LIFE project BatAction

Transcriptie

1 LIFE project BatAction Een actieplan voor 3 bedreigde vleermuissoorten in Vlaanderen AFTER-LIFE CONSERVATION PLAN 31/03/2012 LIFE 06 NAT/B/ Het project wordt uitgevoerd in België Administratieve regio: Vlaanderen Begindatum: 1/08/2006 Einddatum : 31/12/2011 Met steun van het financieringsinstrument LIFE van de Europese Gemeenschap

2 Inhoudstafel 1. Inleiding 3 2. SWOT analyse 4 3. De after LIFE acties 3.1. Fort Steendorp Fort Duffel Fort Walem Fort Kessel Groeve Lacroixberg & Roosburg Vleermuiskasten Dierengeneesmiddelen Reizende tentoonstelling Klachtennetwerk Lichthinder Vleermuisvriendelijk object Monitoring Financiële aspecten Opmaak Soortbeschermingsprogrammavleermuizen 25 LIFE 06 NAT/B/ Pagina 2

3 1. Inleiding In Vlaanderen zijn zes vleermuizensoorten opgenomen in bijlage II van de Habitatrichtlijn. Drie van deze soorten, meteen ook de doelsoorten van het LIFE project BatAction, zijn geregistreerd als ernstig bedreigd op de Rode Lijst van bedreigde zoogdieren in Vlaanderen. Twee van de zes soorten zijn op de Rode Lijst geregistreerd als verdwenen en één soort als bedreigd. Speciale beschermingsmaatregelen zijn daarom dringend nodig. Het Life-project ' actieplan voor 3 bedreigde vleermuissoorten in Vlaanderen', kortweg BatAction, is opgebouwd rond de meervleermuis (Myotis dasycneme), de ingekorven vleermuis (Myotis emarginatus) en de bechsteins vleermuis (Myotis bechsteinii). De belangrijkste bedreiging van deze populaties zijn de vernietiging van hun natuurlijke verblijfplaatsen. Het doel van het Life-project BatAction was dan ook het veiligstellen en het optimaliseren van een aantal winterverblijfplaatsen. Fort Steendorp Fort Duffel Fort Walem Fort Kessel Groeve Lacroixberg Groeve Roosburg Vleermuizen staan bij de publieke opinie eerder in een slecht daglicht. Daarom werd een educatieve campagne op touw gezet die moest bijdragen aan de bescherming en verbetering van de verblijfplaatsen van vleermuizen. Er wordt hoofdzakelijk gewerkt naar eigenaars van gebouwen en domeinen waar vleermuizen voorkomen, maar daarnaast ook naar het grote publiek waarbij informatie wordt verstrekt via onder meer brochures en een tentoonstelling. Het Life-project BatAction is een samenwerking tussen het Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt Beheer vzw en Kempens Landschap vzw en liep van 1 augustus 2006 tot 31 december LIFE 06 NAT/B/ Pagina 3

4 2. SWOT analyse Sterktes (Strenghts) Zowel de in het project opgenomen forten als de mergelgroeven zijn optimaal ingericht als winterverblijfplaats voor vleermuizen. En wat het extra bijzonder maakt is dat ook de omgeving optimaal werd ingericht. Zij zijn stuk voor stuk voorbeelden van hoe vleermuisbescherming en andere activiteiten (historische, culturele, ) hand in hand kunnen gaan zonder afbreuk te doen aan ieders doelstellingen. Niet alleen de sensibiliseringsacties maar ook het inrichten van objecten hebben ervoor gezorgd dat er een mentaliteitswijziging is in verband met de acceptatie van vleermuizen. Wij krijgen tot op heden nog regelmatig vragen voor advies in verband met het inrichten van bunkers en andere overwinteringsobjecten. Het kerkzolderproject, dat als nevenactiviteit van het LIFE project werd opgestart, heeft een enorm succes. We hadden nooit gedacht dat we kerkfabrieken zo enthousiast zouden krijgen dat ze hun kerkzolders willen inrichten voor vleermuizen. Ook het weer toegenomen aantal deelnemers aan de Nacht van de vleermuis (anno 2012 meer dan deelnemers, meer dan 5000 folders over bescherming en behoud van vleermuizen verspreid) wijzen op het succes van de sensibiliserende acties van het LIFE project. Zwaktes (Weaknessess) De effecten van de maatregelen zijn moeilijk te bepalen. Het duurt een tijdje vooral vleermuizen een nieuwe situatie hebben ontdekt en bovendien maken ze niet direct gebruik van nieuwe situaties maar gaat er een soort kennismakingsperiode aan vooraf. Daarom is het belangrijk de genomen maatregelen de volgende jaren nog verder te monitoren. Bijgevolg kunnen er weinig wetenschappelijke resultaten meegedeeld worden in het eindrapport van het LIFE project. Kansen (Opportunities) Dankzij het LIFE project hebben we heel wat acties kunnen realiseren op het terrein. Zonder het LIFE project zou er nooit sprake geweest zijn om gronden aan te kopen op de groeve Roosburg en Lacroixberg en zou er nooit een samenhangende visie worden opgemaakt om één van de belangrijkste overwinteringsplaatsen in Vlaanderen te optimaliseren voor vleermuizen. Deze voorbeelden moeten natuurverenigingen, maar ook lokale besturen en grondeigenaars (eigenaars van groeven, landbouwers, ) overtuigen dat hun activiteiten en vleermuisbescherming hand in hand kunnen gaan. Als zij ons voorbeeld gaan volgen dan helpen zij mee aan het verder uitbouwen van de doelstellingen van het LIFE project. Idem dito voor een aantal forten. Zonder de middelen van het LIFE instrument zou het onmogelijk geweest zijn om een aantal forten vleermuisvriendelijk in te richten. Het verval in het fort van Steendorp zou nog niet gestopt zijn. De kans dat het fort van Duffel zou aangekocht zijn is heel klein en het fort van Walem en Kessel zou niet of heel misschien heel beperkt zijn ingericht voor vleermuizen. Ook hier moeten de ingerichte forten als voorbeeld dienen voor eigenaars om vleermuisbescherming en andere activiteiten in het fort hand in hand te laten gaan. Enkel op die manier kunnen we onze Vlaamse vleermuizen in een goede staat van instandhouding krijgen. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 4

