BELGOSPACE ACTIVITEITENVERSLAG INTERPROFESSIONELE BELGISCHE VERENIGING VOOR RUIMTEVAARTACTIVITEITEN (VZW opgericht in 1962)

Transcriptie

1 BELGOSPACE INTERPROFESSIONELE BELGISCHE VERENIGING VOOR RUIMTEVAARTACTIVITEITEN (VZW opgericht in 1962) ACTIVITEITENVERSLAG 2008 Belgospace A. Reyerslaan 80 B-1030 Brussel Tel Fax belgospace@agoria.be

2 INHOUDSTAFEL BELGOSPACE Algemene informatie pagina 3 Samenstelling van de Raad van Bestuur van Belgospace pagina 4 tijdens het boekjaar 2009 INLEIDING 1. Boodschap van de Voorzitter pagina 6 EERSTE DEEL: TECHNISCH ARTIKEL 2. a) Koninklijke Militaire School pagina 9 b) OIP Sensor Systems pagina 11 TWEEDE DEEL: TECHNISCH RAPPORT 3. Activiteiten van de bedrijven in 2008 pagina Draagraketten pagina Man Space Transportation Programme (MSTP) pagina International Space Station (ISS) pagina Telecommunicatie pagina Navigatie pagina Aardobservatie pagina Technologisch onderzoek pagina Wetenschappelijke programma's pagina Satellieten pagina Varia pagina Vooruitzichten pagina 79 2

3 BELGOSPACE Belgospace is de Belgische vereniging van de ruimtevaartindustrie, die de meeste Belgische ruimtevaartbedrijven verenigt. Belgospace, onder de vorm van een VZW, werd op verzoek van de Regering in 1962 opgericht met het oog op coördinatie van de activiteiten. De eerste activiteit van Belgospace was de realisatie van een geleidingsstation in Australië in opdracht van de organisatie ELDO. Sindsdien is Belgospace een industrieel forum geworden waar de gemeenschappelijke problemen aan bod komen en de grote industriële oriëntaties van het Belgische ruimtevaartbeleid worden besproken. Sinds 2004 heeft de Algemene ledenvergadering beslist om de toegang tot de vereniging uit te breiden voor onderwijsinstellingen die in België een activiteit uitoefenen in nauw verband met de ruimtevaartsector en die over belangrijke technologische verworven kennis beschikken. Door de aansluiting van de academische wereld hoopt Belgospace zijn representativiteit van de sector te verbeteren en zo de globale belangen van de sector nog efficiënter te kunnen verdedigen. De leden: Cegelec, SA Gillam-Fei, SA Newtec Cy OIP Sensor Systems S.A.B.C.A., SA/NV Sonaca, SA Space Applications Services, NV/SA Spacebel SA/NV Techspace Aero, SA Thales Alenia Space ETCA, SA Verhaert Space, NV Het Vermogen van de Koninklijke Militaire School 3

4 SAMENSTELLING VAN DE RAAD VAN BESTUUR VAN BELGOSPACE TIJDENS HET BOEKJAAR 2009 a. Effectieve bestuurders, de hh. R. PELLICHERO Voorzitter van Belgospace Voorzitter van de Raad van Bestuur van S.A.B.C.A., SA/NV D. BREYNAERT Vice-Voorzitter van Belgospace Chief Technical Officer (CTO) van NEWTEC CY T. du PRE WERSON Vice-Voorzitter van Belgospace Algemeen Directeur van SPACEBEL, SA/NV D. VAN DE VEN Directeur van Belgospace Directeur van Agoria, vzw b. Plaatsvervangende bestuurders, de hh. G. DEDEURWAERDER Marketing Manager van S.A.B.C.A., SA/NV F. PREUD HOMME Commercial director van Verhaert Space NV/SA J. HORANIEH Gedelegeerd Bestuurder, Algemeen Directeur van THALES ALENIA SPACE ETCA, SA/NV 4

5 Frank De Winne 5

6 1 BOODSCHAP VAN DE VOORZITTER 2008, een jaar van lang verwachte beslissingen 2008 was een jaar waarin de verzuchtingen zijn uitgekomen die werden geformuleerd in een gemeenschappelijke brief die in 2007 aan de Belgische beleidsmensen werd gericht met als titel Voor de ruimte: meer middelen, behoud van de bevoegdheidsverdeling en van een efficiënte organisatie en die was ondertekend door de voorzitters van Belgospace, Bruspace, VRI en Wallonie Espace. De uitkomst van de ministeriële vergadering van de ESA die op 25 en 26 november 2008 in Den Haag werd gehouden, was voor België een groot succes. De federale regering gaat haar bijdrage aan de ESA (European Space Agency) in de komende vijf jaar met 20% verhogen. België gaat immers tot in 2013 bijna 947 miljoen euro investeren, d.i. 2,71% van de middelen voor de ESA-programma s, waardoor België in absolute cijfers de vijfde plaats onder de contribuerende landen behoudt. In 2009 zal een bedrag van 173,6 miljoen euro volgens het principe van de billijke return worden besteed. Dankzij deze investeringen worden kansen geboden aan een vijftigtal bedrijven, onderzoekscentra en universiteiten, die bijna 5000 mensen in dienst hebben. Ander goed nieuws is dat de historische schulden bij de ESA volledig werden aangezuiverd. Op technisch vlak ten slotte zijn de lanceringen van de Ariane-raketten volgens plan doorgegaan en op 9 maart 2008 werd met name het ATV (Automated Transfer Vehicle) met succes gelanceerd. De lancering van Columbus op 7 februari 2008 heeft eveneens een belangrijke Belgische bijdrage geleverd op het vlak van de technologische ontwikkeling. België opnieuw in de ruimte in 2009 De Belgische ruimtevaartsector zal dit jaar opnieuw in de belangstelling staan dankzij de vlucht van Frank De Winne die eind mei voor een zes maanden durend verblijf in het internationaal ruimtestation ISS is vertrokken en waarvan hij gedurende de twee laatste maanden Commandant van het ISS zal zijn. Tijdens deze ruimtemissie van onze astronaut zullen verschillende evenementen worden georganiseerd. Daarbij zal de nadruk worden gelegd op de invloed van de realisaties van de ruimtevaart op ons dagelijks leven. Europa als ruimtevaartmacht in 2009 De concurrentie van de landen die gevestigde waarden zijn op ruimtevaartgebied, met name Rusland en de Verenigde Staten, blijft een uitdaging voor de Europese en Belgische bedrijven. Maar de opkomende landen laten zich ook niet onbetuigd. India heeft voor de komende jaren 60 ruimtemissies aangekondigd, China heeft verder satellieten op zijn DFH4-platform gelanceerd, Zuid-Korea heeft de aandacht getrokken met de bouw van een eigen lanceerplatform en Japan heeft verder in de ruimtevaart geïnvesteerd. De wisselkoers van de euro tegenover de US dollar blijft zeer volatiel, ook al was eind 2008 een herstel merkbaar. Het verschil in concurrentiekracht met de Amerikaanse industrie en de wisselvallige koersschommelingen blijven grote punten van zorg, vooral als men weet dat de vele overheidsopdrachten in de USA voor de bedrijven een grote steun betekenen. Om Europa s status als ruimtevaartmacht te versterken zal de EU met de ESA snel de nodige beslissingen moeten nemen voor de geslaagde realisatie van grote programma s zoals Galileo of GMES, om zo tegemoet te komen aan de behoeften van de burgers die bekommerd zijn om hun veiligheid en het milieu. De beslissingen die op de recente ministerconferentie van de ESA voor deze twee programma s zijn genomen, sluiten perfect aan bij de strategische rol die de ESA en de Europese Unie morgen moeten spelen. Deze beslissingen ten bate van de Europese burgers bieden bovendien middel om in Europa een performante en competitieve ruimtevaartindustrie te behouden en te ontwikkelen, waarvan de betrokkenheid in grote projecten de actoren en dan vooral de jongeren motiveert en de toekomst verzekert. 6

7 België als ruimtevaartland in 2009 In België wordt het ruimtevaartbeleid grotendeels gevoerd via de ESA waar de drijvende rol van de Belgische overheid en administratie vaak wordt onderstreept. De betalingsachterstand bij de ESA wegwerken en de Belgische inbreng verhogen waren de prioriteiten waaraan de regering tijdens de ministerconferentie van 25 en 26 november 2008 is tegemoetgekomen. Het is de eerste keer sedert lang dat zo n grote financiële inspanning werd gedaan, waardoor België zijn positie in het koppeloton van de Europese ruimtevaartactoren verstevigt. Het is enkel op die manier dat het invloed kan uitoefenen op de beslissingen van de ESA met betrekking tot de programma s en de weerslag daarvan voor België. Belgospace drong sedert lang aan op deze noodzakelijke inspanning, die er met de steun van de gewestelijke ruimtevaartorganisaties op de ministerconferentie van Den Haag is gekomen, en bedankt alle betrokken decision makers en in het bijzonder minister Sabine Laruelle, die op geen inspanning heeft gekeken om dit te bereiken. Voor de toekomst Belgospace wijst erop dat de federale organisatie efficiënt is en dat België dankzij een coherente strategie het ruimtevaartland is geworden dat het thans is. Het behoud van deze organisatie is de beste garantie voor het succes van morgen. Samen met veel andere ruimtevaartorganisaties in Europa hoopt Belgospace nu dat de ruime middelen ter beschikking van de ESA snel worden aangewend want de rol die Europa en België op ruimtevaartgebied in de wereld vervullen, hangt af van het gebruik dat van deze middelen zal worden gemaakt. Investeren in R&D wordt algemeen erkend als een van de beste strategieën om de crisis het hoofd te bieden. De programma s van de ESA zijn onvervangbare middelen om de technologieën en competenties te ontwikkelen die nodig zijn om rijkdom te creëren voor de welvarende maatschappij van morgen. Drie grote uitdagingen in Competenties ontwikkelen Onze geavanceerde bedrijven kunnen zich enkel verder ontwikkelen met technologische doorbraken waarmee ze in de spits blijven. Het hoogtechnologische karakter van de ruimtevaart draagt daar in grote mate toe bij. De snelle uitvoering van de beslissingen van de ministerconferentie is onze eerste uitdaging om de unieke competenties van de ruimtevaartsector te behouden en te ontwikkelen. 2. De crisis het hoofd bieden De crisis heeft vandaag in de ruimtevaartsector nog niet dezelfde gevolgen als in de automobielindustrie, maar dat belet niet dat ze vooral de commerciële ruimtevaart zwaar kan treffen. Het is dan ook zaak dat de geplande programma s worden uitgevoerd en dat projecten zoals Galileo of GMES zonder verder uitstel tot een goed einde worden gebracht. Deze programma s moeten Europese technologieën benutten waar die ook voorhanden zijn, net zoals dat voor de lanceerraketten het geval is. De Europese en Belgische industriëlen op voet van gelijkheid met hun niet-europese concurrenten plaatsen moet bovendien een permanent aandachtspunt voor de overheid zijn. België ontwikkelt zijn ruimtevaartprojecten voor institutionele en commerciële doeleinden door: - deel te nemen aan grote programma s zoals Ariane, Galileo waarvan de leiding in handen is van grote buitenlandse industriële groepen - de leiding te nemen van programma s die in zijn bereik liggen - nicheproducten te ontwikkelen. In deze crisistijd zal daarbij bijzondere aandacht moeten worden besteed aan de specifieke karakteristieken van de Belgische bedrijven. 7

8 3. De toekomst uitvinden De impact van de grote ruimte-infrastructuren voor televisie, telecommunicatie, navigatie en observatie op het dagelijkse leven is al aanzienlijk. Die zal in de toekomst nog groter worden omdat ze de voor onze ontwikkeling noodzakelijke communicatie via televisie, telefoon en informatica nog verder zullen verbeteren. De grondige kennis van het heelal die we dankzij de ruimtevaart en haar instrumentarium verkrijgen, zal ons in staat stellen iets te doen aan de verstoring van het klimaat en de ontwikkeling van onze planeet. De Belgische industrie moet een rol kunnen spelen die in verhouding staat tot de nieuwe investeringsinspanningen die ons land zich getroost. Ze zal haar positie in de waardeketen verbeteren en haar competentiedomeinen verruimen om een erkende en gewaardeerde actor in de spitstechnologische ruimtevaartsector te blijven. Remo Pellichero Voorzitter Belgospace 8

