressieklachten heeft, maar dat deze niet voldoen aan de criteria van een depressieve stoornis. Doel max 50 woorden In de put, uit de put heeft tot doel depressieve klachten bij volwassenen te verhelpen of te verminderen, waarmee de kans op het ontstaan van een depressie afneemt. Aanpak max 50 woorden In 6 bijeenkomsten en een terugkombijeenkomst na 6 weken leren cursisten vaardigheden en technieken om hun depressieve klachten te verminderen. Cursisten leren wat depressieve klachten zijn, hoe deze ontstaan en hoe deze te beïnvloeden zijn. Tussen de bijeenkomsten door maken cursisten huiswerkopdrachten om de geleerde vaardigheden in de praktijk toe te passen. Materiaal max 50 woorden Wilschut, N., Dijkstra, M., Ruiter, M., & Cuijpers, P. (2011) Handreiking voor coördinatoren en cursusbegeleiders, met daarin het draaiboek van de Cursus. Cuijpers, P. & Wilschut, N. (2011) In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen. Cursusboek voor deelnemers. Onderbouwing max 150 woorden Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Een depressie vermindert de kwaliteit van leven van het individu en zijn omgeving en gaat gepaard met aanzienlijke maatschappelijke kosten. Subklinische depressieve klachten zijn een belangrijke voorspeller van een depressie in het daarop volgende jaar (Cuijpers & Smit, 2004). Omdat een subklinische depressie zich goed laat beïnvloeden is het van belang deze tijdig te signaleren en preventieve interventies aan te bieden (Smit et al, 2001). Het verminderen of verhelpen van depressieve klachten draagt bij aan het voorkomen van depressie. Om depressieve klachten te verminderen of te verhelpen, en daarmee de kans op het ontstaan van een depressie te verminderen, leren volwassenen binnen de cursus In de put, uit de put verschillende vaardigheden, zoals ontspannen, plezierige activiteiten ondernemen, positief/constructief denken en sociale vaardigheden. De technieken die hiervoor worden gebruikt zijn afkomstig uit verschillende, bij depressie(ve klachten) effectief gebleken theorieën en methoden, zoals de sociaal leren theorie, cognitieve gedragstherapie en de probleemoplossende therapie. Onderzoek max 100 woorden Titel interventie * 4

5 In Nederland is een eerdere, langere versie van de groepsinterventie In de put, uit de put (en specifiek voor 55+) onderzocht. Het onderzoek liet zien dat deelnemers na de interventie minder depressieve klachten hadden vergeleken met een controlegroep. Na 12 tot 14 maanden na de interventie bestond dit verschil nog steeds bij de deelnemers die laag scoorden op depressieve klachten bij de start van het onderzoek. Uit één onderzoek blijkt dat de cursus geen effect had op de incidentie van depressie 12 maanden na de cursus. Een meta-analyse naar verschillende varianten van de cursus Omgaan met Depressie (waaronder In de put, uit de put) toont dat deze cursus effectief depressieve klachten vermindert en het ontstaan van depressies voorkomt. Titel interventie * 5

6 1. Uitgebreide beschrijving Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als op de school als op de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie ook de aanwijzingen in de handleiding. 1.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep max 100 woorden Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? De cursus is bedoeld voor volwassenen met een subklinische depressie. Subklinisch houdt in dat de cliënt wel enkele depressieklachten heeft, maar dat deze niet voldoen aan de criteria van een depressieve stoornis. De ernst van de depressieve klachten is vast te stellen met de Centre for Epidemiological Studies Depression Scale (CES-D). Een score van 16 of hoger is indicatief voor de aanwezigheid van een klinische depressie. Intermediaire doelgroep max 100 woorden Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? Nee Selectie van doelgroepen max 250 woorden Hoe wordt de (intermediaire)doelgroep geselecteerd? Zijn er contra-indicaties? Zo ja, welke? Mensen die zich aanmelden voor de cursus worden eerst gescreend door middel van een kennismakingsgesprek. Bij de beoordeling of iemand deel kan nemen aan de cursus zijn de volgende inclusie- en exclusiecriteria richtinggevend. Inclusiecriteria zijn: Gemotiveerd zijn om zelf iets aan de eigen klachten te veranderen Voldoende (intellectuele) capaciteiten bezitten om de cursus te volgen (zelfreflectie, zeker abstractievermogen, huiswerk) Zelfstandig opdrachten kunnen uitvoeren In een groep kunnen functioneren (zich kunnen uiten en kunnen luisteren naar anderen) Criteria om mensen uit te sluiten van deelname aan de cursus zijn: Ernstige depressies (een score van 45 of hoger op de CES-D is een indicatie van een mogelijk ernstige depressie) Bipolaire stoornissen Dreigende suïcidaliteit of een crisissituatie Psychotische kenmerken of verslavingsproblemen Een andere psychiatrische aandoening op de voorgrond, bijvoorbeeld angststoornissen en obsessiefcompulsieve stoornissen Ernstige gehoorstoornissen of slechtziendheid Lees- en/of leermoeilijkheden Titel interventie * 6