5 Bedreigingen (Threats) De aantrekkingskracht van forten en de aantrekkingskracht van semi natuurlijk grotten in de mergelgroeven is groot, zodat verstoring één van de grootste problemen blijft. Hoewel hekwerken moeten voorkomen dat de toegang bemoeilijkt wordt is dit niet uit te sluiten waardoor controle en handhaving zeker de eerstvolgende jaren absoluut nodig blijft. Gemeentebesturen waren in het begin zeer terughoudend t.o.v. het project. Invloed van de politiek blijft dan ook een belangrijke factor. Eén van de grootste bedreiging van de mergelgroeven maar in zekere mate ook bij de forten is de stabiliteit. Heel wat factoren zoals het klimaat, de begroeiing maar ook de roofbouw in het verleden maken dat deze locaties instabiel zijn geworden en regelmatig zijn er dan ook instortingen. Opvolging en het ingrijpen bij onstabiele situaties, zoals gebeurd in het fort van Steendorp, blijft dan ook een prioriteit. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 5

6 3. De After LIFE acties De voorgestelde, eenmalige ingrepen werden uitgevoerd gedurende het LIFEnatuurproject BatAction, met uitzondering van de aanplantingen op de mergelgroeves. De nadruk ligt de volgende jaren op terugkerend biotoopbeheer en het onderhoud van de genomen maatregelen. Ook de recreatieve infrastructuur werd gedurende de projectperiode grondig aangepakt, waardoor de verschillende domeinen de volgende jaren tot rust kunnen komen en er geen grote werkzaamheden meer gepland zijn. Verdere monitoring van de verschillende objecten moet de volgende jaren uitwijzen of de genomen maatregelen het gewenste resultaat opleveren. Enkel in het fort van Duffel zijn er in 2012 en 2013 nog recreatieve werkzaamheden gepland, binnen het INTERREG project forten en linies in grensbreed perspectief en in het kader van de bescherming van het fort als monument. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 6

7 3.1. Fort Steendorp Alle inrichtingsmaatregelen zijn uitgevoerd zoals voorzien. De volgende jaren zal dan ook vooral ingezet worden op het beheer van het fortdomein en het onderhouden van de wandelparcours. Daar waar nodig worden nieuwe borden voorzien. De kruitkamer wordt verder geoptimaliseerd als tentoonstellingsruimte. De voorzieningen zoals opgenomen in het LIFE project zijn aanwezig. Regelmatig aangepaste foto s en figuren moeten de tentoonstelling up-to-date houden. In samenwerking met de gemeente worden rondleidingen in en om het fort voorzien, waarbij gebruik kan worden gemaakt van de tentoonstellingsruimte in de kruitkamer. Wanneer? De beheerwerken worden uitgevoerd in het najaar, voor de vleermuizen in winterslaap gaan. Het onderhoud wordt uitgevoerd wanneer het vereist is. Geleide wandelingen zijn het ganse jaar mogelijk, maar tijdens de winter wordt geen toegang verleend tot de vleermuisverblijven. Door wie? Het Agentschap voor Natuur en Bos, provinciale dienst Oost-Vlaanderen LIFE 06 NAT/B/ Pagina 7

8 3.2. Fort Duffel Op basis van het Uitgebreid Bosbeheerplan (incl. inrichtingsmaatregelen voor vleermuizen en toegankelijkheidsregeling) dat begin 2010 werd afgerond wordt het beheer van het domein verder gezet. In kader van een Europees PDPO project wordt de toegangsbrug gerestaureerd en de aarden wal verwijderd. Op die manier wordt het fort ontoegankelijk buiten de bepalingen van de toegankelijkheidsregeling. Verder zal ook een vleermuizentunnel aangelegd worden als extra winterverblijf dat onafhankelijk is van de rest van de fortgebouwen. Wanneer? Deze maatregelen worden uitgevoerd in 2012 en De beheerwerken worden uitgevoerd in de periode dat vleermuizen niet in winterslaap zijn. Door wie? Kempens Landschap vzw LIFE 06 NAT/B/ Pagina 8