9 2 TECHNISCHE TEKST a) De Koninklijke Militaire School en ruimtevaartonderzoek De Koninklijke Militaire School (KMS) te Brussel is een militaire instelling voor universitair onderwijs die belast is met de academische, militaire en sportieve vorming van de toekomstige officieren van de krijgsmacht. De vorming wordt er afgestemd op de behoeften van Defensie en jaarlijks studeren er een 30-tal officieren af met een Masters in de Ingenieurswetenschappen en een 100-tal met een Masters in de Sociale en Militaire Wetenschappen. Net zoals elke andere universiteit heeft de KMS ook een (beperkte) onderzoekscapaciteit, en één van de domeinen waar de KMS in investeert is de ruimtevaart. Met het SIC (Signal and Image Centre) heeft de KMS heel wat ervaring opgebouwd in remote sensing en hyperspectrale beeldverwerking. De remote sensing wordt vooral ingezet voor verbetering van behandelingstools bij het NGI (Nationaal Geografisch Instituut) en Defensie zelf. Zo werd in het project ETATS in samenwerking met het NGI een update van kaarten uitgevoerd via het opzoeken van veranderingen op satellietbeelden. De hyperspectrale beeldverwerking behelst het ontdekken en het identificeren van vervuilende gassen alsook het karakteriseren van het landmateriaal en dit op basis van beelden die via verschillende technieken (polarimetrisch, interferometrisch, multispectraal en hyperspectraal) verworven werden. Zo werd er o.a. een biogeochemische analyse van het estuarium en de riviermonding van de Schelde uitgevoerd met behulp van hyperspectrale beelden in het kader van het programma STEREO en werd in het kader van het project ASTRO + het ontwikkelen van algoritmen tot samenvoegen van hyperspectrale en polarimetrische SAR (Synthetic Aperture Radar) gegevens tot een goed einde gebracht. Op basis van al deze ervaring kan de KMS ook actief deelnemen aan de GMES (Global Monitoring for Environment and Security) van de Europese Commissie. De KMS beschikt ook over een laboratorium opgericht voor de experimentele analyse van effecten van explosies op constructies. Een bijzondere toepassing is de pyrotechnische schok die optreedt bij het afscheiden van de boosters van een raket via explosieve bouten: de satelliet uitrusting alsook de componenten van de raket moeten deze klap kunnen doorstaan. 9

10 Daarom worden dergelijke componenten tijdens de ontwerpfase aan pyrotechnische schokproeven onderworpen. Het laboratorium in de KMS heeft voor deze gestandaardiseerde proef (volgens NASA voorschrift) een BELAC certificaat. Daarnaast beschikt de KMS ook over de middelen voor numerieke analyse van schokbelastingen op structuren en over een laboratorium voor materiaalanalyse met ESEM-capaciteit. Er is tevens de uitrusting voor het uitvoeren van numerieke en experimentele modale analyse in situ, zoals recentelijk toegepast voor de ontwerpfase van een deel van de rok van de VEGA raket. Op dit ogenblik wordt ook gewerkt aan de ontwikkeling van een verbrandingskamer voor micro-gasturbines. De optimalisatie van het ontwerp verloopt zowel via numerieke simulaties als via experimenten. Tot slot ook vermelden dat de KMS in het domein van human behaviour ook onderzoek verricht heeft naar de cognitieve prestaties van personeel (piloten) in operationele (vlieg)omstandigheden. 10

11 b) OIP Sensor Systems Company Profile Sinds de oprichting in 1919 verwierf OIP een uitstekende reputatie als hoogtechnologisch optisch bedrijf. Prachtige staaltjes van optica en fijnmechanica werden geproduceerd, gaande van lenzen en objectieven voor militaire applicaties, tot de meest geavanceerde precisiemicroscopen voor medische- en onderzoekstoepassingen. Voor industriële toepassingen ontwikkelde OIP fototoestellen en kopieermachines. Vandaag, dankzij haar 90 jaar ervaring in het bevoorraden van defensie- en security machten wereldwijd, wordt OIP Sensor Systems beschouwd als een zeer betrouwbaar wereldleider op gebied van electro-optische apparatuur voor defensie, security en ruimtevaarttoepassingen, met een sterke nadruk op innovatie. OIP Sensor Systems bouwt op zijn ervaring met de gebruiker, daarbij gebruik makend van de laatste technologieën waarbij nauwkeurigheid, correctheid, betrouwbaarheid en rendabiliteit benadrukt worden. Naar de toekomst toe wil OIP zijn positie versterken op volgende markten: Security Security bevat bij OIP meerdere producten, gebaseerd op dag-, nacht- en lasertechnologie. Een volledige reeks van draagbare nachtzichttoestellen, inclusief waarnemingsystemen en richtkijkers Platformgemonteerde nachtzichtsystemen 11

12 Thermische beeldverwerkingssystemen, draagbaar en platformgemonteerd Doelaanduidingssystemen CCD Cameras Laser afstandsmeter Head Mounted Displays Laser Warning Systems Perimeter Detectie Systemen gebaseerd op infrarood technologie 12

13 Lange afstand multi sensoren platforms De belangrijkste kracht van het bedrijf is zijn flexibele aanpak en de bekwaamheid om producten te ontwikkelen en te produceren volledig volgens de specificaties van de klant. OIP is gespecialiseerd in het aanleveren van high-end subsystemen, alsook in het integreren van deze systemen om te voldoen aan de meest strenge veiligheidsvereisten. Space De kernactiviteit van de ruimtevaartafdeling bij OIP is het ontwikkelen van optische instrumenten, met als belangrijkste types: Imaging spectrometers voor aardobservatie Spectrometers voor planeetobservatie Camera s Space instrumentatie De meeste ontwikkelingen voor ruimtevaart vinden plaats onder ESA contract. De OIP activiteiten kunnen in de rubrieken aardobservatie, technologisch onderzoek en wetenschappelijke programma s ondergebracht worden. Momenteel ligt de klemtoon op de ontwikkeling van spectrometers voor aardobservatie, zoals het vegetation instrument voor de PROBA-V missie (zie foto hieronder), ALTIUS en APEX. 13

14 OIP capabilities De 8000 m² faciliteiten in Oudenaarde zijn volledig uitgerust met de meest geavanceerde gereedschappen en toestellen. Tevens wordt OIP, dankzij de prioriteit die ze altijd heeft gegeven aan onderzoek en ontwikkeling, gevraagd om deel te nemen aan internationale samenwerkingsprogramma's. Het kwaliteitscontrolesysteem dat toegepast wordt in OIP voor de ontwikkeling en de productie van optoelectronische systemen, voldoet aan de eisen van de normen van ISO-9001:2000, AQAP 2110 Ed.2, ECSS-Q- 20A en werd gecertificeerd door het Britse Standaard Instituut onder certificaat N FM

15 3 ACTIVITEITEN VAN DE BEDRIJVEN IN DRAAGRAKETTEN ARIANE 5 CEGELEC Eind 2006 heeft Cegelec in samenwerking met de maatschappij Werum (Duitsland) het contract voor de renovatie van de motorproefbank P5 van het DLR (Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt) in Lampoldhausen (Duitsland) verkregen. Het jaar 2008 was gewijd aan de afwerking van dit project, met name: Integratie en prestatietests op het terrein in interface met de infrastructuur van de klant. Deze proefbank wordt gebruikt om tests uit te voeren van de Vulcain-motor, die zich in de eerste trap van de Ariane-raket bevindt. De activiteit bestaat erin het volledige, in de jaren 80 geïnstalleerde computersysteem te vervangen. De technische hoofdvoorwaarden zijn de volgende: Verzameling en archivering van 1024 logische ingangen, verworven om de milliseconde. Sturing van 512 logische uitgangen. Verzameling en archivering van 608 analoge, laagfrequente ingangen, verworven om de milliseconde. Sturing van 32 analoge uitgangen. Verzameling en archivering van 128 analoge, hoogfrequente ingangen, verworven met een snelheid van stalen per seconde. Sturing en bediening mogelijk vanuit 12 bedieningsposten. Opslag en verwerking van de gearchiveerde gegevens tijdens de proeven. Het real-time -gedeelte (front-end-processors, verwerkingsprocessors) wordt rond het systeem MCS2000 (Measurement & Control System) van Cegelec georganiseerd. Werum neemt hierbij de functies van koppeling tussen mens en machine en systeemconfiguratie voor haar rekening. Inrichting van het MCS2000 systeem op het landschap van DLR in Lampoldshausen 15

16 De MCS2000 is een gedecentraliseerd meet- en stuursysteem: Open systeem, dat continu evolueert in functie van de behoeften van de klanten en de technologische ontwikkelingen. Werkt met diverse hardware (PCI, cpci, PXI, VME) en software (Windows XP, XPE, CE, RTX, VxWorks). Beschikt over een hele reeks in/uitgangen en communicatiekanalen: o Standaard in/uitgangen. o Conditionering van de in/uitgangen. o Snelle gegevensverzameling (tot punten/sec.). o Industriële interfaces (Ethernet IP, Profibus, Modbus, ). o Gespecialiseerde interfaces (1553, IRIG, ). Geïntegreerde, krachtige configuratie- en programmeersoftware, die een zeer grote flexibiliteit toelaat bij het configureren van de apparatuur en het programmeren van de proeftoepassingen. Deze zeer intuïtieve software beschikt onder andere over krachtige programmeertalen (IEC 1131 FBD, SFC, ST). Zet alle middelen in om goede proefresultaten te verkrijgen: o Kalibrering van de in/uitgangen en conditioneringen. o Archivering in reële tijd van de verzamelde gegevens. o Datering in reële tijd. o Synchronisatie. Laat stuur- en meetbanken toe, gaande van de eenvoudigste (een industriële PC en enkele in/uitgangen) tot de meest ingewikkelde configuratie (diverse front-end-processors, verwerkingsprocessors, databanken, onderling verbonden via een redundant netwerk met reflectief geheugen). S.A.B.C.A. S.A.B.C.A. ging door met de productie van onderdelenreeksen van de draagraket voor het «Lager Composiet»-onderdeel van de productieschijf van 30 draagraketten (PA). - Structuurelementen : - Koppelriem vooraan (JAV) en - Koppelriem achteraan (JAR) voor elke versnellingstrap (EAP); - Servobesturingen : - GAT (Activeringsgroep straalpijp) voor elke versnellingstrap (EAP) ; - GAM (Activeringsgroep Motor) voor de cryotechnische hoofdtrap (EPC); - Pneumatische houders (PCP) voor de EPC. We brengen het volgende in herinnering: - de koppelriem achteraan steunt en grijpt de raket in haar geheel vóór het opstijgen; - de koppelriem vooraan brengt via de demper DIAS de volledige aandrijfkracht van de twee versnellingstrappen over op het centrale deel. Daarbij worden de trillingen gedempt. Dit is een wereldpremière die werd ontworpen en gerealiseerd door S.A.B.C.A.; - de servobesturingen GAT van 380 bar zijn een van de krachtigste of zelfs de krachtigste die ooit binnen de ruimtevaartwereld werden ontworpen en gerealiseerd. Bovendien verwezenlijkt S.A.B.C.A voor de bovenste cryotechnische trap (ESC-A) eveneens de twee hierna beschreven elementen. GHSM (hydraulische servomotorgroep) De GHSM, ontwikkeld en gebruikt in het Ariane 4-programma, dient voortaan voor de sturing van de straalpijp van de motor van de bovenste cryotechnische trap van de Ariane 5 (ESC-A). 16

