Een kritische analyse over de noodzakelijkheid van intellectuele eigendomsrechten in de 21ste eeuw.

Transcriptie

1 Faculteit rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Een kritische analyse over de noodzakelijkheid van intellectuele eigendomsrechten in de 21ste eeuw. «Een onderzoek naar alternatieve beschermingsmechanismen en naar de oorzaak van de faling van het huidige systeem.» Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Lucas Bossuyt Studentennummer: Promotor: Ben Depoorter Commissaris: Jef De Mot

2 Woord vooraf The essence of all beautiful art, all great art, is gratitude - Friedrich Nietzsche Met het schrijven van deze Masterproef sluit ik mijn 5-jarige opleiding in de Rechten af. Het was een leerrijke ervaring en zonder de hulp van vele verschillende mensen had ik dit niet tot een goed einde kunnen brengen. Graag wil ik hen dan ook in het bijzonder bedanken. Mijn oprechte dank gaat in de eerste plaats uit naar Prof. Ben Depoorter omdat hij mij de kans en de nodige tijd heeft gegeven om te werken aan dit boeiende en hoogst relevant onderwerp. Vervolgens gaat mijn dankbaarheid ook uit naar mijn ouders, die mij steeds met raad en daad hebben bijgestaan, motiveerden en mij alle kansen hebben gegeven. Mijn broer Simon en zus Anouk, voor hun begrip, steun en geduld. Mijn neef Sacha met wie ik afgelopen jaar samen een kot deelde, omwille van de goede zorgen, de nuttige tips en nodige peptalk die mij opvrolijkten. Ten slotte gaat mijn dank ook uit naar mijn vriendin Penelope, omwille van haar nimmer aflatend optimisme. Veel leesplezier! Dit werk is gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 2.0 België licentie. Ga naar om een kopie van de licentie te kunnen lezen. 2

3 Inhoudstabel Woord vooraf 2 Inhoudstabel 3 Lijst van gebruikte afkortingen 7 Inleiding: Don t blame the player, blame the game 9 Deel I: Intellectueel eigendomsrecht vandaag 12 A. Het concept intellectueel eigendomsrecht Karakter van de intellectuele eigendomsrechten Publieke goederen Overige kenmerken van intellectuele eigendomsrechten Overzicht van de belangrijkste intellectuele eigendomsrechten Auteursrecht (copyright law) Octrooirecht (patent law) Merkenrecht (trademark law) Tekeningen- en modellenrecht (design law) Bedrijfsgeheimen (trade secrets) Historische ontwikkeling van de intellectuele eigendomsrechten Auteursrecht (copyright law) Octrooirecht (patent law) Merkenrecht (trademark law) Tekeningen- en modellenrecht (design law) Bedrijfsgeheimen (trade secrets) Argumenten pro intellectueel eigendomsrecht Natuurrecht Utilitaire argumenten Overige argumenten 31 B. Huidig wetgevend kader van het auteursrecht Internationaal Conventie van Bern 32 3

4 1.2 WIPO ACTA Europees Richtlijn informatiemaatschappij Uitzonderingen op het auteursrecht Richtlijn inzake elektronische handel SABAM v. Scarlet en SABAM v. Netlog Richtlijn betreffende de handhaving van intellectuele 40 eigendomsrechten 3. Nationaal De auteurswet van 30 juni De thuiskopie, art. 22, 1, 5 AW Amerika De Telecommunications Act Digital Millennium Copyright Act SOPA PIPA Fair Use 48 C. Rechtspraak: Sisyfusarbeid en Pyrrusoverwinningen Inleiding A&M Records v. Napster, Inc Metro-Goldwyn-Mayer Studios Inc. v. Grokster, Ltd Het BitTorrent Protocol Darknets & hostingbedrijven Samenvattend overzicht van belangrijkste feiten in file sharing 61 D. Aansprakelijkheid Aansprakelijkheid van Internet Service Providers Algemeen Rechtszaak BAF v. Belgacom & Telenet IFPI/Polygram v. Belgacom Skynet Besluit Aansprakelijkheid van zoekmachines (search engines) Aansprakelijkheid voor links (linking liability) 68 4

5 2.2 Aansprakelijkheid voor User Generated Content: 69 de Viacom v. YouTube zaak 3. Aansprakelijkheid van P2P-dienstverleners Aansprakelijkheid van torrent websites Aansprakelijkheid van de gebruiker Algemeen Capitol Records v. Jammie Thomas-Rasset Promusicae v. Telefonica De Espania Het backlash-effect 77 Deel II: Kritiek op de intellectuele eigendomsrechten 78 en impact van de digitale revolutie A. Argumenten contra intellectueel eigendomsrecht Natuurrecht Utilitaire argumenten Een wereld zonder intellectuele eigendomsrechten? 79 B. Digital killed the video star? 80 C. History repeats itself 84 D. Is file sharing een substitute of een complement? 85 Deel III: Alternatieven 91 A. Van copyright naar copyfight? 91 B. De toekomst van het auteursrecht en de media industrie 92 in de digitale maatschappij 1. Digital Rights Management Creative Commons-licentie Lichôdmapwa Aabatchouk Streaming: If you can t beat them, join them Spotify Deezer Napster Apple 104 5