7 Recent verlies van een dierbare en waarbij de depressieve periode deel is van het verwerkingsproces. Medicatie gebruik is geen bezwaar voor deelname. In de praktijk worden deze criteria als richtlijn gebruikt. Uiteindelijk is het aan cursusbegeleiders om in te schatten of iemand de capaciteiten en de mogelijkheden heeft om aan de cursus deel te nemen. Betrokkenheid doelgroep max 150 woorden Was de doelgroep betrokken bij de (door)ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Bij de doorontwikkeling zijn de cursus In de put, uit de put voor volwassenen en de cursus In de put, uit de put 55+ gecombineerd tot één interventie. Een van de aanleidingen voor deze samenvoeging was de werkwijze van veel GGZ-instellingen in de praktijk. Zij gaven de cursus al jarenlang met succes voor één leeftijdsgroep. Oftewel, de werkwijze van veel GZZ-instellingen is meegenomen in de doorontwikkeling. Daarnaast heeft een van de auteurs van de handreiking en het cursusboek veel ervaring met de uitvoering van de cursus in de praktijk. De einddoelgroep is niet bij de doorontwikkeling betrokken geweest. 1.2 Doel Hoofddoel max 100 woorden Wat is het hoofddoel van de interventie? In de put, uit de put heeft tot doel depressieve klachten bij volwassenen te verhelpen of te verminderen, waarmee de kans op het ontstaan van een depressie afneemt. Subdoelen max 350 woorden Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: welke subdoelen horen bij welke intermediaire doelgroepen of subdoelgroep(en)? Subdoelen Het verminderen of verhelpen van depressieve klachten wordt mogelijk door het zich eigen maken van verschillende inzichten, vaardigheden en technieken. Na afloop van deelname aan de cursus In de put, uit de put beschikt de cursist over: Inzicht in het ontstaan van depressieve klachten en het verband tussen denken, doen en voelen. Technieken om beter te ontspannen. Technieken om meer plezierige activiteiten te ondernemen en te plannen. Technieken om piekeren te verminderen. Vaardigheid in constructief denken: het opsporen van gedachten die de stemming verslechteren en deze veranderen in gedachten die de stemming verbeteren. Vaardigheid in het omgaan met problemen die mogelijk worden ondervonden in contacten met anderen. Meer assertiviteit door gedachten en gevoelens te uiten, op te komen voor zichzelf en daarbij rekening te houden met anderen. Vaardigheid om het geleerde in de cursus vast te houden in de toekomst. 1.3 Aanpak Opzet van de interventie max 200 woorden Hoe is de opzet van de interventie en wat is de omvang (duur, aantal contacten indien van toepassing)? Voeg eventueel een schema toe als bijlage. De cursus In de put, uit de put bestaat uit 6 wekelijkse bijeenkomsten van 2 uur en een terugkombijeenkomst na 6 weken. De volgende onderwerpen aan de orde (in deze volgorde): Wat is depressiviteit Denken, voelen, doen en stemming Titel interventie * 7

8 Doen, denken en stemming Denken en stemming Positief leren denken, assertiviteit en stemming Assertiviteit en andere sociale vaardigheden Resultaten vasthouden Inhoud van de interventie max 1200 woorden Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en -eventueel- in welke volgorde? Geef geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe dit gedaan wordt. Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Vergeet niet aandacht te besteden aan de werving. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geef ook aan wat minimaal moet worden uitgevoerd om de gestelde doelen te behalen. Achtereenvolgens behandelt de cursus In de put, uit de put de volgende onderwerpen: 0. Depressiviteit Ter voorbereiding lezen de cursisten informatie over wat een depressie is, hoe het ontstaat en hoe het in stand blijft. Aan bod komt wat de belangrijkste problemen zijn die met depressiviteit te maken hebben. Elke cursist kan voor zichzelf bepalen welke problemen voor hem/haar een rol spelen. 1. Denken, doen en voelen en uw stemming De cursisten maken kennis met de theorie waarop de cursus gebaseerd is (o.a. het Denken-Voelen- Doen model). Ook gaat het over de relatie tussen plezierige activiteiten en stemming. De cursist leert wat verschillende soorten plezierige activiteiten zijn en manieren om meer plezierige activiteiten te ondernemen. 2. Denken, doen en uw stemming Cursisten leren meer plezierige activiteiten kiezen, plannen en doen. Tevens krijgen ze inzicht in de relatie tussen denken en hun stemming. Het ontdekken van eigen (niet-helpende) gedachten en negatieve, niet-helpende denkpatronen komt daarnaast aan de orde. 3. Denken en uw stemming Er is nogmaals aandacht voor de relatie tussen denken en stemming, Cursisten leren niet-helpende denkpatronen te doorbreken en krijgen technieken om helpende gedachten te vermeerderen en piekeren te stoppen. 4. Positief leren denken, assertiviteit en uw stemming Cursisten gaan verder aan de slag met de technieken voor meer positieve, helpende gedachten. Ze krijgen inzicht in (hun eigen) assertiviteit en wat opkomen voor jezelf voor rol kan spelen in de omgang met andere mensen. 5. Assertiviteit in de praktijk en andere sociale vaardigheden Cursisten leren hoe ze assertief kunnen zijn. 6. Winst behouden Cursisten worden zich bewust hoe ze het geleerde in de toekomst kunnen vasthouden, wat mogelijke signalen zijn voor terugval en hoe voorbereiding op belangrijke levensgebeurtenissen mogelijk is.. Opdrachten Na elke bijeenkomst zijn er opdrachten waar de cursist thuis mee aan de slag gaat. Daarbij zijn er een aantal extra opdrachten gegeven voor cursisten die iets dieper op bepaalde onderwerpen en vaardigheden willen ingaan. Elke week komt de "Hoe voel ik me per dag"-opdracht terug. Hierbij geeft de cursist elke dag met een cijfer aan hoe hij/zij zich die dag voelt, met eventueel daarbij een toelichting. Met deze opdracht kan een cursist zijn/haar stemming meten en wordt eventuele vooruitgang inzichtelijk gemaakt. Tijdens de cursus worden cursisten aangespoord om eenmaal uitgevoerde oefeningen gedurende en na afloop van de cursus te blijven herhalen. Aan het begin van elke bijeenkomst is er aandacht voor de huiswerkopdrachten en de in de praktijk geoefende vaardigheden. Titel interventie * 8

9 Geadviseerd wordt om bijeenkomst 1, 2 en 3 wekelijks en bijeenkomst 4, 5 en 6 om de week te houden. Op deze wijze krijgt de cursist langer de tijd om zich de stof en de vaardigheden eigen te maken en hiermee in het eigen leven aan de slag te gaan. Titel interventie * 9