17 S.A.B.C.A. ging door met de productie van GHSM in het kader van de PA-schijf (22 exemplaren voor de ECAtrap). Er werd een commercieel akkoord gesloten voor de levering van 3 bijkomende exemplaren voor dit Lot, wat het totaal aantal GHSM voor PA zo op 25 brengt. A.R.F. (Acceleration Rocket Frame) Het A.R.F. is een draagframe voor twee versnellingsraketten van de tweede trap van de draagraket Ariane 5 (versie ESC-A die een bovenste cryotechnische trap omvat). Dit frame bestaat voornamelijk uit een steunkader voor de raketten, een aerodynamische kap en twee beugels voorzien van een pyrotechnisch ontkoppelsysteem met behulp waarvan het ARF na de werking ervan kan worden afgestoten. S.A.B.C.A. ging door met de productie van de A.R.F. in het kader van de PA-schijf (24 A.R.F.-reeksen voor de ECA-trap). Bijkomende bestelling van A5-draagraketten: Sinds begin 2007 proberen ARIANESPACE, ASTRIUM en zijn belangrijkste leveranciers de productiekosten te optimaliseren om de draagraket concurrerender te maken. Zowel voor de onderdelen van het «Lager Composiet» als voor de bovenvermelde onderdelen van de ECA rondt S.A.B.C.A. momenteel de onderhandelingen af over een nieuwe productieschijf van 35 draagraketten (Lot PB), waarvoor een contract wordt verwacht in de loop van het 1ste kwartaal van TECHSPACE AERO Ariane 5 Productie De uitrustingen, geproduceerd door Techspace Aero, die geïntegreerd zijn op de belangrijkste cryogeentechnische verdieping van de Ariane-5, zorgt voor een verscheidenheid van functies in verband met de voorstuwing van de draagraket, het vullen van stuwstoffen, het koelen, de voeding of de mengselverhouding van de stuwstoffen op de Vulcain 2 motor van 136 ton stuwkracht. De werkzaamheden die in de afgelopen jaren op het vlak van het hete gas ventiel gebeurd zijn, hebben geleid tot een significante vermindering van de duur van het afstemmen van de motor op de grond. Ook de productie werd voortgezet aan een tempo van 6 spelen met een tarief van 7/8 naar aanleiding van de aankondiging door Arianespace betreffende een verhoging van haar orderboek. Het contract voor de levering van hydraulische aandrijvingen voor de regeling op de grond van de Vulcain motor werd ook vernieuwd. 17

18 Nieuwe bovenste verdieping en de Vinci motor Wat de nieuwe ontwikkelingen betreft, heeft Techspace Aero verder gewerkt aan technologieën van de cryogene kleppen van de motor van de bovenste trap Vinci, met meerdere herontbranding. Dit programma werd vertraagd als gevolg van de besluiten van de Raad van ESA in mei 2003; de hervatting van de plaatsing is gepland in Het geheel van de afsluitingskleppen en de controle van de nieuwe motor met 180kN stuwkracht werd toevertrouwd aan Techspace Aero, waarbij de functies van injectie van kamer, de koeling, de zuivering, de bypass van de turbines en de elektropneumatische controle van de schakelaars, zowel hydrogeen als vloeibare zuurstof. Met Vinci, motortype expander, werd voor het eerst in 2007 in Europa opnieuw gestart met de eerste twee motoren Vinci die meer dan seconden van de werking gecumuleerd hebben, en deels door middel van een goede werking van de uitrustingen van Techspace Aero. 18

19 THALES ALENIA SPACE ETCA Boordapparatuur Tot in 2009 verzekert Thales Alenia Space ETCA in het kader van de PA-overeenkomst (30 draagraketten) voor de klant ASTRIUM de constructie van de boordelektronica voor de draagraket Ariane 5. Die elektronische boordapparatuur zorgt voor de verdeling van de capaciteit, back-ups en voor de (uit)schakelopdrachten maar ook voor de elektrische, hydraulische en servomechanische sturing van de verschillende motoren. In 2008 heeft Thales Alenia Space ETCA voor de Ariane 5, 127 uitrustingsonderdelen gebouwd. Ook in 2008 werden de onderhandelingen voortgezet over de overeenkomst voor de productie van het volgende lot Ariane 5-raketten, het lot PB. Dat lot telt 35 draagraketten van het type ECA (met cryogene bovenste trap) met de capaciteit om een massa tot 10 ton in een geostationaire baan te brengen. Dankzij dat contract zal Thales Alenia Space ETCA, per Ariane 5 die tussen 2011 en 2015 gelanceerd wordt, 21 elektronicakasten blijven leveren. In dat verband is Thales Alenia Space ETCA nu al bezig met het verwerken van de verouderde onderdelen in de vijf soorten elektronische kasten. Thales Alenia Space ETCA wordt, op vraag van Thales Avionic, bovendien belast met het ontwerp en de behandeling van de verouderde componenten voor 2 elektronische kaarten van de inertiële navigatiesystemen van de Ariane 5. Die kaarten staan in voor de registratie van de parameters van de gyrolaser, hun digitalisering en het doorgeven ervan aan de boordcomputer die op grond ervan de positie van de draagraket kan controleren en nieuwe sturingsinstructies afleiden. Ariane 5 en boordelektronica Thales Alenia Space ETCA werkt parallel aan de aanpassing van de elektronica, zodat ze bestand is tegen de stralingseffecten door de grotere hoogten die de Ariane 5 zal bereiken om satellieten van het type Galileo in hun baan te brengen. Dankzij zijn kennis van meer dan 50% van de boordelektronica en zijn betrokkenheid bij de gronduitrusting, is Thales Alenia Space ETCA ook bezig met de voorbereiding van: - een structurerend partnership met Astrium voor het geheel van het SEL (elektronisch systeem en software) van de draagraket, om de aan de gang zijnde evoluties te consolideren en toekomstige voor te breiden. Het SEL omvat alle systemen voor back-ups, vermogensverdeling, sturing en telemetrie - een betrouwbaardere elektronica (samen met S.A.B.C.A.), voor de sturing van de cryogene bovenste trap voor de Ariane 5 ME 19

20 Gronduitrusting Testbank Thales Alenia Space ETCA is ook betrokken bij het onderhoud, de exploitatie en de duurzaamheid van de controle- en bedieningssystemen op de grond en van de informaticasystemen voor de lanceermiddelen voor de Ariane 5. Die bediening betreft voornamelijk de activiteiten in Frans Guyana tot einde 2011 en geeft ter plaatse werk aan een team van bijna 20 mensen. Bedoeling is de in de draagraket geïntegreerde informaticasystemen in operationele toestand te houden, de lanceringcampagnes te verzekeren en de evoluties tot stand te brengen waardoor de veiligheid, beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de lanceringen voortdurend kunnen verbeterd worden. De interventie van Thales Alenia Space ETCA omvat ook de hele kwaliteitsverzekering voor telemetrie, lokalisering, telecommunicatie, afstandsbediening, operationele coördinatie en bedrijfsinformatica. In dat verband wordt ook gewerkt aan de levensduurverlenging van de processorkaarten, telemetrische apparatuur en aan de aanpassing aan de nieuwe boordcomputer. In 2008 hebben de teams van Thales Alenia Space de 6 voorziene lanceringscampagnes tot een goed einde gebracht. Alle systemen hebben perfect gewerkt. 20

21 DE ANDERE DRAAGRAKETTEN CEGELEC SOYOUZ In het kader van de uitvoering van een nieuw lanceerproject in Guyana voor de Soyouz-raket, toevertrouwd aan CNES door ESA voor het zogenaamde Europese gedeelte (in tegenstelling tot het gedeelte onder Russische verantwoordelijkheid), heeft CNES de Europese industriëlen geraadpleegd voor de uitvoering van verschillende werkzaamheden. Voor het contract Zwakstroom, Veiligheid (CFS) en Vloeistoffen werd een groep van 5 bedrijven weerhouden: Vitrociset (Italië) - mandataris van de groep Carlo Gavazzi Space (Italië) Oerlikon Contraves (Italië) Cegelec (België) GTD (Spanje) Deze samenwerking houdt rekening met de eisen inzake de Europese return opgelegd door de klant in zijn aanbestedingsdossier (66 % Italië, 20 % België, 14 % Spanje). In het kader van deze groep is Cegelec verantwoordelijk voor de vloeistofsystemen onder Europese verantwoordelijkheid, met name de ventilatie van de nuttige lading (satelliet) en van het Fregat (laatste trap) van de Soyouz-raket, evenals de voeding in lucht van de grondbehoeften van het Europa deel. Cegelec is ook verantwoordelijk voor de stortvloeden van de Kerosine lokalen en H2O2 van het lanceringsmassief. Deze keuzes steunen op de door de Cegelec-groep opgedane ervaring in het kader van de programma s Ariane en Vega (in ontwikkeling) voor gelijkaardige projecten. Cegelec draagt de volledige verantwoordelijkheid van de haar toevertrouwde werkzaamheden: studies, aankoop, verzending, montage en beproevingen ter plaatse. De studies zijn in de herfst van 2007 beëindigd. De eerste activiteiten starten in januari 2008 en een oplevering van het volledige contract CFS en Vloeistoffen is voorzien voor eind Ondanks enige vertraging bij de uitvoering van het project, begonnen de werken op het terrein in de tweede helft van De receptie is nu gepland voor december Soyouz lanceringsmassief in aanbouw in Kourou 21

22 S.A.B.C.A. VEGA - Structuur In 2006 had S.A.B.C.A. de kwalificatieproeven van haar intertrappenstructuur 0/1 uitgevoerd. Twee proeven, één trillingsproef en de tweede waarbij de mechanische sterkte werd getest, hadden alle verwachtingen bevestigd die resulteerden uit de digitale modellen. De kwalificatiebeoordeling werd in 2007 met succes uitgevoerd. In de loop van 2008 leverde S.A.B.C.A. aan Kourou het eerste exemplaar dat bestemd is voor de systeemproeven, en produceerde het eerste vluchtexemplaar. In juni besliste ELV om de fabricage van alle bekabelingen die in de trap moeten worden geïntegreerd, aan S.A.B.C.A. toe te vertrouwen. VEGA - Mecatronica Geïntegreerde koppelriem intertrappenstructuur 0/1 voor straalpijpactiveringsproeven We herinneren eraan dat verschillende trade offs tussen het systeem (architectes industriels ELV en Europropulsion) en het subsysteem (S.A.B.C.A.) het mogelijk hebben gemaakt de TVC s (Thrust Vector Control) van de vier trappen van de draagraket te rationaliseren en te optimaliseren. Het TVC-geheel ontwikkeld door S.A.B.C.A. omvat voor elke trap : de besturingselektronica, die een interface heeft met de bus 1553 ; de vermogenselektronica ; de elektromechanische hoogrendement-actuatoren ; de energiebron (lithiumionbatterij). We wijzen erop dat de besturingselektronica is gebouwd rondom een specifieke processor (HBRISC2), die werd ontwikkeld door S.A.B.C.A. en door de ESA geschikt werd bevonden voor ruimteomgevingen (contract GSTP2). Die processor verenigt alle functies en interfaces die nodig zijn voor een optimale besturing van elektrische motoren van allerlei types. S.A.B.C.A. evolueert op die manier van een leverancier van apparatuur (de elektrohydraulische vijzels GAT, GAM, GHSM) op Ariane 5 tot een subsysteembouwer in het VEGA-programma (straalpijporiënteringssystemen). Het jaar 2008 werd gekenmerkt door een geslaagde tweede kwalificatiebanklancering van de motor met vaste propergols Z23 in de maand maart en vooral door de geslaagde eerste kwalificatiebanklancering van de motor van trap Z9, waarvoor een eerste poging in 2007 was mislukt. Wat de ontwikkeling van de TVC betreft, werden in 2008 de kritische specificatiebeoordelingen van de TVC van de 4 trappen van de draagraket afgesloten. 22