9 3.3. Fort Walem Toen het Fort van Walem aangekocht werd door Natuurpunt Beheer vzw in 2009 herbergde het fort naar schatting 2 miljoen (!) niet-gebruikte gasmaskers. Tijdens het Life-project werden de (voor overwinterende vleermuizen) strategisch belangrijkste kamers en gangen vrijgemaakt en ingericht door de vrijwillige en professionele medewerkers van Natuurpunt. Gelet op het enorme aantal, de niet evidente werkomstandigheden (smalle gangen, kleine kamers, vaak slecht toegankelijk) en de noodzaak tot sortering (arbeidsintensief) en aangezien er tijdens de overwinteringsperiode van de vleermuizen niet gewerkt kan worden (deze rustperiode zal uitgebreid moeten worden als ingekorven vleermuis verschijnt), verwachten we dat alle gasmaskers tegen 2016 opgeruimd zullen zijn. Het Fort van Walem was tot voor kort extreem gevoelig voor niet geautoriseerde betreding, vernielingen, vandalisme en andere ongeoorloofde activiteiten die een zeer negatieve impact hadden op de overwinterende vleermuizen. Met het plaatsen van afsluitingen van enkele belangrijke zones op het fort en de plaatsing van een grote toegangspoort aan de ingang van het fort werd hieraan een eind gesteld. Ondertussen neemt Natuurpunt Beheer vzw volgende initiatieven om indringers die op zoek zijn naar gasmakers te vermijden: 1. Verhoging van de sociale controle: onze vrijwillige medewerkers zijn vaak op het terrein aanwezig (monitoring, beheer, bewaking). Daarnaast zal in de loop van 2013 een deel van de terreinploeg van Natuurpunt Beheer vzw gehuisvest worden in één van de oude, niet door vleermuizen gebruikte loodsen als dagdagelijkse uitvalsbasis. De combinatie van beide maatregelen zal voor een stevige verhoging van de sociale controle leiden en indringers ontmoedigen. 2. Aan de ingang van het Fort van Walem (buitenrand) wordt op de parking een houten constructie gemaakt die twintig gasmaskers bevat. Geïnteresseerden kunnen een gasmasker meenemen, zodat er geen nood meer is aan binnendringen. De gasmaskers worden aangevuld wanneer nodig door de vrijwillige medewerkers van Natuurpunt. De plaatsing is voorzien in de eerst jaarhelft van Met daarbovenop de verbetering van de overwinteringsomstandigheden van vleermuizen werd voldaan aan de bepalingen in het LIFE project BatAction. Als extra willen we in de nabije toekomst proberen om de belangrijke zones wat warmer te krijgen door het strategisch plaatsen van schutwanden. Dit zal gebeuren op eigen kosten door professionele en vrijwillige medewerkers van Natuurpunt. Deze wanden zullen voor september 2013 geplaatst worden. Er is gestart worden met een aanvraag voor de erkenning als natuurreservaat bij de Vlaamse overheid. Op die manier kunnen we de duurzaamheid van de uitgevoerde werken in kader van dit LIFE-project beter garanderen in het Fort van Walem. Door de erkenning als natuurreservaat ontvangt Natuurpunt Beheer vzw ook beheersubsidies om verdere beheer- en inrichtingswerken ook na het Life-project uit te voeren. Het beheerplan, zoals ingediend bij de Vlaamse overheid ter erkenning als natuurreservaat, vindt u in bijlage. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 9

10 Wanneer? Deze maatregelen worden uitgevoerd in 2012 en De beheerwerken worden uitgevoerd in de periode dat vleermuizen niet in winterslaap zijn. Door wie? Natuurpunt vzw LIFE 06 NAT/B/ Pagina 10

11 3.4. Fort Kessel De inrichtingswerken zijn uitgevoerd zoals voorzien in het LIFE project. De helft van het fort is niet toegankelijk voor het brede publiek en wordt exclusief gereserveerd voor vleermuizen. In twee kamers van het fort is een tentoonstellingsruimte ingericht. In de lokalen is op vaste panelen permanente informatie beschikbaar over het fort en zijn geschiedkundige aspect, de flora en fauna en de leefomgeving van de vleermuizen. De lokalen zijn vooral bedoeld om groepen bezoekers (vooral klassen) beter te kunnen opvangen. Door Natuurpunt vzw is een beheerplan opgemaakt, zowel voor het fortdomein als het gebied rondom het fort. Hierbij werd maximaal rekening gehouden met de noden voor vleermuizen. Niet alleen om voldoende jachtgebieden te hebben in het najaar om in optimale conditie de winter in te gaan, maar er zijn ook elementen voorzien zodat het fort dienst kan doen als eventuele kraamkolonieplaats. Wanneer? De volgende jaren zal dit beheerplan verder uitgevoerd worden. De tentoonstelling en het fort is enkel toegankelijk op aanvraag en onder begeleiding van een gids tussen half april en half september. Door wie? Zowel het beheerplan als het onderhoud van de tentoonstelling zal gebeuren door vrijwilligers van de plaatselijke Natuurpunt vereniging in samenwerking met de gidsenwerking fort Kessel. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 11