10 2. Uitvoering Materialen max 200 woorden Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Cursistenboek In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen Te verkrijgen via de webwinkel van het Trimbos-instituut. Kosten: 31,10 (prijs 2016) In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen Een handreiking voor coördinatoren en begeleiders van de cursus in de put uit de put Te verkrijgen via de webwinkel van het Trimbos-instituut. Kosten: 39,95 (prijs 2016) Locatie en type organisatie max 200 woorden Waar kan de interventie uitgevoerd worden en welk(e) soort(en) organisatie(s) kan/kunnen de interventie uitvoeren? Doordat In de put, uit de put zowel in de vorm van een groepscursus als individueel te volgen is, kunnen verschillende type organisaties de cursus aanbieden. De huisartsenzorg heeft een belangrijke taak in de aanpak van lichte, psychische klachten en is daarmee een uitermate geschikte plek voor de uitvoering van In de put, uit de put. Ook GGZ-instellingen kunnen de cursus aanbieden, alhoewel het budget voor preventie bij steeds meer van deze instellingen er niet of beperkt (meer) is. Voorbeelden van andere type instellingen die de cursus aanbieden, zijn: een bibliotheek, buurt-/wijkhuis, algemeen maatschappelijk werk of thuiszorg, Stichting Welzijn Ouderen of verzorgingshuizen. Opleiding en competenties van de uitvoerders max 200 woorden Wie zijn de uitvoerders en welke opleiding en competenties hebben zij nodig? De cursus wordt bij voorkeur door twee begeleiders gegeven. De volgende eisen wat betreft kennis en vaardigheden van cursusbegeleiders worden in de handreiking genoemd: Professional met HBO- of universitair opleidingsniveau Onderschrijven van en kunnen werken met de cognitief gedragstherapeutische principes van de cursus Een coachende rol kunnen aannemen, in plaats van de rol van therapeut Als er ouderen deelnemen, is het van belang dat de begeleiders affiniteit hebben met deze groep. Verder zijn kennis van de fysieke, psychologische en sociale gevolgen van het ouder worden en ervaring in het werken met ouderen van ten minste een van de begeleiders onontbeerlijk. Begeleiders moeten er rekening mee houden dat de presentatie van onderwerpen bij ouderen meer tijd in beslag neemt. Kwaliteitsbewaking max 200 woorden Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? De handreiking voor coördinatoren en begeleiders van de cursus bevat een bijlage met een checklist voor de kwaliteit van de uitvoering van de cursus. Deze checklist, gebaseerd op het model van de Stichting Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector (HKZ), omvat de volgende aspecten: Het primaire proces (werving) / eerste contact / aanmelding / kennismakingsgesprek / uitvoering van de cursus / eindevaluatie / nazorg Beleid en organisatie Cursuscoördinator- en begeleiders Locatie en cursusmateriaal Onderzoek en ontwikkeling Beheer van de cursistengegevens Tevens is er een logboek als bijlage opgenomen, waarin cursusbegeleiders de volgende informatie kunnen vastleggen: Algemene informatie over de cursus Informatie over de cursisten (aanwezigheid, huiswerk gemaakt en scores op de CES-D op verschillende momenten) Titel interventie * 10

11 Belangrijke gebeurtenissen tijdens bijeenkomsten Evaluatieformulier voor cursusbegeleiders. Beide instrumenten kunnen de coördinatoren en begeleiders gebruiken voor kwaliteitsbewaking van de uitvoering van de cursus binnen de eigen instelling/ organisatie. Alle GGZ-instellingen die de interventie uitvoeren hebben een HKZ erkenning. Randvoorwaarden max 200 woorden Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? De checklist in de bijlage van de handreiking geeft een overzicht van alle te regelen zaken voor de uitvoering van de groepscursus. In hoofdlijnen gelden de volgende randvoorwaarden:. draagvlak binnen de eigen organisatie, samenwerking met andere betrokken intern dan wel extern, materiele voorzieningen (cursusruimte, materialen voor deelnemers, etc.) en voldoende tijd voor het organiseren en uitvoeren van de cursus. De cursus is een vorm van geïndiceerde depressiepreventie en daarvoor geldt dat die voor deelnemers onder het verzekerd pakket van de ziektekostenverzekering valt. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Implementatie max 200 woorden Is er een systeem voor implementatie? Geef een samenvatting. In de handreiking voor coördinatoren en begeleiders van de cursus In de put, uit de put staat uitgebreide informatie over de praktische zaken en vragen voor diegenen die de cursus willen gaan organiseren. De handreiking bevat een draaiboek die cursusbegeleiders kunnen gebruiken voor de uitvoering van de cursus In de put, uit de put. Per cursusbijeenkomst staat er in het draaiboek een programma met adviezen voor cursusbegeleiders. Daarnaast gebruiken cursusbegeleiders dezelfde materialen als de cursisten: de cursusmap. Kosten max 200 woorden Wat zijn de kosten van de interventie? Benoem daarbij de personele (in aantallen uren) en de materiële kosten. De kosten van de interventie zijn onder te verdelen in de volgende kostenposten (2016): Materiaal: Handreiking coördinatoren en begeleiders 39,95 Cursusmap volwassenen 31,10 Twee-daagse training voor begeleiders: 580,00 Personele kosten (= uurtarief cursusbegeleider maal hieronder aangegeven tijdsinvestering) Globale tijdsinvestering: Werving: 20 uur Voorbereiding: 8 uur per begeleider (24 uur per begeleider indien de training nog gevolgd dient te worden) Werving 20 uur Kennismakingsgesprekken: 12 uur per begeleider (uitgaande van 12 deelnemers, gemiddeld 1 uur per deelnemer). Uitvoering cursus voor korte variant: 28 uur per begeleider (4 uur per bijeenkomst x 6 bijeenkomsten en 1 terugkombijeenkomst) Administratieve zaken: 4 uur per begeleider De eerste keer dat de cursus georganiseerd wordt, kost dit meestal extra tijd. Cursusbegeleiders moeten getraind en ingewerkt worden en er moeten vaak extra inspanningen voor de werving gedaan worden. Titel interventie * 11