23 SONACA Nieuwe draagraketten: Advanced Thrust Frame (ATF) In het kader van ESA FLPP werkt SONACA samen met S.A.B.C.A. aan de ontwikkeling van een technologisch demonstratiemodel voor een motorframe van hightech composietmateriaal voor de volgende generatie draagraketten. Na een consolideringfase voor de NGL-toevoersystemen, werden de ontwerpactiviteiten hervat, onder meer voor de vergelijking van de verschillende concepten (afwegingsstudies). In 2008 heeft SONACA de productie voortgezet van de twee belangrijkste stukken waarvoor zij verantwoordelijk is, m.a.w. de koolstof krachtinleidingsstukken. Het vernieuwend ontwerp van deze onderdelen is afgestemd op de productie met het Resin Transfer Molding procedé. De integratie van deze onderdelen in de structuur door middel van structureel verlijmen werd door SONACA op punt gesteld, onder meer door de substructuur te assembleren die zal dienen voor de structurele testen. Nieuwe draagraketten: High Temperature Airframe (HTA) In het kader van deze studie bestudeert SONACA de mogelijkheden om klassieke koolstofvezels(im) te combineren met sterk-geleidende vezels, om een hogere thermische geleiding te bekomen terwijl de mechanische weerstand tegen schokken behouden blijft. Ook werd bestudeerd hoe de toevoeging van koolstof nano buizen in het hars de thermische geleiding doorheen de dikte beïnvloedt. De Final Review van dit programma werd met succes afgerond eind november 2008, samen met ESA. 23

24 TECHSPACE AERO Uitrustingen voor toekomstige draagraketten De vloeibare stuwstof raket motoren die de belangrijkste verdiepingen van de toekomstige lanceringssystemen (2020's) zullen uitrusten of hun opgelegde herbruikbare voortstuwers, zullen voor een goede werking moeten zorgen, maar ook zonder groot onderhoud van de herbruikbare systemen met ongeveer 50 heen en terugvluchten (2030's). Dat is het ambitieuze doel dat vandaag algemeen erkend is en dat de ontwikkeling van nieuwe technologieën vereist, met name voor de controleorganen van voortstuwing. De werkzaamheden, geleid in het kader van dit programma,bestaan eerst en vooral uit de identificatie en de analyse van de technische domeinen, waarvoor de technologieën die vandaag gekend zijn, al dan niet kunnen leiden tot het bereiken van de vooropgestelde doelstellingen. Technologische voorafgaande proeven werden ook uitgevoerd, met inbegrip van waterdichtheid proeven aan zeer hoge druk (600 kg/cm2) om de onderzoekswerken beter te oriënteren voor de komende tien jaar, namelijk voor een demonstratie van 200 ton stuwkracht(hte). In parallel met de technologische uitrustingen ontwikkelt Techspace Aero nieuwe numerieke modellen om geïntegreerd te worden in de Health Monitoring System, en om onregelmatigheden of gevallen van storingen te identificeren en om diagnoses in real time op te stellen. Elektrische afsluiters en nieuwe technologie demonstranten Dankzij de meer elektrische technologie die ontwikkeld zal worden op de organen van de aandrijving, verzekert deze apparatuur een fijne regeling van de afvoer, biedt een hoge flexibiliteit in het gebruik van vloeibare stuwstof motoren, met beperking van het effect op de elektronische architectuur van het systeem. Een project van het type GSTP werd met succes uitgevoerd tot aan de eerste tests van de validatie van een regelklep van de mengselverhouding, met als eerste toepassing de demonstrant Vulcan X van CNES. Verworven flexibiliteit van de werking, vermindering van mechanische druk, en de kosten, scheiding van functies, zijn de toepassingen van dit project. 24

25 THALES ALENIA SPACE ETCA Soyouz In 2008 leverde Thales Alenia Space ETCA de eerste twee backupkits voor de Russische Soyouzdraagraketten, die eind 2009 vertrekken vanop Frans Guyana. Thales Alenia Space ETCA is verantwoordelijk voor het backup-subsysteem voor de Soyouz en levert daarvoor gedurende de komende vijftien jaar de uitrusting, a rato van twee tot vier draagraketten per jaar. Het gaat om radarreflectoren, ontvangers voor de afstandsbediening, batterijen en antennes, schakelkasten, voedingen en bijkomende uitrusting. Tegelijkertijd verzekert de onderneming in Samara (Rusland), de maintenance van de testbank voor de uitrusting en de eindtesten, vóór de integratie van de uitrusting in elke draagraket. Ze is ook verantwoordelijk voor de installatie op de lanceerbasis in Frans Guyana van de antennes voor de interface met de telemetrieinfrastructuur van het Space Center. Soyouz lanceerplatform in aanbouw Backupkits 25

26 3.2 MSTP - MAN SPACE TRANSPORTATION PROGRAMME SONACA EXPERT EXPERT is een klein demonstratie ruimtetuig met een tiental experimenten aan boord. Het is er voornamelijk toe bestemd de kennis te verbreden over ruimtevaarttuigen die na de missie in de dampkring kunnen terugkeren en levert data om de aërothermodynamische modellen terzake te verbeteren. Het programma onderbouwt zo het ontwerp van deze ruimtevaarttuigen. SONACA, met de medewerking van S.A.B.C.A., ontwikkelt de ganse zogezegd koude structuur, m.a.w alles buiten de thermische bescherming. Sinds de PDR (Preliminary Design Review) van 2006, werden verschillende tussentijdse studieactiviteiten en taakpakketten uitgevoerd, die nu tot een quasi volledige definitie van de structuur hebben geleid. De C/D fase is in juni 2008 gestart, met een ambitieuze kalender die volledig werd gerespecteerd: de CDR Critical Design Review - werd succesvol besloten in november. IXV In 2008 heeft SONACA deelgenomen aan de fase B1 van de preliminaire ontwikkeling van het voertuig IXV (Intermediate Experimental Vehicle), in een internationaal kader maar onder de begeleiding van ESA. SPACE APPLICATIONS SERVICES EXPERT European EXPErimental Re-entry Testbed Na het voorafgaande werk voor EXPERT, voerde Space Applications Services in 2008 activiteiten uit in Fase C/D: opstellen van operationele procedures voor de lanceringcampagne, post-flight recovery en verwerkingsactiviteiten. Een post CDR (Critical Design Review) voertuig- en missieconfiguratie zijn bestudeerd voor het opstellen van een EXPERT gebruikershandleiding. IXV Intermediate experimental Vehicle Space Applications Services voerde in 2008, als enige Belgische niveau 1 subcontractor van de IXV hoofdcontractor, omvangrijke werken uit binnen fase B2-C1 van IXV, onder het FLPP (Future Launcher Preparatory Program) van ESA. Hierbij werden het missieontwerp, voertuigoperaties, operaties op de lanceersite en post-flight analyseactiviteiten gedefinieerd vanuit het standpunt van het grondsegment, met als eindpunt de Preliminary Design Review. 26

27 MSTP programma - Man Machine Interface technologie De ontwikkelingsactiviteiten van mens - machine interfacetechnologie werd voortgezet, met verbeterde engineering tools en processen. Deze ontwikkelingen zijn ook terug te vinden in luchtvaarttoepassingen. HMI-CSTS HMI voor het Crew Space Transport System, uitgevoerd voor ESA/ESTEC HME. Binnen het HMI-CSTS project werden prototypes gemaakt van Human Machine Interface (HMI) componenten voor de cockpit van Soyuz TMA en KLIPER ruimtecapsules, alsook voor de monitoring- en controlesystemen in het grond controlecentrum. De missies betreffen voornamelijk het transport van de bemanning van en naar het ISS, met in de toekomst een mogelijke evolutie naar maan- en verkenningsmissies. Het HMI-CSTS project omvatte onder meer een studie van de accommodatie voor de bemanning, ergonomie, bruikbaarheid, situationele bewustzijnsanalyse, het ontwerp van display- en controlesoftware en -hardware voor de verwerking van voertuigdata. Het project leverde een HMI demonstratiemodel op met twee verschillende elementen, ieder met een eigen ontwikkelingsproces: Het HMI subsysteem van het demonstratiemodel, ontwikkeld volgens het ESA handboek voor HMI ontwikkeling. De simulator van het demonstratiemodel, gebaseerd op een missie simulatiekader, levert data aan de HMI en verwerkt HMI commando's. De missiesimulator ondersteunt een interactieve definitie van de rollen van actoren, zodat ieders taken en verantwoordelijkheden snel geëvalueerd en gewijzigd kunnen worden. Dit kan gebruikt worden als hulp bij de ontwikkeling van de HMI. Dit project ging van start in 2005 en werd voltooid in juni Crew Space Transportation System (CSTS) Crew Avionics Subsystem Bread Boarding Binnen het kader van het Space Transportation System, bestudeerde Space Applications Services het concept van een Crew Avionics Subsystem (CAS) voor bemande capsules. CAS is een operationeel support en elektronisch displaysysteem dat mogelijkheden biedt voor monitoring, controle en het beheer van ruimtecapsules en -operaties. De belangrijkste doelstellingen van het Crew Avionics Subsystem zijn een verhoogde veiligheid, bruikbaarheid, flexibiliteit en situationeel bewustzijn. Dit moet een betrouwbaar en robuust alternatief bieden op de huidige systemen. Dankzij het subsysteem kan de bemanning de capsule op de juiste manier opvolgen, beheren en bedienen. Dit gebeurt dankzij de efficiënte elektronische display en het operationele supportsysteem dat efficiënte support voor situationeel bewustzijn en beslissingen biedt. De werklast beperkt zich tot een minimum dankzij het gebruik van state-of-the-art multimodale HMI-technologieën. 27

28 Deze activiteit heeft geleid tot de ontwikkeling en set-up van een avionics platform (software en hardware) en toepassingssoftware. Die definiëren wat nodig is om interactie tussen de bemanning en voertuigsystemen te verbeteren en zorgen ook voor verbeterd missiesucces bij single pilot operation. Dit was mogelijk dankzij: De ontwikkeling van een representatieve avionics architectuur om realtime de grafische beeldvorming op de geïntegreerde computer te evalueren. Het onderzoek van een reeks moderne HMI-technologieën om het voordeel van HMI-toestellen (aanraakscherm, displays, aanwijstoestellen), -technologieën en hun ergonomie te identificeren. De demonstratie van een verbeterd concept voor procedurevisualisering, met focus op single pilot operaties. Dit vermindert de werklast, maar houdt het situationeel bewustzijn intact. Het bread boarding platform is ontworpen rond een avionics computer. Deze biedt een representatief platform voor realtime integratie en prestatieanalyse van kritieke toepassingen. De testfaciliteiten baseren zich op een Cross Development Environment die een modulaire omgeving biedt ter ondersteuning van softwareontwikkeling, tests en debugging. Verder bieden simulatiemogelijkheden een interface met het systeem. Het algemene platform Dit project ging van start in januari 2008 en zal een jaar duren. SPACEBEL EXPERT De bepaling van de architectuur van de vluchtsoftware werd voltooid en de teststructuren van de software werden vastgelegd. Spacebel ging ook over tot de consolidatie van de interfaces met zijn verschillende partners. Het real-time exploitatiesysteem werd geselecteerd, en de representatieve hardware voor het vluchtmodel werd aangekocht. Ter herinnering: het doel van dit ambitieuze programma van ESA is de studie van de terugkeer in de atmosfeer van een experimentele capsule. 28