6 4. Een collectieve licentie (blanket license) Graduele aanpak (graduated response) Wat Notice & takedown Notice & notice Notice & disconnection/graduated response Wat Voordelen Nadelen Filtering Website blocking Content filtering Domain name blocking SABAM v. Scarlet en SABAM v. Netlog Rechtbanken voor auteursrechtinbreuken Content flat-rate Wat? Uitwerking De thuiskopieheffing Recht op privacy Toetsing aan geldende wetgeving Online music stores Crowdfunding 118 Besluit 120 Bibliografie 123 A. Rechtsleer en algemene literatuur 123 B. Wetgeving Internationale, Europese en buitenlandse wetgeving Belgische wetgeving 129 C. Rechtspraak 130 D. Websites 131 6

7 Lijst van gebruikte afkortingen ACTA: ASCAP: AW: BAF: BEA: BIRPI: BOW: BVIE: CC: CDA: CFR: CRID: CRMO: DMCA: DRM: ECD: GNU: HvJ: ICRI: IER: ISP: IFPI: MPAA: NDA: NTD: OESO: PCT: PIPA: RIAA: Anti Counterfeiting Trade Agreement American Society of Composers, Authors & Publishers Auteurswet Belgian Anti Piracy Federation Belgian Entertainment Industry Bureaux Internationaux Reunis pour la Protection de la Propiete Intellectuelle Belgische Octrooi Wet Benelux-Verdrag inzake de Intellectuele Eigendom Creative Commons Communications Decency Act Content flat-rate Centre de Recherche Informatique et Droit Collective Rights Management Organisation Digital Millennium Copyright Act Digital Rights Management European Electronic Commerce Directive GNU's Not Unix Hof van Justitie Interdisciplinary centre for Law & ICT Intellectuele Eigendomsrechten Internet Service Provider International Federation of the Phonographic Industry Motion Picture Association of America Non Disclosure Agreement Notice and takedown Organisatie voor Economische Samenwerking & Ontwikkeling Patent Cooperation Treaty Protect Intellectual Property Act Recording Industry Association of America 7

8 SABAM: SOPA: TPB: TPM: UGC: U.S.C.: UvP: WCT: WHPC: WIPO: WMPC: WPPT: Société d Auteurs Belge Belgische Auteurs Maatschappij Stop Online Piracy Act The Pirate Bay Technische Beschermingsmaatregelen User Generated Content United States Code Unieverdrag van Parijs WIPO Copyright Treaty Wet betreffende de handelspraktijken en de voorlichting en bescherming van de consument. World Intellectual Property Organisation Wet Marktpraktijken en Consumentenbescherming WIPO Performances & Phonograms Treaty 8

9 Inleiding: Don t blame the player, blame the game 1. Niks beters dan tokkelen op een PC met wat achtergrondmuziek. De laatste keer dat ik het controleerde, bevatte mijn computer zo n 22 gigabite aan muziek. Dit zijn maar liefst 3209 verschillende nummers. Genoeg om gedurende ongeveer 9 dagen non-stop muzikaal geëntertaind te worden. Ondanks het feit dat heel wat nummers en cd s hier legaal op terecht zijn gekomen, kan ik niet ontkennen dat ook heel wat materiaal via het illegale circuit op mijn harde schijf is beland. Of ik dit problematisch vind? Neen, niet echt. Ik heb er gemengde gevoelens over. Ik beschouw hetgeen ik doe niet als diefstal. Ik stream, download en wissel muziek uit tussen vrienden met de bedoeling goed werk te ontdekken en om te kunnen participeren aan het culturele debat. Dit gebeurt aanvankelijk inderdaad zonder dat ik de artiesten en producers die de muziek gemaakt hebben daarvoor vergoed. Maar deze gratis manier om aan muziek te geraken, compenseer ik door regelmatig naar concerten te gaan, cd s te kopen van artiesten die ik bewonder omwille van hun talent en door tijdens de zomer te betalen voor een dagje op een gezellig festival. Betalen voor alle muziek waarmee ik in contact kom, is onmogelijk. Alleen al voor hetgeen ik op itunes heb staan zou ik dan minstens 3209 moeten betalen (ervan uitgaand dat ik elk nummer aan de voordelige tarieven van de itunes Store of soortgelijke online retailers kan kopen). Voor mij is het downloaden louter een manier om kosteloos kennis te maken met een artiest, net zoals je op straat iemand kan aanspreken zonder hem daarvoor te moeten betalen. Het downloaden van een nummer is net zoals het ontvangen van een business card van de artiest. Als de consument oprecht geïnteresseerd is, zal hij uiteindelijk wel overgaan tot het aanschaffen van cd s (al dan niet digitaal) en concerttickets. Maar de consument moet wel eerst de kans krijgen om voor zichzelf uit te maken of hij de muziek al dan niet goed vindt. Als je gaat winkelen en een broek past, maar uiteindelijk beslist deze niet te kopen, ben je toch niet verplicht te betalen voor het passen? 2. Muziek is een cultureel verrijkend goed waar iedereen toegang tot zou moeten hebben. Maar daar gaat de discussie eigenlijk niet over, noch is dat het essentiële probleem. De vraag is hoe de toegang tot muziek, maar ook films, series en andere grafische, literaire en audiovisuele werken, het best georganiseerd kan worden opdat alle deelnemers aan het proces 9