12 Op basis van 12 deelnemers komt de totale tijdsinvestering op 63 uur voor een cursusbegeleider die zich nog helemaal moeten inwerken en 47 uur voor vervolgcursussen. Titel interventie * 12

13 3. Onderbouwing Probleem max 400 woorden Voor welk probleem of (mogelijk) risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard, ernst, spreiding en gevolgen. Een vijfde (18.7%) van alle Nederlanders krijgt ooit in zijn leven een depressie. Jaarlijks heeft 5,2% van de gehele bevolking een depressieve stoornis. In 2009 waren dat in totaal volwassenen (De Graaf et al., 2010). Daarnaast zijn er jaarlijks circa 1,3 miljoen mensen met een subklinische depressie mensen die wel last hebben van depressieve klachten maar niet voldoen aan de diagnostische criteria van een klinische depressie (Romijn et al., 2008). Depressie komt voor in alle lagen van de bevolking. Wel kunnen een aantal risicogroepen worden onderscheiden. Zo komt een depressieve stoornis bijna twee keer zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen. In 2011 had 13,1% van de mannen van jaar ooit in het leven een depressieve stoornis. Voor de vrouwen was dit 24,3% (De Graaf et al., 2010). Op jongere leeftijd is er een kleiner risico op een depressieve stoornis (De Graaf et al., 2010). Verder is de prevalentie van depressie relatief hoog onder bevolkingsgroepen met een lage SES (laag opleidingsniveau, laag inkomen, geen betaalde baan) vergeleken met groepen met een hoge SES (De Graaf et al., 2010). Van de volwassenen tussen de 18 en 64 jaar met alleen lagere school heeft 7,6% een depressieve stoornis, vergeleken met een jaarprevalentie van 5,2% voor alle inwoners van Nederland in dezelfde leeftijdsgroep (De Graaf et al., 2010). Mensen met een subklinische depressie hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van een depressieve stoornis (Cuijpers & Smit, 2004). De aanwezigheid van depressieve klachten is de belangrijkste voorspeller van een depressieve stoornis. Een opeenstapeling van risicofactoren bij eenzelfde individu verhoogt het risico op depressie aanzienlijk (Romijn et al., 2008). Voorbeelden van risicofactoren zijn: cognitieve stoornissen, gebrek aan of verlies van sociale contacten, lichamelijke ziekten, en functionele beperkingen (Djernes, 2006). Oorzaken max 400 woorden Welke factoren veroorzaken het probleem of (mogelijk) risico? Er bestaat niet één oorzaak van depressie; het gaat altijd om een combinatie van elkaar beïnvloedende determinanten van zowel biologische, sociale als psychologische aard. Smit (2007) beschrijft dat onder andere met de volgende factoren volwassenen zich kunnen beschermen tegen het ontstaan van depressie: Begrip, kennis van depressie en wat eraan gedaan kan worden Een gevoel van controle, het versterken van de interne locus of control Het plannen van en deelnemen aan plezierige activiteiten Zelfinzicht, een realistische zelfwaardering en zelfvertrouwen Goede interpersoonlijke relaties Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Aan te pakken factoren max 200 woorden Welke factoren pakt de interventie aan en welke onder 1.2 benoemde (sub)doelen horen daarbij? Begrip, kennis van depressie en wat eraan gedaan kan worden Inzicht in het ontstaan van depressieve klachten en het verband tussen denken, doen en voelen. Vaardigheid in constructief denken: het opsporen van gedachten die de stemming verslechteren en deze veranderen in gedachten die de stemming verbeteren. Een gevoel van controle, het versterken van de interne locus of control Technieken om beter te ontspannen. Technieken om meer plezierige activiteiten te ondernemen en te plannen. Titel interventie * 13

14 Technieken om piekeren te verminderen. Het plannen van en deelnemen aan plezierige activiteiten Zelfinzicht, een realistische zelfwaardering en zelfvertrouwen Goede interpersoonlijke relaties Vaardigheid in het omgaan met problemen die mogelijk worden ondervonden in contacten met anderen. Meer assertiviteit door gedachten en gevoelens te uiten, op te komen voor zichzelf en daarbij rekening te houden met anderen. Vaardigheid om het geleerde in de cursus vast te houden in de toekomst. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Verantwoording max 1000 woorden Maak aannemelijk dat met deze aanpak ook daadwerkelijk de doelen bij deze doelgroep bereikt kunnen worden. In de put, uit de put is een preventieve cursus met het doel depressieve klachten bij volwassenen te verhelpen of te verminderen en daarmee de toename van klachten dan wel een depressieve stoornis te voorkomen. Deze cursus is gebaseerd op de Amerikaanse cursus Coping with Depression, die reeds op vele manieren is toegepast en uitgebreid is onderzocht op effectiviteit (Haringsma, 2006). Cuijpers et al (2009) beschrijven in een artikel de geschiedenis van deze cursus en 25 gecontroleerde gerandomiseerde en vergelijkende onderzoeken naar de Coping with Depression-cursussen. Uit dit artikel blijkt dat deze cursus effectief is in het verminderen van depressieve klachten en het voorkomen van het ontstaan van een depressie in verschillende doelgroepen en settings (waaronder volwassenen en ouderen in Nederland). Wat betreft de opzet, de gebruikte theorieën, technieken en methoden, en de volgorde van de verschillende onderdelen/onderwerpen, komt de cursus In de put, uit de put overeen met de Coping with Depression Course. De teksten en voorbeelden zijn aangepast aan de Nederlandse doelgroep. De in de cursus gebruikte methodieken zijn voornamelijk gebaseerd op de sociaal leren theorie (Bandura 1977). Deze theorie gaat ervan uit dat depressie en depressieve klachten samengaan met een afname in plezierige activiteiten en een toename in onplezierige interacties tussen de persoon en zijn/haar omgeving(lewinsohn e.a. 1979). Gedachten en gevoelens zijn, net als gedrag, volgens deze theorie aangeleerd. Iemand met depressieve klachten heeft disfunctionele manieren van denken en voelen aangeleerd. Door het aanleren van andere manieren van denken en doen kunnen ook de depressieve klachten afnemen. Technieken die in de cursus gebruikt worden zijn, naast de sociaal leren theorie, ontleend uit de cognitieve therapie van Beck (Beck, 1979), sociale vaardigheidstraining (Sanchez, Lewinsohn & Larson, 1980; Teri & Leitenberg, 1979; Zeiss, 1977) en de probleemoplossende therapie (McLean & Hakstian,1979). De meeste technieken zijn gebaseerd op elementen uit cognitieve gedragstherapeutische inzichten. Cognitieve gedragstherapie is gericht op het verduidelijken van de relatie tussen gedachten, gevoelens en gedrag, het ontdekken en veranderen van negatieve denkpatronen en het stimuleren van het ondernemen van meer (plezierige) activiteiten (Gerrits, 2007). Het idee achter de cognitieve gedragstherapie is dat je door het veranderen van de cognities (gedachtenpatronen) en/of het gedrag van een persoon de gevoelens van deze persoon ook kan beïnvloeden. Uit vergelijkend onderzoek naar bovengenoemde therapieën bleek dat deze behandelvormen allemaal even effectief zijn in het verhelpen en/of verminderen van depressieve klachten (Lewinsohn, 1984). Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Titel interventie * 14