29 THALES ALENIA SPACE ETCA Het EXPERT-programma Thales Alenia Space ETCA heeft in 2008 zijn werkzaamheden voor het Expert-programma voortgezet. De onderneming moet daarvoor een PCDU leveren (Power Conditioning and Distribution Unit), de apparatuur voor de conditionering en de verdeling van de energie, alsook een testbank waarmee in de stadia van de integratie en de lancering de hele ruimtevaartelelektronica van de experimentele Expert-capsule kan getest worden. Via het programma bestudeert de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA de terugkeer in de atmosfeer van een experimentele capsule. VERHAERT SPACE International Berthing Docking Mechanism IBDM IBDM is een docking-berthing systeem dat ontwikkeld wordt voor het koppelen van ruimtetuigen aan het ISS of voor het koppelen van modules in het kader van interplanetaire missies. IBDM is uniek gezien gezien het voorziet in een soft-docking functie, belangrijk bij het koppelen aan ISS om bv. lopende micrograviteitsexperimenten niet te verstoren. De soft-docking wordt mogelijk gemaakt door een platform met 6 vrijheidsgraden, dat zorgt voor de uitlijning en het uitdempen van de relatieve beweging tussen de 2 voertuigen. Verder voorziet het systeem zowel in een docking functie (2 free-flying voertuigen) als een berthing functie (voertuigen staan stil relatief t.o.v. elkaar; bv wanneer de robotarm van het Space Station gebruikt wordt). In 2008 heeft Verhaert de verdere breadboarding van enkele kritische subsystemen uitgevoerd en is het 6 DOF platform geleverd aan Sener voor de soft docking testen. Een follow-on contract rond de study voor een extended versie werd afgerond (EBDM) en gerelateerde studies voor het gebruik van de dual-fault tolerant IBDM in toekomstige exploratiemissies, zoals CSTS (Crew Space Transprotation System) lopen verder. Verder participeerden we in een architectuurstudy voor exploratiemissies (ISAE) met Alenia en werd het IBDM in-orbit demonstratieprogramma verder uitgewerkt met Sener (IBDM-DMD). IBDM 6 DOF platform IBDM Latch Subsystem CSTS Crew Space Transportation System CSTS (Crew Space Transportation System) is een studieproject om een ruimtetuig te ontwerpen voor operaties in een lage aardbaan, zoals service missies naar het ISS, maar dat ook dienst kan doen voor exploratiemissies naar de maan en mars. De CSTS studie werd geleid door Thales Alenia en Verhaert was verantwoordelijk voor de implementatie van het IBDM systeem in het concept. 29

30 Verder heeft Verhaert ook een klein studiecontract voor ARV (Ascent/Descent Vehicle), om IBDM op een upgraded versie van ATV te plaatsen en zo crew transport mogelijk te maken. 30

31 3.3 INTERNATIONAL SPACE STATION SONACA SONACA s Europese Ruimtevaartactiviteiten namen een goede start in 2008: op 11 februari 2008 bracht de missie STS-122 van het Amerikaans ruimteveer de Europese bewoonbare module COLUMBUS naar het ruimtestation ISS. Deze module bevat een belangrijke bijdrage van SONACA: ongeveer 350 Kg in Gosselies ontworpen en geproduceerde structuren beschermen de module van buitenaf tegen meteorieten en stukken schroot. SONACA leverde ook een ultra stabiele structuur in koolstofvezels voor proefnemingen omtrent microzwaartekracht in het FCE (Fluid Cell Experiment). SPACE APPLICATIONS SERVICES ISS operaties Na jaren intensief werk en enkele lanceervertragingen, vormde de installatie van het Columbus laboratorium in februari 2008 het begin van non-stop operaties voor Erasmus USOC en BUSOC. Na het definiëren, voorbereiden en valideren van alle operationele concepten en producten, alsook de training en certificering van payload operatoren en grondcontrollers, speelde Space Applications Services een rol bij de activering, ingebruikname en wetenschappelijke werking van de twee externe payloads op Columbus: de SOLAR payload is een zonneobservatorium met drie instrumenten voor de meting van de zonnestraling. EuTEF (European Technology Exposure Facility). EuTEF integreert 9 technologisch georiënteerde instrumenten die blootgesteld moeten worden aan de ruimteomgeving. 31

32 SOLAR en EuTEF in de Space Shuttle Cargo Bay, voorafgaand aan de plaatsing op het ISS Na een adembenemende EVA en vlekkeloze installatie op Columbus, werden beide payloads ingeschakeld en uitvoerig getest door USOC operatoren. Dit gebeurde volgens de voorgeschreven procedures. Met de hulp van de payload ontwikkelaars en wetenschappers, werden initiële problemen opgelost. De wetenschappelijke experimenten gingen van start in het eerste trimester van 2008 en lopen nog steeds. Op hun consoles volgen en sturen operatoren dagelijks deze experimenten volgens de instructies van de wetenschappers. Ze leveren ook de noodzakelijke input voor planning en operationele producten aan de internationale partners van het ISS. Tijdens de in-orbit payload operaties, voeren B.USOC en Erasmus USOC, in coördinatie met het Columbus controlecentrum, operaties uit met de SOLAR en EuTEF payloads. De SOLAR operaties bij B.USOC gebeuren in nauwe samenwerking met het IASB/BIRA instituut te Ukkel. Consoleoperatoren controleren en bedienen dagelijks de instrumenten volgens de richtlijnen en instructies van de wetenschappers. Zo wordt het goede verloop van de wetenschappelijke experimenten gewaarborgd. Erasmus USOC bij ESA/ESTEC 32

33 Het Space Applications Services operatieteam (grondcontrollers en operatoren) verwierf unieke expertise in realtime operaties in de bovenvermelde activiteiten. Deze expertise zal in 2009 van pas komen, aangezien Erasmus USOC en BUSOC samen zullen werken rond een nieuw experiment, geïntegreerd in de European Drawer Rack (EDR). B.USOC zal de algemene verantwoordelijkheid dragen voor de Protein Crystallization and Diagnostics Facility (PCDF). THALES ALENIA SPACE ANTWERP ATV Jules Verne ATV Control Center ATV In 2008 heeft het eerste Automatisch Transfervoertuig (ATV) zich aan het Internationaal Ruimtestation gekoppeld. Teams van Thales Alenia Space Antwerp hebben in ploegen (24u/24 en 7 dagen/7) de kritieke stadia van de vlucht van het in 2008 gelanceerde ATV Jules Verne ondersteund: lancering, vrije vlucht, aankoppeling aan het ISS, losmaken van het station en terugkeer in de atmosfeer. Bepaalde afwijkingen moesten tijdens de vrije vlucht gecorrigeerd worden, zonder de controlecapaciteit van het ATV in het gedrang te brengen. Thales Alenia Space Antwerp ontwikkelde eerder de systemen voor de telemetrie en de afstandsbediening die het ATV zouden verbinden met zijn controlestation. Ze werden in 2005 aan het CNES geleverd. Die apparatuur zorgt ervoor dat op een beveiligde manier opdrachten kunnen verzonden worden tussen de twee grondstations in Houston en Redu. De stroom telemetrische gegevens wordt langs dezelfde weg opgevangen. Electrical Ground Support Equipment De EGSE van het ATV die door Thales Alenia Space Antwerp geleverd werd bestond uit een belangrijk geïnformatiseerd testsysteem voor het testen van bepaalde aspecten van het ruimtetuig ATV tijdens zijn bouw en integratie. Het systeem stond in voor de simulaties en de verwerking van de nodige gegevens en hielp de operatoren bij de vereiste evaluaties tijdens en na de testfasen. Tijdens het afgelopen boekjaar werden ondersteuning en onderhoudsdiensten geleverd, zowel aan Astrium EADS als aan ESA ESTEC. Tegelijk presteerde de onderneming voor EADS een reeks van maintenancetaken, om de overgang te kunnen maken tussen het prototypevluchtstadium en de terugkerende exploitatie van het ATV door EADS Bremen. 33

34 Columbus Columbus De lancering van de Columbus vond plaats begin Thales Alenia Space Antwerp leverde het geheel van de elektrische testmiddelen voor de Columbus. In de loop van het jaar 2008 vonden verschillende interventies plaats met het oog op het onderhoud en aanpassingen van de systemen, om de fase tussen de realisatie en homologatie van de Columbus en zijn lancering tot een goed einde te brengen. THALES ALENIA SPACE ETCA Automatic Transfer Vehicle In 2008 heeft het eerste Automatische transfervoertuig (ATV) zich aan het Internationale Ruimtestation ISS gekoppeld. Het vervoerde een PCU, de apparatuur voor de energieconditionering, die door Thales Alenia Space ETCA vervaardigd werd. Die PCU wordt gebruikt voor de voeding van bepaalde eenheden van het ATV Jules Verne. Thales Alenia Space ETCA produceerde ook de voedingen van de videometer die gebruikt wordt voor het aankoppelen van het ATV aan het Internationale Ruimtestation. De PCU s van Thales Alenia Space ETCA komen ook aan boord van de volgende vier ATV s. PCU 34

35 VERHAERT SPACE SODI (Selectable Optical Diagnostics Instrument) fase A/B SODI is een nieuw vloeistoflaboratorium dat binnen de MSG gebruikt dient te worden. Er zullen drie experimenten in uitgevoerd worden: DSC, IVIDIL (beiden van het MRC-ULB) en COLLOID (een experiment van de Universiteit van Amsterdam). Verhaert is prime contractor terwijl Lambda X zich ontfermt over de optische instrumenten zelf. De universiteit van Milaan consulteert ons inzake specifieke optische technieken (Near Field Scattering) nodig voor het COLLOID experiment. De fase A/B werd half 2005 opgestart en werd in mei 2006 beëindigd met een succesvolle PDR. De fase C/D werd in november 2006 opgestart. Ondertussen werd de CDR succesvol beëindigd en een aantal ondersteunende tests werden in een paraboolvluchtcampagne uitgevoerd. Begin 2008 wordt de productie van het vluchtmodel opgestart. Begin 2009 is SODI klaar en ondergaat het een aantal acceptance review testen en sciense testen bij NASA. De lancering is gepland voor midden Frank De Winne, SODI in de MSG Glovebox SODI Engineering Model DIRSOL (DIRectional SOLlidification) fase A DIRSOL is een facility voor materiaalonderzoek die dan wel in MSG dan wel als stand-alone in het Russische gedeelte van het ISS geplaatst zal worden. Bedoeling van het onderzoek is het observeren van het smeltfront van een materiaal (metaal) vermits hier (bij stolling) de microstructuur gevormd wordt die de latere eigenschappen van het (gestolde) materiaal bepaalt. Vermits metalen en hoge-temperatuur-ovens niet transparant zijn wordt er met transparante polymeren (plastics) gewerkt, dusdanig kunstmatig samengesteld dat ze gelijkaardige smelt- en stollingseigenschappen hebben als metalen. Opdracht van de fase A was het beoordelen van de haalbaarheid van de 4 voorgestelde experimenten METCOMP, SEBA, SETA en CETSOL en het bepalen van een design concept voor de facility. De fase A werd succesvol afgesloten in juni Halfweg 2007 werd de opdracht voor de verdere ontwikkeling (fase B) binnengehaald. Deze loopt nog verder tot Momenteel worden een aantal prototypes getest. 35

36 DIRSOL in the MSG Glovebox DIRSOL interior SLS (Subject Loading System) fase A/B Het Internationale Space Station (ISS) is een belangrijk platform voor langdurig onderzoek naar de effecten van micrograviteit op het menselijk lichaam. Er worden momenteel verschillende systemen ontwikkeld en getest om deze negatieve effecten te minimaliseren, waaronder SLS. Verhaert Space is prime contractor en werkt momenteel een concept uit, dat later zal worden geïnstalleerd in de zogenaamde Treadmill facility aan boord van het ISS. Experimenten Miler Urey support Miller-Urey Experiment is een experiment ontwikkeld door Joanneium Research. Het experiment zal worden gebruikt in de Microgravity Science Glovebox (MSG) van het ISS. Verhaert is subcontractor van Joanneum Research en verantwoordelijk voor engineering taken, inclusief de safety analyse en het interface management met MSG. IPE (ICAPS Preparatory Experiment) fase B0 IPE is een precursor experiment voor het ICAPS laboratorium, dat interacties tussen atmosferische en kosmische partikels zal bestuderen. In IPE worden stofdeeltjes geïnjecteerd die dan zullen aggregeren. Het bestuderen van deze aggregatie moet helpen bij het begrijpen van de vorming van ons zonnestelsel. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een light scattering system, een digital holographic- en een een longdistance microscope, die ontwikkeld worden door Lambda X. Andere betrokken partijen zijn Kayser Threde en de Technishce Universiteit van Braunschweig uit Duitsland en de universiteit van Brussel (ULB). 36