10 zich op een eerlijke manier behandeld voelen. Deze vraag is belangrijk geworden in de loop van de laatste jaren omwille van de opkomst van het internet en de overgang van analoge naar digitale en mobiele dragers. Bestanden uitwisselen en delen kan vandaag gebeuren door middel van slechts enkele muisklikken. Kopiëren kan tegenwoordig gebeuren met een hoog kwaliteitsbehoud en snelle communicatietechnieken. Dit heeft tot gevolg dat sommigen, voornamelijk de muziekindustrie, het World Wide Web eerder zijn gaan beschouwen als de World Wild West 1 en wanhopige pogingen ondernamen om terug te slaan en hun marktpositie te behouden. Het internet bestaat nog geen halve eeuw en nog veel minder lang voor het grote publiek maar heeft desalniettemin reeds een enorme invloed op de mensheid en haar gedrag uitgeoefend. Door het internet zijn de wijze van produceren, de marketingtechnieken en distributie-kanalen grondig gewijzigd en is het noodzakelijk geworden dat het auteursrecht wordt aangepast aan de realiteit, of beter aan de digitale omgeving. De industrie moet zich met andere woorden aanpassen aan de technologische ontwikkeling. Het businessmodel is nu eenmaal veranderd. Muziek en andere digitale entertainment kunnen vandaag rechtstreeks van de maker naar de consument gebracht worden. De technologische vooruitgang heeft er voor gezorgd dat de mens diens creativiteit en talent kan tentoonstellen en delen op een ongelimiteerde wijze en via ongelimiteerde kanalen. Zoals Prof. Depoorter zelf zo goed omschrijft: er treedt een transfer effect op van platenwinkels naar de digitale omgeving waarbij de tussenpersoon (distributie) wordt geëlimineerd. 2 Maar zorgt gedemocratiseerde cultuur ook daadwerkelijk voor meer en betere kunst of leidt het daarentegen tot de verloedering ervan? 3. We worden vandaag geconfronteerd met het probleem van de here and now mentaliteit van de huidige generaties. Jongeren willen Amerikaanse series bekijken gelijktijdig met de Amerikanen zelf, zonder additionele kosten. Waarom een half jaar wachten vooraleer het op de Europese zenders komt, terwijl het via het internet onmiddellijk kan worden bekeken? Dit illegale downloaden van muziek, films en ander entertainment materiaal is een plaag van de 21ste eeuw die vraagt om een nieuw sociaal contract tussen enerzijds de auteurs en anderzijds het publiek. Maar waar is het aanbod? Downloaders en streamers afschilderen als dieven die niet willen betalen voor het entertainment is te kort door de bocht. Aangezien het huidige systeem van bescherming van intellectuele werken grotendeels faalt, moet een onderzoek gebeuren naar alternatieven of naar manieren om het huidige systeem te verbeteren. 1 S. WERBROUCK, Piraterij op het internet, Knack 8 februari 2012, nr. 6, B. DEPOORTER, syllabus Rechtseconomie hoofdstuk 3 Intellectuele Eigendom, Gent, 2011, 8. 10

11 4. Maar welke stelsels kunnen de betrokken partijen bevredigen? No man but a blockhead ever wrote except for money schreef Samuel Johnson (auteur uit 18de eeuw). Als dit de waarheid vertolkt, moet het systeem van auteursrechten lucratief blijven voor de auteurs van creatieve werken. Auteurs willen worden betaald voor hetgeen ze vervaardigen. Auteurs moeten met andere woorden external incentives krijgen om artistieke werken te produceren. Dit is vandaag de rechtvaardigingsgrond voor Intellectuele Eigendomsrechten. Deze rechten trachten de external incentives te beschermen en garanderen de auteurs een opbrengst voor hun creatieve input. Maar stel nu dat dit fundamenteel principe fout is. Stel dat innerlijke, persoonlijke motivatie genoeg is om auteurs aan het werk te krijgen. Zou het Intellectueel Eigendomsrecht dan op een andere manier kunnen worden ingevuld? Zouden andere systemen ook kunnen werken waarbij minder illegale praktijken zouden voorkomen? Of is het huidige systeem correct en ligt de fout m.a.w. bij het publiek die de regels overtreedt? 3 5. De ervaringen tijdens mijn internationale uitwisseling in New York als student, mijn interesse, betrokkenheid en het brandend actueel zijn van de problemen rond file sharing en downloaden van muziek, films en dergelijke meer, overtuigden mij te kiezen voor dit onderwerp bij het schrijven van mijn masterproef. Door de digitale revolutie zijn de spelregels veranderd. Men kan het de speler niet kwalijk nemen zich aan de wijzigende omstandigheden aan te passen. Er zijn 3 onderverdelingen in deze masterproef. In deel I tracht ik bondig het concept en het juridisch kader weer te geven van de intellectuele eigendomsrechten in het algemeen en het auteursrecht in het bijzonder. In deel II bespreek ik de kritiek op het intellectueel eigendomsrecht en de impact van de digitale revolutie. Tenslotte ga ik in deel III op zoek naar alternatieven en voorstellen die mogelijke oplossingen bieden tegen het falen van het huidige systeem. 3 E. JOHNSON, Intellectual Property s Great Fallacy, FSULR 2011,