15 4. Onderzoek 4.1 Onderzoek naar de uitvoering max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de uitvoering van de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van ieder genoemd onderzoek mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave (indien gepubliceerd) b) Het type onderzoek, de onderzoeksmethode en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot inzicht in de mate waarin activiteiten zijn uitgevoerd volgens plan, het bereik van de interventie, de waardering en ervaring van de uitvoerders en doelgroep, succes- en faalfactoren, en -indien beschikbaar- de uitvoerbaarheid, de randvoorwaarden en de omgevingsvariabelen. Implementatie van de cursus Omgaan met depressie in de preventieve geestelijke gezondheidszorg. Resultaten van de tussentijdse evaluatie. Auteurs: Voordouw & Kramer Jaar: In de periode vond er een evaluatie en monitor plaats naar het Implementatieproject van de cursus In de put, uit de put. Dit vond plaats aan de hand van vragenlijsten, die werden toegestuurd aan alle ambulante/geïntegreerde GGZ-instellingen. De cursus voor volwassenen en de cursus voor ouderen zijn ieder met een aparte vragenlijst geëvalueerd. De respons voor de volwassenencursus was 89% (=49 vragenlijsten). Voor de ouderencursus was dit 85% (=46 vragenlijsten). Als belemmerende factoren bij de start met of voortzetting van de cursus kwamen de volgende aspecten naar voren: andere prioriteiten voor het inzetten van beschikbare capaciteit andere activiteiten voor mensen met depressieve klachten (bij de volwassencursus). Voor zover bekend betreft het hier activiteiten die door de instellingen zelf zijn ontwikkeld en die goed lopen. ontevredenheid over de cursus problemen met de werving te weinig personeel Bevorderende factoren die werden genoemd bij het starten of voortzetten van de cursus zijn: de omvang van de depressieproblematiek aansluiting van de cursus past binnen het preventiebeleid van de instelling de vraag die er is naar dergelijke cursussen pluspunten van de cursus: de effectiviteit, de goede inhoud, de positieve ervaringen elders, het aanbod voor een groep, het groepswerk en het plezier dat de cursusbegeleiders hebben in het geven van de cursus. de beschikbaarheid van cursusmateriaal, trainingen en ondersteuning vanuit het Implementatieproject Kenmerken van de cursussen die in 1999 zijn gegeven: 55 volwassenencursussen, uitgevoerd door 27 GGZ-instellingen: Bij de volwassenen cursus zijn er in totaal 531 deelnemers gestart, waarvan 442 deelnemers de hele cursus hebben afgemaakt. Dat betekent dat gemiddeld 17% van de volwassenen voortijdig stopte. 52 ouderencursussen, uitgevoerd door 30 GGZ-instellingen.. Bij de 55+ cursus ging het om 453 deelnemers bij aanvang en 380 deelnemers bij afronding van de cursus. Oftewel, gemiddeld 14% Titel interventie * 15