37 Gedurende 2007 werden de verschillende breadboards ontwikkeld, zoals een thermophoretic trap - versnellen het aggregatieproces van stofdeeltjes, een particle manipulation system - verplaatsen van stofdeeltjes onder invloed van licht en een cleaning- en thermisch breadboard. Eind 2007 werden er een aantal testen uitgevoerd in de valtoren in Bremen die enkele seconden gewichtloosheid biedt. In 2008 werd het project opgeleverd. FSL Batch 2 IPE concept Het FSL is het Europees laboratorium voor vloeistof onderzoek dat eerder door Verhaert en Thales Alenia werd ontwikkeld en momenteel aan boord is van het ISS. Verhaert voert momenteel een fase A study uit voor de FSL batch 2 experiment containers als subcontractor van Astrium en met Lambda-X als partner voor de ontwikkeling van de optiek. Momenteel worden er 3 kandidaat experimenten bestudeerd onder FSL batch 2, waarbij Verhaert betrokken is in EMERALD en SAFIR. Deze experimenten laten toe om verdampings- en condensatie fenomenen te bestuderen. Verhaert is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de vloeistofcel modules, die bestaan uit vloeistof-gas circuits met verdampers en condensers, en de opto-mechanische layout. CIMEX - Convections and Interfacial Mass Exchange CIMEX is een experiment container die zal gebruikt worden in het Fluid Science Laboratory aan boord van het ISS. Het experiment bestudeert de verdampings en condensatie effecten in vloeistoffen. Verhaert Space is verantwoordelijk voor het bouwen van de vloeistofcel, waaronder een condenser-separator die samen met de universiteit van Brussel (ULB) ontwikkeld wordt. Dit onderdeel werd reeds op verschillende paraboolvluchten getest. Astrium is prime contractor en Lambda-X zal de dianogstics module ontwikkelen. In 2008 is het concept van het experiment verder in detail uitgewerkt. FOAMS- LESII Verhaert Space bouwt wetenschappelijke en educatieve experimenten voor de OasISS missie van onze astronaut Frank De Winne. Het Foam Stability experiment bestaat uit 5 arrays waarin in totaal 60 speciale vloeistofmengsels opgesloten zitten. De Winne zal deze vloeistoffen aan boord van het ISS moeten opschudden tot er zich schuim vormt, waarna hij de stabiliteit van het schuim (in afwezigheid van de zwaartekracht) in beeld brengt met een hogeresolutie video camera. Hij zal hiermee in totaal zo n 5 uur bezig zijn. 37

38 De wetenschappers van de universiteit van Luik (Ulg) zullen al zo de gedragingen van hun vloeistoffen live kunnen bestuderen op de grond en vergelijken met hun referentiemengsels in hun laboratorium. Een aantal van de vloeistofmengsels zijn tevens voorzien voor educatieve doeleinden (universiteitsstudenten over heel Europa). Via de wedstrijd Take your classroom into space werden een aantal educatieve experimenten geselecteerd die zullen worden uitgevoerd in het ISS tijdens de OasISS missie. Een eerste experiment gaat over het meten van massa in de ruimte met een harmonische trilling van een massa-veer systeem. Dit zal gebeuren door de massa een harmonische trilling te laten uitvoeren m.b.v. 2 veren en dit te registreren met een videocamera. De Winne en de scholieren op aarde meten dan de periode (tijdsduur) van de trilling en berekenen zo de massa. Het tweede experiment gaat capillariteit en oppervlaktespanningen in gewichtsloosheid bestuderen. Hierbij wordt een gekleurde vloeistof in contact gebracht met twee glazen plaatjes die een scherpe hoek vormen. Op aarde stijgt de vloeistof het hoogst omhoog op de plek waar de afstand tussen de plaatjes het kleinst is (capillariteits-effect) tot er evenwicht ontstaat omwille van het gewicht van de vloeistof. Echter, wat er in gewichtsloosheid precies zal gebeuren is voorlopig voor de scholieren nog een raadsel... Frank De Winne en twee van de experimenten 38

39 3.4 TELECOMMUNICATIE NEWTEC Een overzicht van het jaar door Newtec Vorm geven aan de toekomst van het grondsegment: de visie van Newtec De indrukwekkende groei van HDTV en het IP-verkeer doet de vraag van de klanten naar satellietcapaciteit over de hele wereld verder stijgen. De aangeboden satellietcapaciteit neemt ook toe, maar veel trager dan de vraag; de schaarsheid verhoogt de transponderkosten dan ook. Aanbieders van satellietdiensten, omroepen, telecomoperatoren en aanbieders van internetdiensten doen hun best om voldoende satellietcapaciteit te vinden en de rentabiliteit van hun zaken te vergroten was een jaar van ongekende groei voor Newtec en was bijzonder rijk aan belangrijke technische (r)evoluties. We kijken even terug op dat uitzonderlijke jaar Het jaar van de Europese satellietbreedbandconsument 2008 was het jaar van de doorbraak in de toegang van consumenten tot breedband in Europa. SES Astra heeft zijn breedbanddienst voor consumenten ASTRA2Connect, waarbij gebruik wordt gemaakt van de prijswinnende Sat3Play -technologie van Newtec, succesvol geïntroduceerd. Verschillende grote aanbieders van internetdiensten in verschillende Europese landen zoals Frankrijk en Duitsland verkopen de dienst door aan de consument tegen terminalprijzen van ongeveer 320 euro en een maandelijkse abonnementsprijs vanaf 20 euro per maand. Door de invoering van onze Point&Play -tool kunnen consumenten de Sat3Play -terminal zelf installeren, waardoor ze geen installatiekosten moeten betalen. Met maandelijkse groeipercentages van vijfduizend of meer nieuwe abonnees per maand is SES Astra duidelijk toonaangevend in Europa. HellasSat, de voornaamste Griekse satellietoperator, lanceerde in september een gelijkaardige, op Sat3Play gebaseerde internettoegangdienst voor consumenten in Griekenland. OTE, de grootste Griekse telecommunicatieoperator, verkoopt de dienst door. Onze Sat3Play -technologie is hier een perfecte oplossing om de Digitale kloof te overbruggen door breedbandconnectiviteit aan te bieden aan alle Griekse eilanden. Beijing 2008, en China lanceert DTH De Olympische Spelen in Beijing waren een groot succes, met een indrukwekkende lijst nieuwe wereldrecords. Miljarden mensen konden de Olympische Spelen live zien in SD en HD. China maakte indruk op de wereld door de kwaliteit van de organisatie van dit grote evenement en door het aantal medailles die het land behaalde. Een paar weken vóór de Olympische Spelen zette China een andere historische stap voorwaarts in de TVdistributie over het hele land. Door de succesvolle lancering van de eerste DTH-satelliet boven China (Chinasat 9) kunnen Chinese TV-omroepen nu hun kanalen over het hele land uitzenden. 39

40 De Chinese overheid (SARFT State Administration of Radio, Film and TV) gaf Newtec in 2007 de opdracht om te helpen bij het ontwerpen en implementeren van een nieuwe uitzendstandaard voor China, ABS-S genoemd. Vandaag de dag zijn alle ABS-S modulators die op Chinasat 9 worden gebruikt, geleverd door Newtec en maken ze deel uit van onze Azimuth productfamilie. ASBU en MENOS brengen een revolutie teweeg in de wereld van de TV- en radio-uitwisselingen De Arabic State Broadcasting Union (ASBU) zorgt voor een ommekeer in de manier waarop TV- en radiouitwisselingen plaatsvinden. Door de implementatie van de MENOS-technologie (Multimedia Exchange Network Over Satellite) van Newtec zijn meer dan 23 omroepen in de Arabische wereld overgestapt op een volledig geautomatiseerd IP-gebaseerd TV- en radio-uitwisselingssysteem. De manuele configuratie van uitrusting en transmissielinks is eindelijk geschiedenis. MENOS werd ontworpen om deze omroepen niet enkel de snelste en meest kosteffectieve technologieën te bieden om de media-uitwisseling te verzekeren, maar ook een volledige waaier instrumenten om de eraan gekoppelde coördinatietaken te vergemakkelijken en de samenwerking van mensen over het netwerk te verbeteren. S2 maakt het verschil wat capaciteit en zakelijke rentabiliteit betreft S2 werd in 2004 geïntroduceerd als een nieuwe standaard ter vervanging van de oudere DVB-S-standaard, en vindt zijn weg in de TV-wereld en de datawereld. S2 is duidelijk een van de sterkste technologische ontwikkelingen. Het stelt ons in staat om de vereiste satellietbandbreedte drastisch te verminderen en helpt u uw rentabiliteit te verbeteren. De efficiëntie en bedrijfszekerheid van S2 zijn beter dan om het even welk alternatief. Dankzij DVB-S2 in combinatie met geavanceerde modulatiecapaciteiten zoals de unieke Equalink voorvervomingstechnologie van Newtec, slaagden verschillende aanbieders van satellietdiensten erin links tot 155Mbps in één transponder te implementeren. 40

41 Russische satellietoperatoren, RSCC en Gascom, demonstreerden in 2008 ook prestaties en bandbreedteefficiëntie die evenwaardig zijn aan die van zelfs de meest geavanceerde internationale satellieten. Gascom noteerde een toename van de prestaties en bandbreedte-efficiëntie met 42 percent, zonder afname van de prestaties op een heel drukke transponder. Bij RSCC-tests op een volledig verzadigde transponder werd zelfs een toename van de bandbreedte-efficiëntie tot 58.7 percent genoteerd. Luisteren naar de klanten Onze klanten stellen de technologische capaciteiten en de bedrijfszekerheid van onze Professionele Apparatuur op prijs. Ze zijn ook heel positief over de kwaliteit van onze klantendienst. Er was echter één probleem: de ruime waaier karakteristieken en opties maken het soms moeilijk om ons complexe productaanbod te doorgronden. Door een volledige herdefiniëring van onze serie professionele apparatuur hebben wij een belangrijke vereenvoudiging van ons productaanbod geïntroduceerd waardoor onze klanten gemakkelijk het juiste product voor de juiste toepassing kunnen selecteren en bestellen. Industrie technologieprijzen 2008 Het technologische leiderschap van Newtec in onze satellietcommunicatie-industrie werd bevestigd door verschillende prestigieuze technologieprijzen: Technologisch meest innovatieve bedrijf in België met Sat3Play Product van het jaar CSI Cable & Satellite Industry award (at IBC 08) voor onze Elevation PEP box terminal EL810 Frost & Sullivan Product Innovation Award met Sat3Play Uit het feit dat we deze technologieprijzen ontvingen, blijkt duidelijk dat we inderdaad onze industrie vorm geven met nieuwe technologieën die onze klanten toegang geven tot nieuwe zakelijke mogelijkheden en hun rentabiliteit verbeteren. Ongekende zakelijke groei en leiderschap op de Europese markt Ons fiscaal jaar 2008 was weer een jaar van ongekende groei. De inkomsten bedroegen 45 Mio Euro, een stijging met 25 % in vergelijking met 2007 en een verdubbeling in vergelijking met Ons aantal medewerkers over de hele wereld bedroeg ongeveer 300, een stijging met 80 % in vergelijking met Dat maakt van ons de Europese marktleider op het vlak van grondsegmenttechnologie. Een vooruitblik op 2009 De recente commerciële lancering van ons Elevation FlexACM-product creëert nieuwe zakelijke kansen voor onze teleportklanten over de hele wereld. Door de beschikbare doorvoercapaciteit op bestaande transmissieapparatuur ten minste te verdubbelen en, nog belangrijker, ook door een tot nu toe nooit bereikte 100% linkbeschikbaarheid te bieden, is deze nieuwe technologie essentieel om de business case van veel klanten te verbeteren. De optionele integratie van onze krachtige Tellinet IP vormgevings- en acceleratiecapaciteiten, biedt een totale oplossing voor het implementeren van IP-links in punt-tot-punt of punttot-multipunt omgevingen. Het zal die satellietgebruikers helpen om meer satelliettransmissiecapaciteit te krijgen, een ongeëvenaarde kwaliteit van dienstverlening te bieden en hun bedrijfsrentabiliteit te verbeteren. 41