12 3.5. Groeve Lacroixberg & Roosburg Na het beëindigen van het LIFE project worden er sporadisch nog gronden voor verkoop aangeboden. Wij zullen op dit aanbod nog blijvend ingaan. Ook aan eigenaars van percelen met één of meerdere ingangen zal hulp geboden worden, ook financieel, om de ingang alsnog vleermuisvriendelijk in te richten. Voor de aangekochte percelen en de percelen van eigenaars die mee willen stappen (voorbeeld gemeente Riemst en het bedrijf CBR) wordt nog een beheerplan afgewerkt. Gezien de link met het Plateau van Caestert, zal de inrichting en de beheerplanning afgesteld worden met het gelijknamig IHD rapport. Wanneer? Het inrichtingsplan en het beheerplan zal afgewerkt worden in De plantactie zal gebeuren tijdens de winter Het beheer zal ingesteld worden vanaf Aankopen zullen afgewerkt worden wanneer opportuniteiten zich aanbieden. Idem dito voor het aanpassen van ingangen van de mergelgroeve aan de noden die vleermuizen stellen. Door wie? Mogelijke aankopen en aanpassingen van groeve ingangen worden afgewerkt door het Agentschap voor Natuur en Bos, Centrale dienst. Ook de opmaak van het inrichtingsplan en het beheerplan wordt uitgevoerd door de Centrale dienst. Hiervoor zal een stuurgroep worden samengeroepen met alle eigenaars en belanghebbenden die willen meedoen om tot een gezamenlijk plan te komen. De eerste officiële stuurgroepvergadering is doorgegaan op woensdag 17 oktober met vetegenwoordigers van de gemeente Riemst, het Regionaal Landschap, INBO, Natuurpunt, de vleermuizenwerkgroep, de plaatselijke gidsenwerking en ANB. Op woensdag 12 december heeft het volgende overleg plaats en in januari 2013 willen we het plan afronden. Het aanplanten en het beheer van de bosaanplantingen wordt uitgevoerd door het Agentschap voor Natuur en Bos, provinciale dienst Limburg. Het snoeien van houtkanten wordt uitbesteed. Met de gemeente Riemst en de boomgaardenstichting wordt overlegd om het beheer van de fruitgaarden op zich te nemen. Indien dit niet lukt worden ook deze werkzaamheden uitbesteed. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 12

13 3.6. Vleermuiskasten Tijdens het LIFE project werden in totaal 17 vleermuiskasten opgehangen, waarbij met verschillende types werd gewerkt. - Type 1: geisoleerd gesloten panelen - Type 2: geisoleerd gesloten kamer - Type 3: niet geisoleerd gesloten panelen - Type 4: niet geïsoleerd gesloten kamer - Type 5: niet geïsoleerd open panelen - Type 6: niet geïsoleerd open kamer Door wie? Wanneer? De volgende jaren zal de effectiviteit van deze kasten verder opgevolgd worden en waar er zich opportuniteiten aanbieden zullen nieuwe kasten worden gehangen. De opvolging en het inspelen op nieuwe opportuniteiten zal gebeuren vanuit het Agentschap voor Natuur en Bos, Centrale dienst. Hiervoor zal er contact worden opgenomen met brugbeheerders. Door een aantal voorbeeld projecten in de kijker te stellen hopen we dat brugbeheerders zelf naar ons toe stappen. De vleermuiskasten zijn deels open waardoor gemakkelijk de aanwezigheid van vleermuizen kan vastgesteld worden. Elke zomer wordt minimaal 1 keer (juni, voortplantingsperiode) de kast nagekeken. Hetzelfde gebeurt in de winter om te kijken of de kasten eventueel gebruikt worden als overwinteringsplaats. De kasten zelf zijn bereikbaar via de peilers van de brug (balkjes nodig) en kunnen met een spiegel of endoscoop nagekeken worden. Na 3 jaar (vleermuizen hebben een periode nodig om nieuwe locaties te ontdekken en in gebruik te nemen) zal een evaluatie gemaakt worden welke types het meeste succes hebben. Andere vleermuiskasten worden aan deze bevindingen aangepast. Bij die evaluatie zal ook gekeken worden naar ervaringen in de ons omringende landen. Immers Nederland is naar aanleiding van deze actie in ons LIFE voorstel, ook beginnen experimenteren met vleermuiskasten onder en aan bruggen. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 13

14 3.7. Dierengeneesmiddelen In de rand van het LIFE project werd een studie opgestart over de voedselkeuze van de ingekorven vleermuis, inclusief een onderzoek naar het effect van ontwormingsmiddelen die gebruikt worden bij runderen op de aanwezigheid en het ontwikkelen van mestfauna, een belangrijke voedselbron voor vleermuizen. Er werd een proefopstelling opgesteld en stalen verzameld. De studie is ondertussen afgerond en een aantal bevindingen werden naar voor geschoven. De volgende jaren zullen deze bevindingen vertaald worden naar beleidsmaatregelen. Op de eerste plaats zullen richtlijnen worden geformuleerd voor de eigen veestapel van het Agentschap voor Natuur en Bos. Wanneer? In 2012 en 2013 dient een voorstel van beleidsmaatregelen op tafel te liggen. Door wie? Het Agentschap voor Natuur en Bos, Centrale dienst in samenwerking met Natuurpunt vzw. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 14

15 3.8. Reizende tentoonstelling In 2012 stond de reizende tentoonstelling in enkele bezoekerscentra van het ANB. In zal de reizende tentoonstelling te zien zijn in de 15 bezoekerscentra en natuur.huizen van Natuurpunt in Vlaanderen. Hiervoor wordt binnen de cel natuurbeleving van de dienst natuurbeheer van Natuurpunt een planning opgesteld en korte opleiding gegeven in het opzetten van de tentoonstelling. De tentoonstelling wordt telkens gekoppeld aan de lokale vleermuissituatie en/of de lokale groep medewerkers van de vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt, zodat we voor de nodige publiciteit kunnen zorgen. In sommige bezoekerscentra (Liereman, Klapekster, Kiewit) komen jaarlijks meer dan bezoekers over de vloer. Het vleermuisspel zal nog raadpleegbaar zijn op de website van het Agentschap voor Natuur en Bos. Voor deze webhosting is een contract afgesloten dat nog 2 jaar geldig is. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 15