12 Deel I: Intellectueel eigendomsrecht vandaag A. Het concept intellectueel eigendomsrecht 6. Intellectuele eigendomsrechten zijn rechten op informatiegoederen en culturele goederen zoals onder meer boeken, muziek, uitvindingen en merken. Het verschaft aan de eigenaar een exclusief recht tot verkoop en uitbating van een intellectuele creatie. De creator verkrijgt aldus een legale monopolie die hem in staat stelt de kosten die hij gemaakt heeft bij het tot stand brengen van zijn creatie terug te recupereren Volgens de World Intellectual Property Organisation (verder WIPO) heeft het intellectuele eigendomsrecht ruim gezien betrekking op alle rechten die van toepassing zijn op de intellectuele activiteiten in industriële, wetenschappelijke, literaire en artistieke domeinen. Nationale staten hebben wetten en andere regelgeving ter bescherming van intellectueel eigendom voornamelijk omwille van 2 redenen. Vooreerst wil men een wettelijke of reglementaire uitdrukking geven aan de morele en economische rechten van creators in hun creaties en de toegang regelen tot deze werken voor het grote publiek. Ten tweede tracht men creativiteit te stimuleren en te promoten opdat het zou bijdragen tot de economische en sociale welvaart. Het intellectueel eigendomsrecht verleent aan de creators in de tijd beperkte rechten ten einde de controle te houden over het gebruik van diens creatie. Het intellectuele eigendomsrecht wordt traditioneel onderverdeeld in 2 groepen, de industriële eigendomsrechten en de auteursrechten sensu lato Intellectuele eigendomsrechten zijn patrimoniale, private, subjectieve rechten die heerschappij geven over een immateriële zaak, een creatie van de geest. Het is een aparte rechtscategorie en behoort niet tot de zakelijke rechten. Ze bestaan enkel als de wetgever deze in leven heeft geroepen. Er bestaat met andere woorden geen systeem van ongeschreven intellectuele eigendomsrechten. In hoofde van de houder worden ze als toegestane monopolierechten beschouwd, terwijl zij voor de anderen verbodsrechten zijn. Uiteraard worden er door de wet beperkingen gesteld op de exclusieve rechten, zodat andere mensen er 4 B. DEPOORTER, syllabus Rechtseconomie hoofdstuk 3 Intellectuele Eigendom, Gent, 2011, 1. 5 WIPO, Intellectual Property Handbook: policy, law & use, 2004, 3, 12

13 gebruik van kunnen maken en de maatschappij in zijn geheel kan evolueren. Verschillende intellectuele eigendomsrechtelijke bechermingssystemen kunnen voor één en dezelfde creatie gecumuleerd worden. Desalniettemin komt dit in de praktijk toch niet al te vaak voor aangezien dit tijd, geld en administratieve rompslomp betekent Alle soorten intellectuele eigendom dragen bij tot de vergroting van de menselijke kennis. Dit gebeurt niet alleen via de ontwikkeling van een nieuw soort geneesmiddel die kanker of aids kan genezen of door het ontwerpen van een nieuw design voor comfortabelere bureaustoelen, maar ook via het creëren van mooie en minder mooie muziekcomposities, kunstwerken, literatuur en zoveel meer. De kern van het intellectuele eigendomsrecht is het stimuleren van dergelijke innovaties en creaties. Deze doelstelling wordt goed weergegeven in de zogenaamde reward theory. Deze diagram geeft een cyclische patroon weer van sociale interactie. Een soort vicieuze cirkel. Zij die innoveren, worden beloond met intellectuele eigendomsrechten, die op hun beurt anderen incentives geven om eveneens te innoveren. 7 Reward Innovation Incentive Diagram: the cyclical pattern of intellectual property production and protection Karakter van de intellectuele eigendomsrechten 1.1 Publieke goederen 10. Intellectuele eigendomsrechten zijn niet volledig gelijk aan de eigendomsrechten die een persoon bijvoorbeeld kan hebben in een auto, een woning of een stuk bouwgrond. Terwijl een woning een privaat goed is, zijn intellectuele goederen in essentie publieke goederen of informatie. Dit kenmerk is van cruciaal belang en verklaart waarom dergelijke goederen niet 6 H. VANHEES, Recht van de intellectuele eigendom, Gent, 2013, H. MACQUEEN, C. WAELDE en G. LAURIE (eds.), Contemporary Intellectual Property, Law & policy, New York, Oxford University Press, 2008, Ibid. 13