42 Daarnaast kreeg Newtec recent van de World Teleport Association de Industry Oscar voor teleporttechnologie van het jaar voor zijn FlexACM-technologie. De implementatie van hogere returnsnelheden door een nieuw modulatie- en coderingssysteem in onze breedband IP-toegang Sat3Play productlijn zal onze klanten in staat stellen om hun aanbod uit te breiden van klantentoepassingen naar ook professionele toepassingen. De overgang naar de tapeless nieuwsproductieomgeving verandert de SNG-videowereld. De bijdrage van satellieten gaat in de richting van IP en vergt een gemakkelijk te implementeren bidirectionele verbinding. De Azimuth-producten van Newtec doen wat ervan verwacht wordt. De financiële crisis in 2008 zal in 2009 belangrijke gevolgen hebben voor onze economieën. Sommige projecten van klanten worden uitgesteld, andere kunnen zelfs geannuleerd worden. Het aantal TV-kanalen en het IP-verkeer wereldwijd zullen echter blijven groeien. Er wordt verwacht dat digitale aardse televisie en Mobiele TV eveneens zullen groeien. Schaarsheid aan Ku- en C-band satellietcapaciteit en het streven naar winstgevende groei van de aanbieders van satellietdiensten zal de vraag naar de implementatie van nieuwe, meer efficiënte en krachtige grondsegmenttechnologieën nog vergroten. Ik ben er daarom van overtuigd dat 2009 opnieuw een jaar van boeiende groei zal zijn voor Newtec. SPACEBEL FASTSAT TM Het product FASTSAT TM verbetert de prestaties van de communicatie via satelliet drastisch. Het optimaliseert het gebruik van de beschikbare bandbreedte en maakt het mogelijk het aantal gebruikers per transponder sterk te verhogen. Het vermindert ook de kostprijs per doorgestuurde bit voor de operatoren en verkort bovendien de termijn die de gebruikers rechtstreeks ervaren. Om dat te bereiken, berust het product op een combinatie van verschillende geavanceerde technieken zoals de selectie en het versnellen van het transportprotocol, de adaptieve datacompressie, de automatische aanpassing van het debiet aan de beschikbare bandbreedte of het sneller bekomen van de webpagina s. Dit jaar werden de inspanningen voor de ontwikkeling van dit product eens te meer voortgezet. Die hadden voornamelijk betrekking op de voortdurende toevoeging van bijkomende functionaliteiten en op de steeds grotere stabilisering van het product. Enkele voorbeelden van die nieuwe functionaliteiten zijn met name: De ondersteuning van de versnelling van TCP-verbindingen die zijn ingekapseld in IP-tunnels of GRE-tunnels. Dankzij deze nieuwe functionaliteit is het nu mogelijk oplossingen voor snellere TCPverbindingen aan te bieden binnen virtuele lokale netwerken (VLAN). Het «TP»-protocol, dat een alternatief protocol voor de satellietverbinding vormt. Het biedt het voordeel dat het compatibel is met het klassieke TCP-protocol en bijgevolg kan werken in een heterogene omgeving. Het is interessant om weten dat het precies dat protocol is dat werd gekozen om de interoperabiliteit van de PEP-systemen tussen de verschillende fabrikanten te waarborgen. 42

43 THALES ALENIA SPACE ANTWERP Globalstar Thales Alenia Space Antwerp ging door met het werk aan de 22 uitrustingsonderdelen voor telemetrie/afstandsbediening in de basisband, bestemd voor het Globalstar-project. Alles samen omvat het project het ontwerp, de productie en de integratie van 44 kanalen bedoeld voor het sturen en bewaken van de hele satellietconstellatie Globalstar 2. De apparatuur zal ook de overgang sturen tussen de exploitatie van de eerste en de tweede generatie van satellieten. De uitrusting in de basisband zorgt, via het RF-subsysteem van het grondstation, voor de interface tussen de satelliet en het satellietcontrolecentrum. Ze brengt ook alle vereiste informatie voor de sturing en de instandhouding van de satelliet over. Behalve de levering van die apparatuur, moet Thales Alenia Space Antwerp ook de basisbanden en de andere schakelapparatuur en autonome en redundante subsystemen integreren. De 19 -openingen die daarvan het resultaat zijn hebben met succes de certificatietests voor de Amerikaanse UL-normen doorstaan en worden binnenkort geïmplementeerd op de 6 operationele vestigingsplaatsen in Frankrijk, de VS, Argentinië, Zuid- Afrika, Burst Mode Demodulator voor Network Access-satellietsystemen Aan de ontwikkeling van speciale modems voor de gegevenstransmissie in de satellietnetwerken werd het hele boekjaar door verder gewerkt. Die modems gebruiken transmissiemodellen van het type multifrequentiemeervoudige toegang met tijdverdeling (MF-TDMA). Het product biedt de mogelijkheid om in één toestel het gegevensverkeer te ontvangen met een capaciteit die vergelijkbaar is met die van een halftransponder van een satelliet. Het toestel biedt een absolute soepelheid in termen van «configureerbaarheid». Het kan de kanalen demoduleren en decoderen, onafhankelijk van het aantal door de transponder van de satelliet uitgezonden communicatiekanalen. Het jaar 2008 werd ook bekroond met het succes van een gegroepeerde bestelling van 40 stuks, bestemd om geïntegreerd te worden in de door de Thales-groep verkochte DVB-RCS-netwerken en ingezet bij de commerciële operatoren. Die uitrusting komt ook in het hart van de telecomnetwerkoplossing die voor de Yahsat-satellieten geleverd wordt. RF-apparatuur Thales Alenia Space Antwerp heeft de bestelling van een Chinese klant binnengehaald voor 40 converters en heeft die apparatuur inmiddels geleverd. THALES ALENIA SPACE ETCA Belangrijkste bestellingen voor De satelliet RASCOMSTAR-QAF: levering van het elektrische hart (Power Conditioning Unit) en de SDIUmodulen (Satelliet Distribution and Interface Unit) die de energie afkomstig van het elektrische hart van de satelliet herverdeelt over de overige elektronische apparatuur. Thales Alenia Space ETCA stond ook al in voor het elektrische hart van de RASCOM1-satelliet. 43

44 Nilesat EPC 3G - De satelliet Nilesat: realiseren van o 36 EPC 3G voor de telecommunicatiesatelliet Nilesat: apparatuur die, in combinatie met de lopende golfbuizen, de versterkers vormen van de satellietzenders die de informatie naar de aarde overbrengen o het elektrische hart (Power Conditioning Unit) o de SDIU-modulen (Satelliet Distribution and Interface Unit) - De satelliet W3B: ontwikkeling en productie van het elektrische hart (PCU), de SDIU-modulen en 4 EPC s - De O3B-constellatie: levering van een PCDU voor elk van de eerste 8 satellieten van deze telecomconstellatie (in totaal 16 voorzien) - De satellieten Amos-4 & 5: levering van 2 modulen van 8 MOTP en 12 MOTP, de sturingselektronica van de motoren waarmee de satellieten hun antennes openvouwen 8 to 12 MOTP volgens de configuratie) - De satellieten Yahsat 1A et 1B: realiseren van 2x29 EPC 3G (Electronic Power Conditioning) voor de voeding van de zenders van de satelliet - Bestelling van PPU (Power Processing Unit) voor Astrium (Batch 2) Belangrijke leveringen 2008 Thales Alenia Space ETCA leverde in 2008: - een PCU, apparatuur voor de energieconditionering (PCU), voor het platform van de telecommunicatiesatellieten SPACEBUS 4000 : THOR6, Palapa-D, W2A en W7. We merken op dat aan boord van het platform Spacebus 4000 ook bedieningsapparatuur van Thales Alenia Space ETCA komt voor de motoren, alsook avionica voor het uitvouwen en richten van de zonnepanelen (SADP), voor de bediening van de apogeummotor (PROP), voor de thermische controle (DHP), voor de distributie (HPDP) en Fx8P, voor de bediening van de motoren voor het positioneren van de antennes. - apparatuur voor de energieconditionering (PCU) en 35 DCDC energievoedingen in hybride technologie voor de vijfde en zesde telecommunicatiesatellieten DFH4 van de CAST (Chinese Academy for Space Technology). De CAST heeft ook nieuwe apparatuur voor de energieconditionering (PCU) besteld voor een negende DFH4-satelliet. - 7 uitrustingsonderdelen voor de hoogspanningsvoeding (EPC) voor TWTA (Traveling Wave Tubes) voor de Indonesische telecommunicatiesatelliet Palapa-D. - 4 BEU-uitrustingsonderdelen (Battery Electronic Unit) voor de telecommunicatiesatelliet SATCOM BW. Nog altijd in 2008, leverde Thales Alenia Space ETCA een honderdtal DC/DC-omzetters aan zijn bekende klanten: Syderal (Zwitserland), Jena-Optronik (Duitsland), Sodern (Frankrijk), Nec Toshiba Space (Japan), Thales Alenia Space Spanje, enz. 44

45 Het Loutch-programma Thales Alenia Space ETCA ging door met de productie van de 17 EPC s (Electronic Power Conditioning) die voorzien zijn voor de telecommunicatiesatellieten Loutch-5A en 5B, bestemd voor het Russische Ruimtevaartagentschap. Het Globalstar-programma Tegelijk ging Thales Alenia Space ETCA ook door met het werk aan het ontwerpen en produceren van 48 Power Conditioning & Distribution Units (PCDU s) voor de Globalstar-constellatie van de tweede generatie. Die PCDU dienen voor de distributie aan boord van de satellieten van de elektriciteit afkomstig uit de 2 energiebronnen, namelijk de fotovoltaïsche zonnepanelen en de batterijen voor de perioden zonder zon, en voor het beheer en de opslag van de overtollige energie van de zonnepanelen in de batterijen van de satellieten. Thales Alenia Space ETCA moet ook 7 SCOE s (Specific Check-Out Equipment) leveren voor de elektrische voeding van de Globalstar-satellieten tijdens de fase van de integratie en de lancering. In 2008 werden de eerste SCOE en 6 PCDU s geleverd. Globalstar 2 wordt de tweede generatie van lagebaansatellieten (LEO) van Globalstar, de belangrijkste mobiele operator die via satelliet spraak- en datadiensten levert aan ondernemingen, instellingen en particulieren. Het moederhuis van Thales Alenia Space ETCA, Thales Alenia Space, is belast met het ontwerp en de productie van die 48 satellieten. PCDU VERHAERT SPACE Verhaert Space creëerde een joint venture met SES Astra, Redu Space Services dat sinds juli 2007 het ESA grondstation in Redu exploiteert voor een periode van 10 jaren. Het contract laat de exploitant toe om satellieten operationele diensten aan commerciële klanten aan te bieden. In 2008 werden de eerste opdrachten binnengehaald buiten het ESA M&O contract, dit omvatte zowel extra ESA opdrachten als opdrachten van commerciële klanten. 45