16 3.9. Klachtennetwerk Voor de ontwikkeling van een klachtennetwerk werd uiteindelijk gekozen voor verschillende filters. In de eerste lijns opvang werd gekozen voor een tweesporenbeleid, het inschakelen van de Vlaamse infolijn (1700 lijn) en het voorzien van de nodige informatie op de website van het Agentschap voor Natuur en Bos Het Escalatiepunt vleermuizen bij de Vlaamse infolijn (1700 lijn) is officieel van start gegaan op 1 januari Daarvoor hadden we al een testperiode. De communicatie voor het inschakelen van de 1700 lijn is verlopen via Natuurpunt omdat daar de voorbije jaren de meeste vragen kwamen over problemen met vleermuizen. Zij stuurden systematisch alle vragen over vleermuizen door naar de Vlaamse infolijn. In de periode 1 januari 2012 tot 1 augustus 2012 zijn er 42 vragen geweest, waarbij de maand juli de topmaand was. Dit is logisch gezien dan ook de jongen beginnen uit te zwermen. Zie verslag in bijlage. We hebben bewust gekozen om geen verwijzing naar de 1700 lijn te maken op de website van het Agentschap voor Natuur en Bos, om te voorkomen dat ze na het zoeken van een oplossing via onze website alsnog de infolijn gaan raadplegen waar ze ongeveer dezelfde voorstellen tot oplossing gaan horen. Indien de melder niet tot een bevredigende oplossing komt wordt hij doorverwezen naar een meldpunt voor probleemgevallen. Dit kan telefonisch of via het adres vleermuizenmeldpunt@vlaanderen.be. Indien ook hier niet tot een bevredigende oplossing kan gekomen worden, wordt aan een medewerker van de vleermuizenwerkgroep gevraagd om ter plaatse te gaan kijken. Wanneer? Bovenstaand systeem zal geëvalueerd worden in de eerste helft van Op basis van deze evaluatie zal beslist worden of in plaats van de 1700 en het meldpunt problemen toch een rechtstreeks systeem wordt uitgewerkt met de vrijwilligers van de vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt. Door wie? Het Agentschap voor Natuur en Bos, Centrale dienst in samenwerking met de dienst achter de Vlaamse infolijn. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 16

17 3.10. Lichthinder De studiedag lichthinder ging door op donderdag 28 oktober Er waren in totaal 94 deelnemers, met uiteenlopende invalshoeken. De beoogde doelstelling was bereikt. De bevindingen worden verder vertaald naar een aantal praktijk acties inzake vleermuisbescherming. Wanneer? Actie 1: opstarten voorbeeldprojecten om connectiviteit opnieuw te versterken door het wegwerken van verkeerspunten met een hoge mate van lichtverontreiniging. In samenwerking met nationale en lokale overheden zullen enkele plaatsen met lichtverontreiniging ingericht worden om deze punten minder schadelijk te maken voor vleermuizen. Dergelijke projecten zullen gebundeld worden en als type voorbeeld vermeld worden in het boekje van ANB (Spoorzoeker), op de website en andere kanalen die zich aandienen. Er is al vergevorderd overleg met de gemeente Riemst om dergelijk punt die ligt tussen de mergelgroeve Roosburg en mergelgroeve Lacroixberg aan te pakken. Hier zullen bomen aangeplant worden die als crossover dienst doen voor de Visésteenweg. In kader van adviesverlening zullen nog voorbeelden aangeduid en opgenomen worden. Een ander voorbeeld is het fort van Duffel, waar de verlichting voor de begeleiding van bezoeken is aangepast aan de aanwezigheid van vleermuizen. In plaats van de verlichting te herstellen zoals het ten tijde van de bouw van de forten was, werd geopteerd om lage verlichting te plaatsen gericht naar de grond. Op die manier worden bezoekers veilig geleid naar de te bezoeken ruimtes zonder de volledige gang te verlichten. Actie 2: er zal met de bedrijfswereld (lantaarn en lampen producenten) contact opgenomen worden om te kijken welke armaturen, welke lampen, best gebruikt kunnen worden in bepaalde situaties om lichtpollutie tot een minimum te herleiden. Er wordt een inventarisgemaakt van soorten lampen die kunnen gebruikt worden die een minimum aan lichtvervuiling geven. Deze lijst wordt in eerste instantie op de website gezet. Actie 3: de bevindingen worden samen gezet in een leidraad, dat als brochure aan belanghebbenden kan worden overgemaakt. Indien er nood aan is worden alle voorgaande voorbeelden gebundeld onder de vorm van een technische of educatieve brochure (type vleermuiszolders) of fiche. Dit wordt ten vroegste voorzien in In 2013 (actie 1 en 2), 2014 (actie 1 en 2) en 2015 (actie 3) zullen de verschillende acties opgestart en afgewerkt worden. Door wie? Het Agentschap voor Natuur en Bos, Centrale dienst en Natuurpunt vzw. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 17