14 eenvoudigweg geprivatiseerd kunnen worden. Publieke goederen zijn namelijk niet-exclusief en niet-rivaal. Goederen zijn niet-exclusief wanneer niemand er van kan worden uitgesloten. Men verwijst hierbij vaak naar de quote van Steward Brand in 1984: information wants to be free. Als je bepaalde informatie ontvangt, is het niet eenvoudig te verhinderen dat je deze informatie doorvertelt. Daarnaast zijn publieke goederen tevens niet-rivaal. Dit betekent dat meerdere mensen op hetzelfde ogenblik van bepaalde informatie kunnen genieten zonder afbreuk te doen aan het genot van diezelfde informatie door andere mensen. Informatie is met andere woorden onuitputtelijk. De kost om bepaalde informatie te produceren blijft dezelfde of het nu door 1 persoon wordt geconsulteerd, dan wel door 1 miljoen personen. Meer zelfs, de waarde van informatie stijgt naar mate meer mensen er gebruik van maken. Kijk naar websites zoals Facebook & Twitter die miljarden dollars waard zijn en waarop mensen gratis een account kunnen aanmaken. 9 De waarde van dergelijke websites is integraal afhankelijk van het aantal gebruikers. Actrice Sarah Silverman co-presenteerde op 26 maart 2013 de populaire =3 show (Equals Three show) van populaire YouTube komiek Ray William Johnson en de volgende dag telde haar YouTube Channel extra subscribers. Een stijging van maar liefst 7400%. 10 Zou een publiciteitsstunt op tv nog een dergelijk effect hebben? Alleszins niet aan dezelfde prijs (Sarah Silverman $0 aan Ray). 11. Samengevat werd het goed verwoord door Thomas Jefferson: he who receives an idea from me, receives instruction himself without lessening mine, as he who lights his taper at mine, receives light without darkening me Overige kenmerken van intellectuele eigendomsrechten 12. Zoals hierboven vermeld, verlenen intellectuele eigendomsrechten monopolierechten. De houder heeft een exclusief recht, die ten koste gaat van de vrijheid van anderen. Als derde moet men er rekening mee houden en ze respecteren. Gelet op het monopolie dat deze rechten verlenen, zijn zij steeds, wat hun toekenning en draagwijdte betreft, aan grenzen 9 J. PALFREY, Intellectual Property Strategy, Londen, The MIT Press, 2011, Brief van Thomas Jefferson aan Isaac Mc Pherson, d.d. 13 augustus Verder in diens brief schreef Jefferson: If nature has made any one thing less susceptible than all others of exclusive property, it is the action of the thinking power called an idea, which an individual may exclusively possess as long as he keeps it to himself; but the moment it is divulged, it forces itself into the possession of every one, and the receiver cannot dispossess himself of it. Its peculiar character, too, is that no one possesses the less, because every other possesses the whole of it. Bron: google. 14

15 onderworpen. Zo wordt slechts bescherming geboden aan voorwerpen (creaties) die aan de gestelde beschermingsvoorwaarden voldoen. De intellectuele eigendomsrechten zijn ook beperkt in de tijd: ieder van deze rechten bestaat slechts voor de uitdrukkelijk bepaalde periode. Er zijn ook beperkingen in de ruimte: ze bestaan slechts binnen het grondgebied van de wetgever die ze in het leven riep. Deze laatste beperking wordt aangeduid als het territorialiteitsbeginsel. Men verkrijgt slechts bescherming in het gebied waar men bescherming heeft gevraagd. Vandaag bezitten intellectuele eigendomsrechten een zeer grote economische waarde en vormen zij dan ook vaak het voorwerp van talrijke commerciële transacties Overzicht van de belangrijkste intellectuele eigendomsrechten 13. Supra (par. 7) werd vermeld dat het intellectueel eigendomsrecht in essentie onderverdeeld kan worden in 2 groepen, de industriële eigendomsrechten en de auteursrechten sensu lato. Tot deze eerste groep behoren onder andere de octrooien, tekeningen & modellen en het merkenrecht. Tot de tweede groep behoort vanzelfsprekend het auteursrecht sensu stricto voorwerp van deze masterproef maar tevens de bescherming van computerprogramma s en databanken. In deze masterproef gaat de aandacht voornamelijk, zoniet helemaal naar het auteursrecht. Hieronder volgt kort een overzicht van de voornaamste Intellectuele Eigendomsrechten. 2.1 Auteursrecht (copyright law ) 14. Copy-right, letterlijk het recht om te kopiëren, is het ruimste intellectuele eigendomsrecht en fungeert bijgevolg vaak als vangnet. Het auteursrecht beschermt de creatieve uitdrukking van een idee. Het idee zelf wordt niet beschermd en kan bijgevolg zonder probleem gestolen worden. Het auteursrecht vertegenwoordigt niet alleen een delicaat, evoluerend evenwicht tussen de belangen van de makers van creatieve werken en hun concurrenten, maar tevens een belangrijk evenwicht tussen diezelfde creatieve geesten en het publiek die hun creaties gebruiken en consumeren. 13 Met het auteursrecht worden twee doelstellingen nagestreefd. Ten eerste streeft men ernaar de culturele economie te doen 12 H. VANHEES, Recht van de intellectuele eigendom, Gent, 2013, C. NARD, M. MADISON, M. MCKENNA en D. BARNES, (eds.), The Law of Intellectual Property, New York, Wolters Kluwer Law & Business, 2011, 5. 15