16 van de 55+-ers makte de cursus niet af. Dit is laag ten opzichte van gegevens die bekend zijn uit de therapeutische setting. Gegevens over deelnemers aan de cursus: Zestien verschillende GGZ-instellingen hebben in totaal gegevens verzameld van 136 volwassenen deelnemers (gemiddelde leeftijd: 44 jaar, 72,8% vrouw) en deelnemers (gemiddelde leeftijd: 63,5 jaar, 71,4% vrouw) verzameld. Ruim 70% van de deelnemers loopt langer dan een jaar met de klachten rond en meer dan 80% heeft al eerder een behandeling gehad voor psychische of sociale problemen. Zowel bij de volwassenen als 55+ zijn de depressie klachten na afloop van de cursus significant gedaald (p<0.001). Het rapportcijfer van deelnemers aan de volwassenen cursus was gemiddeld 7,9 (SD=0,9) voor de cursus en 8,5 (SD=0,8) voor de cursusleiders. De deelnemers aan de 55+ cursus gaven de cursus gemiddeld een 7,8 (SD=1,0) en de cursusleiders een 8,6 (SD=0,8). Wat betreft de volwassenen cursus vindt 90% van de deelnemers de cursus een aanrader en 9% zegt de cursus misschien aan te raden. Bij de cursus voor 55+ vindt 76% van de deelnemers de cursus een aanrader en 22% zegt de cursus misschien aan te raden. 4.2 Onderzoek naar de behaalde effecten max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de behaalde effecten met de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van iedere genoemde studie mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave b) Het type onderzoek, de meetinstrumenten en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot het bereik van de interventie, de gevonden effecten en -indien beschikbaar- de door de doelgroep ervaren effectiviteit en de mate waarin de veronderstelde werkzame elementen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. De nieuwe, ingekorte, variant van in de put uit de put is op dit moment niet onderzocht. Wel is vanuit de literatuur bekend dat kortere interventies effectief kunnen zijn in het verminderen van depressieve klachten. Nieuwsma en collega s (2012) concludeerden op basis van hun meta-analyse dat interventies die uit 6 tot 8 sessies psychotherapie bestaan tot minder depressieve klachten kunnen leiden. Dat is met name het geval bij cognitieve gedragstherapie en probleemoplossende therapie, Ook zijn er aanwijzingen dat de lengte van de interventie geen effect heeft op het al dan niet voorkomen van een depressie. Cuijpers en collega s (2008) voerden een meta-analyse uit naar psychologische interventies voor depressiepreventie. Zij includeerden 19 studies. Tussen de interventies met 6 of minder sessies en de interventies met 7 tot 16 sessies vonden zij geen verschil in de kans op het krijgen van en depressie. Ook uit een latere meta-analyse (Cuijpers et al, 2013) bleek het verband tussen de hoeveelheid psychotherapie en het behandeleffect zwak te zijn. Naar de oorspronkelijke, langere versie van In de put, uit de put zijn twee gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken gedaan. Deze studies staan hieronder toegelicht, evenals de meta-analyses waarin de onderzoeken naar In de put, uit de put zijn meegenomen. Studie 1: A. E. Allart-van Dam, C.M.H. Hosman, C.A.L. Hoogduin en C.P.D.R. Schaap (2003 en 2007). B. In een gerandomiseerde gecontroleerde trial met een interventiegroep (n=68) en een assessmenten advies controlegroep (n=42) zijn de korte en lange termijn effecten onderzocht van de groepsinterventie In de put, uit de put op de mate van depressieve klachten en de incidentie van depressieve episodes. Metingen vonden plaats 1, 6 en 12 maanden na de interventie. C. C. De subklinische depressieve klachten, zoals gemeten met de BDI, verminderden na 1 maand significant meer bij proefpersonen die deelnamen aan de groepsinterventie. De effectgrootte voor de groepsinterventie was ES=0.80 (t= p<0.01). In vergelijking met de controlegroep, werd er een Titel interventie * 16

17 significant groter effect gevonden van de groepsinterventie op negatieve gedachten (ATQ: t=-2.16, p=.033, ES=0.39), leuke activiteiten (PES: t=-2.06, p=.042, ES=0.33), zelfwaardering (NPV-ZW: t=- 2.19, p=.031, ES=0.33), sociale vaardigheden (SIG: t=-2.79, p=.006, ES=0.33) en de frequentie van sociale steun (SSL-I: t=-2.16, p=.033, ES=0.29). Op de lange termijn werd er een significante vermindering waargenomen van de subklinische klachten, zoals gemeten met de BDI, zowel na 6 maanden (F(1,85)=9.30, p=0.003) als na 1 jaar (F(1,85)=4.62, p=0.034). Deze positieve effecten op de lange termijn bleken zich alleen voor te doen bij deelnemers die laag scoorden op de BDI bij de voormeting (<14). De deelnemers in de experimentele groep met een lage score op de BDI bij de voormeting behielden hun lage score na 1 jaar, terwijl de depressieve klachten waren toegenomen in de tijd bij de controlegroep. De cursus In de put, uit de put bleek na 1 jaar geen invloed te hebben op de incidentie van een depressieve episode. Studie 2: A. V. Spek, I. Nyklícek, N. Smits, P. Cuijpers, H. Riper, J. Keyzer en V. Pop (2007). V. Spek, P. Cuijpers, I. Nyklícek, N. Smits, H. Riper, J. Keyzer en V. Pop (2008). B. In een gerandomiseerde gecontroleerde trial is de effectiviteit van de internetinterventie Kleur je Leven op korte en lange termijn vergeleken met de effectiviteit van de groepsinterventie In de put, uit de put en een wachtlijst controlegroep. In totaal namen 301 volwassenen van 50 jaar en ouder met milde depressieve klachten deel aan het onderzoek, waarvan 99 in de interventiegroep zaten en 100 in de wachtlijst controlegroep. Er vond een voormeting plaats en 2 nametingen (10 weken en 1 jaar na afloop van de cursus). C. Subklinische depressieve klachten van deelnemers aan de cursus In de put, uit de put waren significant verminderd direct na afloop van de cursus vergeleken met de controlegroep (d=0,65). Er was geen significant verschil in afname van depressieve klachten in vergelijking met de internetvariant van deze cursus. De effectgroottes 10 weken en 1 jaar na afloop van de cursus waren d=0,65 en d=0,62 respectievelijk. Studie 3: A. P. Cuijpers, F. Smit en A. van Straten (2007) B. In een meta-analyse van gerandomiseerde effectstudies zijn de effecten van psychologische interventies waaronder In de put, uit de put onderzocht voor mensen met een subklinische depressie. In deze meta-analyse werden 7 studies met in totaal 700 deelnemers meegenomen. C. Er werden middelmatige effecten gevonden (d=0,42, 95% CI: 0,23 0,60) van psychologische interventies op het verminderen van depressieve klachten. Conclusie: Psychologische interventies kunnen bijdragen aan het verminderen van subklinische depressieve klachten. Studie 4: A. P. Cuijpers, A. van Straten, F. Smit, C. Mihalopoulos en A. Beekman (2008) B. In een meta-analyse van gerandomiseerde gecontroleerde trials werd onderzocht of preventieve interventies waaronder In de put, uit de put effectief zijn in het verminderen van de incidentie van depressieve stoornissen. Er werden 19 studies met gezamenlijk 5806 proefpersonen (3014 in de interventiegroepen en 2972 in de controlegroepen) geïncludeerd. C. De incidentie van depressie nam significant af met 22% in de experimentele groepen vergeleken met de controlegroepen (Incidence Rate Ratio [IRR] = 0,78; 95% CI: 0,65 0,93; p < 0,01). Heterogeniteit was I2=33%. Er waren geen significante verschillen op basis van doelgroep of type preventie. De data suggereren dat preventie gebaseerd op interpersoonlijke psychotherapie effectiever is dan preventie gebaseerd op cognitieve gedragstherapie. Conclusie: Preventieve interventies kunnen bijdragen aan het verminderen van de incidentie van depressie. Studie 5: A. K. van Zoonen, C. Buntrock, D.D. Ebert, F. Smit, C.F. Reynolds III, A.T.F. Beekman en P. Cuijpers (2014) B. In een meta-analyse van gerandomiseerde gecontroleerde trials is onderzocht of preventieve interventies waaronder In de put, uit de put ook effectief zijn in het voorkómen van een Titel interventie * 17