18 3.11. Vleermuisvriendelijk object Via een wedstrijd werd een ontwerp gekozen voor het bordje vleermuisvriendelijk object. Het ontwerp werd gedrukt op 1500 exemplaren, 1000 bordjes op een goedkoper kunststofmateriaal, 500 op een duurder plaatje bestemd voor beschermde monumenten. Er werden tot op heden 242 schildjes (82 en 160 kunststof) uitgedeeld en opgehangen op diverse plaatsen, voorlopig allemaal binnen de contouren van het Vlaams Gewest. Wanneer? De volgende jaren zullen op vraag de schildjes verder verdeeld worden. Jaarlijks wordt een stand van zaken opgenomen in het tijdschrift van ANB (Spoorzoeker) zodat er jaarlijks opnieuw reclame wordt gemaakt voor deze actie. Natuurpunt maakt ook reclame in hun tijdschriften. Ook zal er vanaf 2013 reclame gemaakt worden bij de verschillende bezoekerscentra van Natuurpunt en het Agentschap voor Natuur en Bos. Het streefdoel is om 150 schildjes te verdelen per jaar. Door wie? Het Agentschap voor Natuur en Bos, Centrale dienst en Natuurpunt vzw. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 18

19 4. Monitoring Om een efficiënte evaluatie van de resultaten van de ondernomen acties ten aanzien van het herstel van de populaties van de doelsoorten mogelijk te maken is de uitbouw van een monitoringsnetwerk noodzakelijk. Temeer daar de monitoringsinspanningen langdurig dienen vol gehouden te worden om jaarlijkse schommelingen uit te sluiten bij het bepalen van trends. Bij de uitbouw van dit monitoringsnetwerk willen we de hulp inroepen van de vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt vzw. Niet alleen hun expertise is van belang, maar ook hun hulp bij het verzamelen van gegevens. Er is een twee sporen beleid, daarnaast hebben we nog monitoring met dataloggers en de IR detectiepoorten via een projectmatige aanpak. Spoor 1 - wintertellingen doel Vleermuizen hebben voor een succesvolle overleving zowel een jachtgebied als een overwinteringsplaats nodig. Overwintering in natuurlijke holtes zoals holle bomen is meestal moeilijk vast te stellen, maar in de forten en de mergelgroeven kunnen ze op een gestandaardiseerde manier opgevolgd worden. Deze gegevens zijn nuttig om trends in de lokale vleermuizenpopulaties vast te stellen maar ze worden ook gebruikt om de nationale verspreiding in kaart te brengen, en zelfs om internationale trends vast te stellen. De belangrijkste vraagstelling bij de monitoring van vleermuizen is om voor elk overwinteringsobject per telling een goed zicht te krijgen op: a. de aanwezige soorten b. de aantallen van iedere soort c. de relatieve aantallen (verhoudingen tussen de soorten) d. de exacte locatie per vleermuis in het object (voor grotere objecten als forten/groeves) e. eventueel veranderde omgevingsfactoren Door het onderzoek op regelmatige momenten te herhalen, en de overwinteringslocaties op een gestandaardiseerde manier te onderzoeken, kunnen niet alleen de locaties vergeleken worden met elkaar, maar ook de veranderingen in de soortensamenstelling en aantallen worden vastgesteld en de relaties gezocht worden tussen de toestand van de aanwezige vleermuizenpopulaties en de veranderingen van de toestand of het beheer van de locatie en de omgeving. Methode Het opvolgen van soorten en aantallen vleermuizen in de winter gebeurt door visuele inspectie van de overwinteringslocatie. Elke te onderzoeken locatie wordt minimaal 1 en maximaal 2 keer per winter onderzocht. De minimale tijd tussen twee bezoeken is 30 dagen. De beste periode voor het tellen van vleermuizen is van 15/12 tot 01/03. Waarnemingen buiten deze periode kunnen niet goed vergeleken worden. Indien een object jaarlijks rond dezelfde datum geteld wordt (op dezelfde manier) geeft dit de meest vergelijkbare resultaten. De overwinteringslocatie wordt volledig afgespeurd, en alle bereikbare holtes en kieren worden geïnspecteerd. Van elk individu wordt de soort bepaald voor zover de positie van LIFE 06 NAT/B/ Pagina 19