16 groeien en de creativiteit te stimuleren. Ten tweede tracht men de auteurs te belonen voor hun bijdrage en creaties Geografisch gezien heeft het auteursrecht een verschillende grondslag. In het continentaal Europese rechtstelsel wordt het auteursrecht traditioneel aanzien als een soort natuurlijk recht. De auteur heeft het recht op de vruchten van zijn arbeid. You own what you create, because you own the things the creation resulted from. 15 De nadruk ligt hier voornamelijk bij de maker van auteursrechtelijke werken. Men spreekt van le droit de l auteur. Daartegenover staat in het Anglo-Amerikaanse rechtstelsel vooral het maatschappelijk nut voorop. Het Amerikaanse auteursrecht is eerder economisch gemotiveerd. Men spreekt er over the right to copy. Deze economische drijfveer komt tevens tot uiting in de Amerikaanse Grondwet: the US Congress may promote the progress of science and the useful arts, by securing for limited times to authors and inventors the exclusive right to their respective writings and discoveries. 16 Door de internationalisering zijn beide concepten naar elkaar toegegroeid In België is het auteursrecht een federale bevoegdheid en wordt het geregeld door de wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en naburige rechten. 18 Artikel 1 van deze wet stelt dat het auteursrecht werken van letterkunde of kunst beschermt, hetgeen zeer ruim geïnterpreteerd moet worden. 19 Een werk geniet de bescherming van het auteursrecht van zodra er aan 2 laagdrempelige voorwaarden voldaan zijn. Het werk moet namelijk concreet en origineel zijn. Het werk moet dus in de eerste plaats voldoende uitgewerkt en geconcretiseerd zijn. Hoe meer er beschreven staat, hoe beter. Daarnaast moet het werk ook blijk geven van originaliteit. Er is sprake van originaliteit als de maker van het werk eigen of subjectieve keuzes heeft gemaakt bij de schepping of de creatie van het werk. Het criterium van originaliteit werd door de rechtsleer en rechtspraak uitgewerkt en kan verder onderverdeeld worden in 2 componenten. Vooreerst moet er een menselijke tussenkomst 14 R. GORMAN, J. GINSBURG en A. REESE (eds.), Copyright: cases and materials, New York, Foundation Press, 2011, S. KINSELLA, Against Intellectual Property, Journal of Libertarian Studies 2001, Article 1, section 8, clause 8 US Constitution. 17 K.J. KOELMAN, Copyright Law & Economics in the EU Copyright Directive: is the Droit d Auteur Passé?, IIC 2004, 603, 18 Wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en naburige rechten, BS 27 juli Art. 1 Auteurswet. 16