18 depressie. Tweeëndertig studies voldeden aan de inclusiecriteria. Deze studies omvatten een totale onderzoekspopulatie van 6214 deelnemers waarvan 3312 in de interventiegroepen en 2902 in de controlegroepen. C. De IRR was 0,79 (95% CI: 0,69 0,91), wat wijst op een afname van de incidentie van depressie met 21% in de interventiegroepen vergeleken met de controlegroepen. Het niveau van heterogeniteit was laag (I2 = 24%). Conclusie: de preventie van depressie lijkt uitvoerbaar en kan bijdragen aan het voorkómen dan wel uitstellen van het ontstaan van een depressieve stoornis. Let op: dit onderdeel (4.2) hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op de niveaus Goed beschreven en Goed onderbouwd. Titel interventie * 18

19 5. Samenvatting werkzame elementen Wat zijn de werkzame elementen van deze interventie waardoor de gestelde doelen bij de doelgroep gerealiseerd worden? Geef een puntsgewijs overzicht van de belangrijkste werkzame elementen van de interventie. Denk daarbij aan inhoudelijke en praktische elementen. Max 250 woorden Door kennis over het ontstaan van depressie krijgt de deelnemer tijdens de cursus vertrouwen en controle over het eigen gedrag en daarmee over de depressie. Cursisten krijgen daarmee een duidelijke verklaring voor de depressieve klachten en de boodschap dat zij daar zelf iets aan kunnen doen. Dit inzicht blijkt een belangrijke component van effectieve interventies gericht op depressieve klachten (Lewinsohn et al, 1984). Aanleren of versterken van sociale vaardigheden: cursisten leren verschillende sociaal vaardigheidstechnieken die het zelfvertrouwen en de interpersoonlijke relaties versterken. De assertiviteit wordt verhoogd door gedachten en gevoelens te uiten, op te komen voor zichzelf en daarbij rekening te houden met anderen. Dit werkt bevorderend voor de interpersoonlijke relaties en heeft een positief effect op depressieve klachten (Lewinsohn et al, 1979). Controle leren uitoefenen op eigen gedrags- en denkpatronen die van invloed zijn op zijn depressieve klachten. Door te leren ontspannen, om meer plezierige activiteiten te ondernemen en om het piekeren te verminderen. Op deze manier wordt dus het gevoel van controle vergroot en daardoor neemt het zelfvertrouwen toe. Dit zijn technieken uit de cognitieve gedragstherapie en de sociaal leren theorie. Leren herkennen van eigen denkpatronen (zelfinzicht): leren opsporen van gedachten die de stemming verslechteren en deze te veranderen in gedachten die de stemming verbeteren (Lewinsohn et al, 1984). Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Titel interventie * 19

20 6. Aangehaalde literatuur Maak een alfabetische lijst van alle in deze beschrijving aangehaalde literatuur en gebruik hiervoor de APAnormen (variant met kleine letters, zie aanwijzingen in de handleiding). Allart, E., Hosman, C.M.H., Hoogduin, C.A.L., Schaap, G.P.D.R. (2003). The Coping With Depression Course: Short-Term Outcomes and Mediating Effects of a Randomized Controlled Trial in the Treatment of Subclinical Depression. Behavior Therapy, 34, Allart, E., Hosman, C.M.H., Hoogduin, C.A.L., Schaap, G.P.D.R. (2007). Prevention of depression in subclinically depressed adults: Follow-up effects on the Coping with Depression course. Journal of Affective Disorders, 97, American Psychiatric Association (2001). Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV- TR. Lisse: Zwets & Zeitlinger. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall. Beck, A. T., Rush, A. J., Shaw, B. F., & Emery, G. (1979). Cognitive Therapy of Depression. New York: Wiley. Cuijpers, P., & Smit, F. (2004). Sub threshold depression as a risk indicator for major depressive disorder: A systematic review of prospective studies. Acta Psychiatrica Scandinavica, 109, Cuijpers, P., Muñoz, R.F., Clarke, G.N. & Lewinsohn, P.M. (2009). Psychoeducational treatment and prevention of depression: The Coping with Depression course thirty years later. Clinical Psychology Review, 29, Cuijpers, P, van Straten A, van Schaik A, Andersson G. (2009). Psychological treatment of depression in primary care: a meta-analysis. British Journal of General Practice, 59, Cuijpers, P., Huibers, M., Ebert, D.D., Koole, S.L., Andersson, G. (2013). How much psychotherapy is needed to treat depression? A metaregression analysis. Journal of Affective Disorders, 149, Cuijpers, P. & Wilschut, N. (2014) In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen. ThiemeMeulenhoff. Amersfoort. Djernes, J.K (2006). Prevalence and predictors of depression in populations of elderly: A review. Acta Psychiatr. Scand 113, De Graaf, R., ten Have, M., van Dorsselaar, S. (2010) De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. NEMESIS-2: Opzet en eerste resultaten. Trimbos-instituut. Utrecht. Gerrits, R.S., Zanden, R.A.P. van der (2007a). Gripopjedip online. Een CGT preventiecursus in een chatbox. Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 34, Gerrits, R.S., Zanden, R.A.P. van der, Visscher, R.F.M., & Conijn, B.P. (2007b). Master your mood online: A preventive chat group intervention for adolescents. Australian e-journal for the Advancement of Mental Health, 6,1-11. Goodman, S.H., & Gotlib, I.H. (1999). Risk of psychopathology in the children of depressed mothers: a developmental model for understanding mechanisms of transmission. Psychopathological review, 106, Titel interventie * 20