20 de vleermuis dit toelaat, en voor zover soorten in winterslaap van elkaar onderscheiden kunnen worden. Dieren die niet of niet zonder verstoring op naam kunnen worden gebracht, worden als specimen genoteerd. Uiteindelijk worden de exemplaren per soort samengeteld. Waar Fort Steendorp, fort Haasdonk, fort Liefkenshoek, fort 2, fort 3, fort Bornem, fort Brasschaat, fort Duffel, fort 5, fort Kapellen, fort Kessl, fort Lier, fort Koningshooikt, fort Liezele, fort Walem,, fort Broechem, fort Oelegem, fort Schoten, fort Stabroek, fort 7, Schans Schilde en Schans Smoutakker. De mergelgroeven (deelgroeven) Coolen, Henisdael, Juge, Drie dagen, Flessenberg, Keel, Koegat, Lacroix, Mathuus en Verbiest. Wanneer De tellingen in de forten gebeurt eind januari tijdens het zogenaamde fortentelweekend. De tellingen in de mergelgroeven gebeuren begin februari. De procedure is als bijlage bijgevoegd. Hoe data gebruiken De aanbevelingen of de gegevens uit de monitoringsrapporten worden gebruikt bij adviesverlening bij dossiers allerhande (bouwvergunningen, planmatige projecten, ). Diezelfde gegevens worden gebruikt om de doelstellingen van de IHD s te beoordelen en het beheer bij te sturen indien nodig. Idem dito om het beheer van onze eigen terreinen aan te passen indien nodig. Spoor 2 - zomertellingen doel De monitoring van vleermuizen in de zomer geeft andere inzichten over de stand van vleermuizen dan de wintertellingen. Ten eerste is de methode geschikt voor andere soorten dan in de winter worden waargenomen. Ten tweede is de toestand van natuur en landschap in de zomer van groot belang voor vleermuizen. De kwaliteit en beschikbaarheid van verblijfplaatsen voor kraamkolonies en jachtgebieden bepalen of vleermuizen kunnen voortplanten en overleven. Zo zitten in sommige forten grote groepen watervleermuizen die het fort gebruiken als kraam- /zomerverblijfplaats. Tevens leren de zomertellingen ons iets over de locatie als paarverblijfplaats / zwermlocatie en als foerageergebied. methode De methode bestaat erin om enerzijds te Inventariseren met de vleermuisdetector waarbij actief op zoek wordt gegaan naar zwermende vleermuizen en naar paarterritoria, en verblijven. Inventariseren met de vleermuisdetector (liefst een model met tijdsexpansiefunctie) is relevant voor vaststellen van het soortenspectrum en van het landschapsgebruik en relaties tussen de verschillende deelleefgebieden (verblijfplaatsen, routes en jachtgebieden), waarbij de waarnemer met een detector, maar ook met automatische registratie-eenheden, vanuit de invalshoek van het landschap werkt. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 20

21 Anderzijds wordt gebruik gemaakt van Netvangst in jachtgebied. Deze methode is relevant voor het vaststellen van het soortenspectrum. Een continuïteit van deze monitoringsstrategie moet nog verder afgesproken worden met de vleermuizenwerkgroep. Waar Mergelgroeven Roosburg en Lacroixberg (ingang Koegat en Lacroix). Fort Walem, fort Duffel, fort Steendorp, fort Borsbeek, fort Brasschaat, fort Oelegem, fort 8, fort Haasdonk, fort Kapellen en fort Bornem. Wanneer De tellingen en de netvangsten in de mergelgroeven worden uitgevoerd in september. De tellingen in de forten verlopen (voorlopig nog) verspreid gedurende de zomer. hoe data gebruiken De onderzoeken leveren vooral gegevens over het gebruik van forten tijdens de zomer en gegevens over het zwermgedrag rond overwinteringsplaatsen. Deze gegevens zullen opnieuw gebruikt worden bij adviesverlening en het beheer van eigen objecten. Immers tot voor kort dacht men dat forten enkel gebruikt werden als overwinteringsplaats. Zomergegevens hebben ondertussen aangetoond dat dit niet zo is. Opmerking: Zowel de winter als de zomertellingen vormen onderdeel van een meetnet voor de Natura 2000 rapportage voor soorten. Een ontwerp van dit meetnet is als bijlage bijgevoegd. IR detectiepoort doel Enerzijds is het de bedoeling een vergelijking te maken met het in- en uitvliegen in het voorjaar en de wintertellingen. Een vergelijking van deze gegevens zou ons een beeld kunnen geven van de efficiëntie van deze tellingen. Eén van de grote vragen met betrekking tot overwinteren van vleermuizen in forten en groeven is in welke mate wintertellingen van vleermuizen een accurate schatting opleveren van het totale aantal vleermuizen in een overwinteringsobject. Algemeen wordt aangenomen dat niet alle dieren geteld worden en dat, afhankelijk van de aard van het object (al dan niet met veel diepe spleten) minstens 2x meer vleermuizen in de objecten overwinteren. De bedoeling is dan ook een methodologie te ontwikkelen om de absolute aantallen van overwinterende vleermuizen te bepalen. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 21

22 Anderzijds willen we via deze weg extra basisgegevens verzamelen om in een latere fase te vergelijken met het effect van beheermaatregelen in de omgeving of als luchtkokers worden opengemaakt. Op die manier kunnen we ingrijpen als de voorziene werkzaamheden te grote schommelingen veroorzaken. methode Via een invliegpoort met dubbel IR-detectiesysteeem, worden de aantallen van in- en uitvliegende vleermuizen gemonitord (niet op soort, enkel op aantallen), met per dag een balans van netto bewegingen in of uit het fort. Waar Fort Steendorp Wanneer Ganse jaar door. Hoe data gebruiken In eerste instantie worden de gegevens gebruikt om de accuraatheid van de wintertellingen te bepalen. Dit heeft een verder effect op de verdedigbaarheid van onze adviezen. Dataloggers Met de dataloggers kunnen we parameters vergelijken van plaatsen met hoge en lage densiteit van overwinterende vleermuizen. Op deze manier kunnen we met temperatuuren luchtvochtigheidmetingen bepalen of we met het openen van luchtkokers extra delen, die momenteel ongeschikt zijn voor vleermuizen, kunnen optimaliseren voor vleermuizen. Of omgekeerd, met de dataloggers kunnen we bepalen wat het effect is van het afsluiten van lokalen op de temperatuur en de luchtvochtigheid. Op projectmatige basis zullen voorkeuren van verschillende vleermuissoorten in kaart gebracht worden. Waar De dataloggers worden verder gebruikt in het fort Duffel en fort Kessel tot 2013 (monitoring van 3 jaar). Daarna worden ze allemaal ingezet in de mergelgroeven Lacroixberg en Roosburg om een klimaatstudie te maken van de mergelgroeven. Een gedetailleerd plan van aanpak zal in samenwerking met de vleermuizenwerkgroep nog verder uitgeschreven worden. Wanneer Ganse jaar door. Hoe data gebruiken De data worden gebruikt om de groeven die het bezit zijn van ANB te verbeteren in functie van overwinterende vleermuizen. De bevindingen zullen eveneens gebruikt worden bij adviesverlening in kader van dossiers rond ruimtelijke ordening. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 22