17 zijn 20 en vervolgens moet het werk de persoonlijke stempel van de auteur dragen. Diens eigen inbreng moet in het werk terug te vinden zijn. 21 Op Europees niveau is het interessant te vermelden dat deze voorwaarde van originaliteit in geen enkele richtlijn of verordening is geharmoniseerd. Het Hof van Justitie heeft daarop gereageerd met een arrest waarin zij zich opwerpt als de instantie die zou mogen bepalen wat originaliteit is. Dit gebeurde in het zogenaamde Infopaq-arrest van 16 Juli Het Hof formuleert in deze uitspraak wanneer in Europa een werk auteursrechtelijk beschermd is. Volgens het Hof is een werk origineel indien het een eigen intellectuele schepping van de auteur is, die zijn persoonlijkheid weerspiegelt en tot uiting komt door de vrije creatieve keuzen bij de totstandkoming van zijn werk. Dit arrest kwam als een donderslag bij heldere hemel en toont de macht van het Europees Hof van Justitie aan. 23 Het auteursrecht verschaft de auteur vermogensrechten en morele rechten. Vermogensrechten stellen de auteur in staat geld te verdienen met zijn creatie, terwijl morele rechten er zijn om de band tussen de auteur en diens werk te beschermen. Ze beschermen de persoonlijkheid en de integriteit van de auteur. Tot slot is het nog van belang te vermelden dat auteursrechtelijke bescherming wordt verkregen zonder dat hiervoor enige formaliteit vervuld moet worden. Het creëren van een werk dat aan de beschermingsvoorwaarden voldoet, doet automatisch de auteursrechtelijke bescherming ontstaan, en dit vanaf het moment dat aan de beschermingsvoorwaarden (concrete vorm en originaliteit) voldaan is. Het werk moet dus nog niet afgewerkt zijn. De duur van het auteursrecht is het leven van de auteur plus 70 jaar Het wetgevend kader van het auteursrecht wordt hieronder in deel I, B uitgebreid besproken. 20 Cass. 27 april 1989, RW , 362; Cass. 10 december 1998, AM 1999, 355, noot N. IDE en A. STROWEL. 21 Cass. 25 oktober 1989, Arr. Cass , 272; Cass. 10 december 1998, AM 1999, 355, noot N. IDE en A. STROWEL. 22 HvJ 16 juli 2009, Infopaq International t. Danske Dagblades Forening, AM 2009, D. VOORHOOF en K. VAN DER PERRE, Handboek Auteursrecht, Gent, Academia Press, 2012, H. VANHEES, Recht van de intellectuele eigendom, Gent, 2013,

18 2.2 Octrooirecht (patent law) 18. De Belgische octrooiwet van 28 maart omschrijft een octrooi als een uitsluitend en tijdelijk recht toegekend om aan derden de exploitatie te verbieden van iedere uitvinding, op alle gebieden van de technologie, die nieuw is, op uitvinderswerkzaamheid berust en vatbaar is voor toepassing op gebied van nijverheid. 26 Een octrooi of patent is dus een tijdelijk (6 of 20 jaar) en exclusief recht van exploitatie verleend door de overheid. In België bedoelt men met overheid de Minister van Economische Zaken (momenteel Johan vande Lanotte). Niemand anders mag dit verlenen. De uitvinding is hetgeen je doet, het octrooi is het recht dat je krijgt. 27 Let wel, niet elke uitvinding komt in aanmerking voor een octrooi. Natuurwetten, wiskundige formules, abstracte ideeën, biologische processen en dergelijke meer kunnen niet gepatenteerd worden, zie art. 3 & 4 in de BOW. Net zoals bij het auteursrecht is niet de idee beschermd, maar wel de concrete uitdrukking daarvan of het toegepaste idee. Daarentegen zijn er voor het verkrijgen van een octrooi wel degelijk formaliteiten die moeten nageleefd worden. Dit is niet het geval bij het auteursrecht. 28 Om een geldig octrooi te verkrijgen moet voldaan worden aan een aantal materiële vereisten (grondvoorwaarden) en dient daarenboven een bepaalde verleningsprocedure te worden gevolgd. De materiële vereisten staan vermeld in art. 2 van de wet. Het moet een uitvinding betreffen, die nieuw is, uitvinderswerkzaamheid bevat en kan worden toegepast op het gebied van nijverheid. Een uitvinding heeft slechts uitvinderswerkzaamheid indien zij voor een deskundige niet op een voor de hand liggende wijze voortvloeit uit de huidige stand van de techniek, zie art. 6 van de Octrooiwet. Er moet dus een inventieve stap gezet worden. De formele vereisten komen er samengevat op neer dat diegene die een uitvindingsoctrooi wenst te verkrijgen een aanvraag moet indienen bij de Dienst voor de industriële eigendom bij het Ministerie van Economische Zaken volgens de voorwaarden en vormen die vastgelegd zijn in de wet en de uitvoeringsbesluiten. 29 De rechtseconomische grondslag van het octrooirecht is 25 Wet van 28 maart 1984 op de uitvindingsoctrooien, BS 9 maart Hierna BOW (Belgische Octrooi Wet) 26 Art. 2 wet van 28 maart 1984 op de uitvindingsoctrooien. 27 E. DIRIX, R. STEENNOT en H. VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2011, S. KINSELLA, Against Intellectual Property, Journal of Libertarian Studies 2001, 1-53; E. DIRIX, R. STEENNOT en H. VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2011, E. DIRIX, R. STEENNOT en H. VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2011, ; art. 13 e.v. BOW. 18