21 Haringsma, R, Engels, G.I., Cuijpers, P. & Spinhoven, Ph. (2006). Effectiveness of the Coping With Depression (CWD)course for the older adults provided by community-based mental health care system in the Netherlands: a randomized controlled field trial. International Psychogeriatrics, 18, Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ (2005). Multidisciplinaire richtlijn depressie. Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van volwassen cliënten met een depressie. Utrecht: Trimbosinstituut. Lewinsohn, P.M., & Talkington, J. (1979). Studies on the measurement of unpleasant events and relations with depression. Applied Psychological Measurement, 3, Lewinsohn, P.M., Youngren, M.A., & Grosscup, S.J. (1979). Reinforcement and depression. In R.A. Depue (red.) The psychobiology of depressive disorders: Implications for the effects of stress. New York: Academic Press. Lewinsohn, P.M., Antonucci, D.O., Breckenridge, J.S., & Teri, L. (1984). The coping with depression course. Eugene: Castalia Publishing Company. McLean, P.D., & Hakstian, A.R. (1979). Clinical depression: Comparative efficacy of outpatients treatments. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 47, Meijer, S., Smit, F., Schoemaker, C., Cuijpers P. (2006). Gezond verstand: evidence-based preventie van psychische stoornissen. De Bilt: RIVM, centrum Volksgezondheid Toekomst Verkenningen en Trimbosinstituut, centrum Preventie en Kortdurende Interventie. Nieuwsma, J.A, Trivedi, R.B, McDuffie, J, Kronish, I, Benjamin, D, Williams, J.W. (2012). Brief Psychotherapy for Depression: A Systematic Review and Meta-Analysis. International Journal of Psychiatry in Medicine 43, Romijn, G., Ruiter, M. & Smit, F. (2008). Meer effect met depressiepreventie? Strategieën voor publieksvoorlichting, vroegherkenning en terugvalpreventie. Utrecht: Trimbos-instituut. Sanchez, V.C., Lewinsohn, P.M., & Larson, D. (1980). Assertion training: Effectiveness in the treatment of depression. Journal of Clinical Psychology, 36, Smit, F., Sambeek, D., van, Bohlmeijer, E., & Cuijpers, P. (2001). Factsheet Preventie. Depressie. Utrecht: Trimbos-instituut. Smit, F., Cuijpers, P., Oostenbrink, J., Batelaan, N., Graaf, R. de, & Beekman, A. (2006). Costs of nine common mental health disorders: Implications for curative and preventive psychiatry. Journal of Mental Health and Economics, 9, Smit, F. (2006). Prevention of Depression (Dissertation). Departments of Psychiatry and Clinical Psychology, VU University medical centre, Amsterdam. Smit, F. (2007) Factsheet Preventie. Preventie van depressie. Utrecht: Trimbos-instituut. Spek, V., Nyklícek, I., Smits, N., Cuijpers, P. Riper, H. Keyzer, J., Pop, V. (2007). Internet-based cognitive behavioural therapy for subthreshold depression in people over 50 years old: A ramdomized controlled clinical trial. Psychological Medicine, 37, Spek, V., Cuijpers, P., Nyklícek, I., Smits, N., Riper, H., Keyzer, J., Pop, V. (2008). One-year follow-up results of a randomized controlled clinical trial on internet-based cognitive behavioral therapy for subthreshold depression in people over 50 years old. Psychological Medicine, 38, Titel interventie * 21

22 Teri, L., & Leitenberg, H. (1979). Assertion training in the treatment of depression in a community mental health center. Paper presented at the Association for the Advancement of Behavior Therapy. Voordouw, I., & Kramer, J. (2001). Implementatie van de cursus Omgaan met depressive in de preventieve geestelijke gezondheidszorg. Resultaten van de tussentijdse evaluatie. Utrecht: Trimbos-instituut. Wilschut N., Dijkstra, M., Ruiter, M., Cuijpers, P. (2011). In de put, uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen. Een handreiking voor coördinatoren en begeleiders van de cursus voor volwassenen van 18 jaar en ouder. Utrecht: instituut. Zeiss, A.M. (1977). Interpersonal behavior problems of the depressed: A study of outpatient treatment. Dissertation Abstracts International, 38, B. Zoonen, K. van, Buntrock, C., Ebert, D. D., Smit, F., Reynolds III, C. F., Beekman, A. T. F. & Cuijpers, P. (2014). Preventing the onset of major depressive disorder: A meta-analytic review of psychological interventions. International Journal of Epidemiology, 43, Titel interventie * 22

23 7. Praktijkvoorbeeld Beschrijf, indien beschikbaar, in max. 600 woorden een praktijkvoorbeeld van de uitvoering van de interventie: hoe was de situatie voor, tijdens en na de interventie? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Titel interventie * 23