23 5. Financieel aspect actie Budget (euro) verantwoordelijke 2.1 fort Steendorp Regulier beheer 0 Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) 2.2 Fort Duffel Beheer en restauratie toegangsbrug 2.3 Fort Walem Beheer en het plaatsen van schutwanden 2.4 fort Kessel Beheer en onderhoud tentoonstelling Kempens Landschap Natuurpunt 0 Natuurpunt en gidsenwerking fort Kessel 2.5 groeve Lacroixberg & Roosburg Aankoop, inrichting en beheer ANB 2.6 vleermuiskasten Opvolging, eventueel nieuwe hangen ANB 2.7 dierengeneesmiddelen Nota beleidsmaatregelen 0 ANB 2.8 klachtennetwerk Onderhouden website en infolijn per jaar ANB 2.9 lichthinder Marktstudie en opmaak brochure ANB 2.10 vleermuisvriendelijk object Verdeling schildjes 0 ANB 3. monitoring Verder zetten monitoring, inclusief rapportering per jaar ANB ism vleermuizenwerkgroep Natuurpunt Agentschap voor Natuur en Bos De voorgestelde beheermaatregelen zullen worden opgenomen in de jaarlijkse planning en begroting van de cel beheer van het Agentschap voor Natuur en Bos. Gezien de voorgestelde maatregelen geen grote budgetten vereisen of in de reguliere werking van de arbeiders kunnen worden opgenomen, is het niet nodig om op zoek te gaan naar andere financieringsbronnen. De nog uit te voeren inrichtingsmaatregelen zijn eveneens mee opgenomen in de reguliere begroting van het Agentschap voor Natuur en Bos. Ook hiervoor dienen we niet op zoek te gaan naar externe financieringsbronnen. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 23

24 Natuurpunt Beheer vzw Door de erkenning als natuurreservaat van de verschillende gebieden ontvangt Natuurpunt Beheer vzw beheersubsidies. Deze beheersubsidies zullen gebruikt worden om verdere beheer- en inrichtingswerken na het Life-project uit te voeren. Vzw Kempens Landschap Alle inrichtingsmaatregelen zoals opgenomen binnen LIFE BatAction werden uitgevoerd. Het reguliere beheer en bijkomende inrichtingsmaatregelen zullen uitgevoerd worden binnen de eigen begroting van Kempens Landschap vzw. LIFE 06 NAT/B/ Pagina 24

25 6. Soortbeschermingsprogramma Sinds 1 september 2009 is het nieuwe soortenbesluit ( officieel het Besluit van de Vlaamse regering met betrekking tot soortenbescherming en soortenbeheer d.d. 15 mei 2009) van kracht. Deze relatief nieuwe wetgeving voorziet voor het eerst in een juridische basis voor actieve soortbescherming. Voor beschermde soorten, opgenomen in categorieën uitgestorven, met uitsterven bedreigd, bedreigd en kwetsbaar van een vastgestelde rode lijst, kan een soortbeschermingsprogramma worden vastgesteld door de minister. Met de expertise van het LIFE project BatAction in het achterhoofd zal in 2012 gestart worden met de opmaak van een soortbeschermingsprogramma, conform artikel 26 van het Soortenbesluit, om alle bedreigde vleermuissoorten in Vlaanderen in een gunstige staat van in standhouding te krijgen. Een soortenbeschermingsprogramma omvat een synthese van alle kennis over een soort, de bedreigingen en de mogelijkheden voor de instandhouding, maar ook de concrete doelstellingen en maatregelen. In een soortbeschermingsprogramma komt ook een beschrijving van de betrokken actoren en de resultaten van het overleg. Maar eveneens een voorstel van begroting en planning, een omschrijving van de voortgangscontrole en de monitoring én een sensibiliserings- en communicatiestrategie. Op deze manier willen we het LIFE project laten verder werken in een algemeen vleermuizenbeleid in Vlaanderen voor een periode van vijf jaar. Dit soortenbeschermingsprogramma wordt in overleg met alle actoren opgemaakt door het Agentschap voor Natuur en Bos. De timing is als volgt vooropgesteld: - Opmaak basisrapport: januari februari maart 2013 (Kennis, beschrijving, bedreiging en kansen, doelstellingen en strategieën, ) - Oplijsten + beschrijving soortenmaatregelen: april 2013 (actieplan) - Overleg IHD groep + aanpassingen: mei juni (concreet invullen actieplan) - Afwerken plan: september oktober - Voorleggen soortenbeschermingsprogramma aan de bevoegde minister: december 2013 LIFE 06 NAT/B/ Pagina 25