19 het feit dat er een monopolierecht wordt gecreëerd. Het is een eigendomsrecht dat investering aanmoedigt Op Europees niveau is er zo goed als geen relevante wetgeving tot stand gekomen. Er is de Richtlijn voor Biotechnologische uitvindingen 31, maar dit is een zeer technische aangelegenheid en dus een zeer beperkt gebied. Naar verluidt zou het wetgevend hiaat op EU-vlak tegen 2015 weggewerkt worden door de invoering van een Europees Octrooi met Unitair Effect. Op basis van dit octrooi zou men door middel van 1 aanvraag bescherming verkrijgen in alle 27 lidstaten (28 eenmaal Kroatië erbij komt) van de Europese Unie. De keerzijde van de medaille is dat, indien het octrooi in 1 lidstaat vervalt of nietig verklaard wordt, dit automatisch geldt voor alle overige lidstaten. De reden waarom een Europese octrooirechtelijke regeling heden ontbreekt, is omdat het octrooirecht in grote mate geharmoniseerd is via het internationaal recht, namelijk via de Patent Cooperation Treaty 32 en het Europees Octrooi verdrag 33 (ook wel verdrag van München genaamd). Let op, ondanks het gebruik van het woord Europees is dit verdrag een internationaal verdrag waarbij ook niet EU-landen lid zijn (onder andere Zwitserland bvb) Merkenrecht (trademark law) 20. In de United States Code (U.S.C.) wordt het merkenrecht omschreven als betrekking hebbend op elk woord, elke naam, elk symbool of elk middel dat gebruikt wordt om een bepaalde soort goederen of diensten te identificeren en te onderscheiden van andere goederen en diensten. 35 Deze definitie komt zo goed als overeen met diegene die terug te vinden is in het Benelux-Verdrag van 25 februari waarin als individuele merken worden beschouwd de benamingen, tekeningen, afdrukken, stempels, letters, cijfers, vormen van waren of van verpakking en alle andere voor grafische voorstellingen vatbare tekens, die 30 H. MACQUEEN, C. WAELDE en G. LAURIE (eds.), Contemporary Intellectual Property, Law & policy, New York, Oxford University Press, 2008, Richtlijn 98/44/EG van het Europees Parlement en de Raad van 6 juli 1998 betreffende de rechtsbescherming van biotechnologische uitvindingen, PB.L. 30 juli 1998, afl Verdrag van 19 juni 1970 tot samenwerking inzake octrooien, BS 7 oktober Verdrag van 5 oktober 1973 inzake de verlening van Europese Octrooien, BS 4 september E. DIRIX, R. STEENNOT en H. VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2011, U.S.C. title 15, chapter 22, subchapter III, Benelux-Verdrag van 25 februari 2005 inzake de intellectuele eigendom (merken en tekeningen of modellen), BS 26 april 2006 ( hierna BVIE). 19

20 dienen om de waren of diensten van een onderneming te onderscheiden. 37 In dit Benelux- Verdrag hebben alle bepalingen die beginnen met een 2 betrekking op het merkenrecht. Het merkenrechtelijk deel binnen het Benelux-Verdrag werd communautair geharmoniseerd door de Richtlijn van 2008/95/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 oktober 2008 betreffende de aanpassing van het merkenrecht der lidstaten. 38 Door deze harmonisatie is de merkenrechtelijke materiële regelgeving in de 27 lidstaten (28 eenmaal Kroatië erbij is) binnen de EU gelijk. Het Beneluxmerk wordt verleend voor de 3 Benelux-landen ofwel voor geen enkel. Ook de nietigverklaring slaat op de 3 landen. Het depot wordt gedaan bij de Dienst voor Intellectuele Eigendom of bij het Benelux Modellenbureau voor Intellectuele Eigendom. 21. In België kan men tevens merkbescherming krijgen via het Europees Gemeenschapsmerk. Dit kan gecombineerd worden met de bescherming verleend door het Benelux-Verdrag. Dit Gemeenschapsmerk wordt beheerst door verordening (EG) nr. 207/2009 van de Raad van 26 februari 2009 inzake het Gemeenschapsmerk. 39 Een Gemeenschapsmerk is een merk dat men kan bekomen voor al de lidstaten van de Europese Unie (E.U.). Het is dus net zoals het Beneluxmerk een alles of niets regeling: ofwel bescherming in alle 27 lidstaten, ofwel nergens. Depot wordt gedaan bij het Europees Octrooibureau te Alicante. 22. Ook op internationaal niveau kan men in België merkenrechtelijke bescherming verwerven via de Overeenkomst van Madrid en het Protocol van Madrid Het merkenrecht heeft als voornaamste doel duidelijke communicatie te creëren en te garanderen tussen de consumenten en de verkopers. In een wereld zonder merken zou het stukken moeilijker zijn om bepaalde goederen en diensten te kopen. Economisch gezien verlaagt het merkenrecht aldus de informatiekosten. De consumenten weten dat een bepaald 37 Art. 2.1, eerste lid BVIE. 38 Richtlijn van 2008/95/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 oktober 2008 betreffende de aanpassing van het merkenrecht der lidstaten, PB.L. 8 november 2008, afl. 299, Verordening (EG) nr. 207/2009 van de Raad van 26 februari 2009 inzake het Gemeenschapsmerk, PB.L. 24 maart 2009, afl. 78, Overeenkomst van Madrid van 14 juli 1967 betreffende de internationale inschrijving van merken, BS 29 januari 1975; Protocol van 27 juni 1989 bij de Overeenkomst van Madrid betreffende de internationale inschrijving van merken, BS 28 juli