46 3.5 NAVIGATIE SPACE APPLICATIONS SERVICES Galileo training Galileo is een globaal navigatiesatelliet systeem (GNSS) waaraan de Europese Unie (EU) en de Europese Ruimtevaartorganisatie momenteel bouwen. Dit project vormt een alternatief en aanvulling op het Amerikaanse Global Positioning System (GPS) en Russische GLONASS. Met Galileo zal Europa beschikken over een eigen globaal navigatiesatelliet systeem, met zeer accurate en gewaarborgde globale diensten voor positiebepaling, in handen van burgers. Space Applications Services is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van een trainingsplan voor het voltallige grondpersoneel betrokken bij de In Orbit Validation (IOV) fase van het Galileo Ground Mission Segment (GMS). Verder zal een Training Needs Analysis (TNA) uitgevoerd worden om de trainingsbehoeften van operatoren en onderhoudspersoneel van het GMS tijdens de levensduur van de Galileo constellatie te definiëren. Een analyse van de functionaliteit en geplande training van ieder element van het GMS vindt plaats om de voorgenoemde taken uit te kunnen voeren. Space Applications is ook belast met het ontwerp, de ontwikkeling en implementatie van de GMS onderhoudscursus voor IOV onderhoudspersoneel. Deze cursus biedt technische en procedurekennis en educatieve ondersteuning om routine ILS- en onderhoudstaken uit te voeren die ondersteund worden door de ILS software infrastructuuromgeving. Het werk van Space Applications voor dit project ving aan in 2005, voor een duur van 4 jaar. 46

47 CUSPIS CUSPIS (Cultural Heritage Space Identification System) werd uitgevoerd in het kader van Galileo Joint Undertaking (GJU) en FP6 programma's. Het CUSPIS project richt zich tot de culturele erfgoedsector. User Community groepen zijn opgericht om het ontwerp en de implementatie aan te moedigen van sleuteltoepassingen. De klemtoon ligt op de validatie van resultaten, economische leefbaarheid van systemen en hun verspreiding. CUSPIS toepassingen gebruiken de Europese navigatiesystemen EGNOS en GALILEO en zullen de belangrijke voordelen voor de sector aantonen. De belangrijkste output van het project bestaat uit twee demonstratiemodellen en een proof-of-concept: Een Cultural Asset Management (CAM) systeem maakt veilige tracking, realtime monitoring en authenticatie van een cultureel goed mogelijk bij het transport van de ene naar de andere plaats. Een Cultural Asset Fruition (CAF) systeem biedt toeristen de mogelijkheid om een culturele rondreis te organiseren, veilige ondersteuning te krijgen tijdens de rondreis, gevolgd en gemonitord te worden bij noodgevallen. Verder wordt hulp en ondersteuning aangeboden bij het genieten van culturele rijkdom in een bepaalde plaats / regio. Een Geo-Time Authentication (GTA) proof-of-concept: dit gebruikt het GALILEO signaal voor authenticatie, een elektronische handtekening gebaseerd op betrouwbaarheid en authenticatie van de locatie om toepassingen en data te beveiligen. Space Applications Services was betrokken bij de specificatie, het ontwerp en de implementatie van de gebruikersinterface voor CAF en CAM toepassingen. De belangrijkste taak was het ontwerp en de implementatie van verbeterde HMI-componenten gebaseerd op 3D visualisatie, navigatie en interactie met een virtueel gereconstrueerde omgeving van de culturele site waar de gebruiker zich bevindt. Het project gebruikt draadloze en geïntegreerde softwaretechnologie voor de ontwikkeling van toepassingen op mobiele platforms, zoals PDA, smartphones en tablet-pc. THALES ALENIA SPACE ANTWERP GALILEO IOV fase Thales Alenia Space Antwerp is de hoofdcontractant belast met het verwezenlijken van de twee communicatienetwerken voor het Galileo-project: het netwerk voor de gegevensverspreiding van de missie (MDDN), dat deel uitmaakt van het Galileo Mission Segment (GMS), en het netwerk voor de gegevensverspreiding van de satelliet (SDDN), dat deel uitmaakt van het Galileo Control Segment (GCS). Het netwerk voor de gegevensverspreiding van de missie stelt het controlecentrum (GCC) in staat om in realtime de metingen in te zamelen uitgevoerd op de navigatiesignalen die door alle satellieten worden uitgezonden. Dat netwerk verzekert ook de transmissie van de integriteitsinformatie, van de controlecentra (GCC) naar de satellieten, via de ULS-grondstations. Dat wereldwijde netwerk moet een hoge operationele betrouwbaarheid garanderen en perfect beveiligd zijn. Het staat ook in voor de redundantie van de stromen tussen de verschillende controlecentra. In 2008 werd een belangrijke mijlpaal bereikt in de totstandkoming van het netwerk, bij het afsluiten van de kritische ontwerpevaluatie (CDR). 47

48 Het SDDN (Satellite Data Dissemination Network) verbindt het controlecentrum van de satellieten met de grondstations voor afstandsbediening / telemetrie. Het staat in voor de uitwisseling van bedieningsgegevens tussen de telemetrie- en controlestations en het controlecentrum dat verantwoordelijk is voor de exploitatie, de monitoring en de sturing van de Galileo-satellieten. De eerste knooppunten van het netwerk werden in 2008 geleverd op de operationele vestigingsplaats van Oberpfaffenhoffen. Behalve die twee netwerkimplementaties is Thales Alenia Space Antwerp ook belast met de realisatie van de apparatuur voor de transmissieketen van de ULS-stations: modems in basisband, de frequentieomzetters en de signaalversterkers. Apparatuur van elk type, bedoeld voor een pre-serie, werd geleverd opdat het ULS gevalideerd kan worden. THALES ALENIA SPACE ETCA Het Galileo-programma In 2008 ging Thales Alenia Space ETCA door met het werk aan het GALILEO-project. Dat is de Europese satellietconstellatie die moet concurreren met het Amerikaanse navigatiesysteem GPS. Thales Alenia Space ETCA is aannemer voor de beveiligingsapparatuur van het platform, de payload van de satellieten van de constellatie en de testbanken. In 2008 leverde het 10 van de voorziene 15 banken, alsook 4 engineeringmodellen van de beveiligingskasten. Thales Alenia Space ETCA coördineert voorts de activiteiten die moeten leiden tot het ontwerpen en uitvoeren van een project bij de volgende Europese ondernemingen: Thales Alenia Space Toulouse (Frankrijk), SAAB Ericsson Space (Zweden), Thales (Frankrijk), Critical Software (Portugal), Satelliet Service BV (Nederland), Space System Finland (Finland). 48

49 3.6 AARDOBSERVATIE CEGELEC Begin 2008 heeft Cegelec, steeds in samenwerking met Spacebel, een nieuw contract getekend om verder te gaan met de onderhoud missie van het operationeel centrum voor de opvang van satellietbeelden Helios II, voor de rekening van het Belgisch Bodemgebruik. Helios IIA Satelliet OIP SENSOR SYSTEMS In het verleden was OIP betrokken bij de ontwikkeling van optische instrumenten voor volgende aardobservatie missies en payloads: ENVISAT (SCIAMACHY): Polarization monitoring device en sun sensor XMM, Mars-express, PROBA1 en Herschel-Planck: Kleine monitoring camera s (VMC) Venus express mission (SOIR-SPICAV): de AOTF spectrometer (een ontwikkeling in samenwerking met BIRA/IASB) Telescopen voor PROBA1 (HRC) en de integral mission (OMC) IMAGE en MSG: onderdelen van de spectrometers (IMAGE en GERB) 49

50 In 2008 werd de integratie en test van APEX afgewerkt, en werden verschillende haalbaarheidsstudies uitgevoerd voor onder meer het PROBA-V instrument, ALTIUS en OC-GEO. Hierna worden deze activiteiten verder toegelicht. APEX APEX ( Airborn Prism Experiment ) is een hyperspectrale Imaging Spectrometer, waarmee de kwaliteit van plantengroei kan bepaald worden. APEX neemt, vanuit een vliegtuig, beelden binnen een openingshoek van 28 met een ruimtelijke resoluti e van 1/1000ste van deze hoek. Er worden ongeveer 300 spectrale banden geregistreerd in het golflengtegebied tussen 380 en 2500 nm, met een spectrale resolutie van 10 nm. OIP is subcontractor van RUAG en is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de imaging spectrometer. De belangrijkste gebruikers van APEX zijn RSL (Remote Sensing laboratories, in Zürich en eveneens PI van het project), en VITO (België). In 2008 werd de spectrometer in OIP geassembleerd en getest, en daarna, door RUAG, gemonteerd in het vliegtuig. Het Vegetation Instrument voor PROBA-V PROBA-V is een aardobservatie missie met een PROBA satelliet, die continuïteit van de huidige SPOT4 en 5 missies zal verzekeren tot wanneer sentinel-3 operationeel wordt. OIP zal de industriële prime contractor zijn voor de payload, met VITO als PI en Xenics en AMOS als belangrijkste subcontractors. De payload is een multispectrale spectrometer met 4 spectrale banden en een zeer grote swath van 2250 km om daily coverage te garanderen. De payload bestaat uit 3 spectral imagers met elk een zeer compacte TMA telescoop. De grondresolutie van het instrument zal minstens 1000 m bedragen; in het visueel spectrum wordt Nadir zelfs een grondresolutie van 100 m bereikt. Vorig jaar werd de haalbaarheidsstudie van het PROBA-V instrument afgerond, en er werden 2 pilootprojecten opgestart om de risico s tijdens de zeer korte ontwikkelingstijd te minimaliseren. De PROBA-V ontwikkeling zal begin 2009 starten, en moet tegen 2011 klaar zijn voor lancering. 50

51 ALTIUS Het doel van de ALTIUS missie is de observatie van de aardatmosfeer, eveneens vanuit een PROBA satelliet, met BIRA/IASB als PI. OIP zal de industriële prime contractor zijn voor de payload, met Xenics, IMEC en G&H als belangrijkste subcontractors. De atmosfeer-observaties zullen in verschillende smalle goflengtegebieden in het UV-VIS-NIR spectraal domein gebeuren. De selectie van de spectrale banden is gebaseerd op het gebruik van AOTFs (Acousto-Optical Tunable Filters). In 2008 werd de fase A studie van het project uitgevoerd. De ontwikkeling zal eind 2009 starten, en de payload moet tegen 2012 gereed zijn voor lancering. Ook voor dit project is het aangewezen om in de eerste helft van 2009 met verschillende pilootprojecten te starten om de risico s voor vertragingen te beperken. OC-GEO In 2008 werd, samen met OHB (Duitsland), een haalbaarheidsstudie uitgevoerd voor de ontwikkeling van een Ocean Colour GEO payload (OC-GEO), die op een geostationaire satelliet zal gemonteerd worden. Het OC-GEO instrument is bedoeld als aanvulling voor Sentinel-3. Het OC-GEO instrument zal gelijkaardige spectrale eigenschappen hebben als Sentinel-3, en kan op continue basis spectrale beelden leveren. 51

52 SONACA PLEIADES PLEIADES is een nieuwe-generatie satelliet voor aardobservatie: hogere resolutie (resolutie < 1M, 5 maal beter dan SPOT5), hogere wendbaarheid, mogelijkheid tot het maken van niet gealigneerde opnamen, hogere herbezoek frequentie: zo wordt deze satelliet een uitstekend werktuig zowel voor burgerlijke als militaire doeleinden (dual use). SONACA was verantwoordelijk voor al de primaire en de secundaire structuren van deze satelliet. De hele ontwikkeling begon met de fase B1 in 2003 en werd in 2007 beëindigd met de aflevering van twee tussenschotten voor vluchtmodellen. Deze prestatie leverde SONACA een erkenning voor zijn betrouwbaarheid op: ASTRIUM kende SONACA de flatterende titel «Master Supplier of Structures», Class A toe. In 2008 werden een aantal complementaire studies uitgevoerd voor ASTRIUM, vooral in verband met het meenemen van bijkomend materiaal en met de verificatie van nieuwe belastingsgevallen. SPACE APPLICATIONS SERVICES EECM4 (fase 0: studie van de zes Earth Explorer Core kandidaat missies) Als subcontractor van Astrium, is Space Applications Services verantwoordelijk voor de analyse en definitie van de algemene missie datastromen, communicatiearchitectuur en het grondsegment concept voor de zes volgende ESA Earth Explorer Core kandidaat missies: BIOMASS TRAQ PREMIER FLEX A-SCOPE CoreH2O Bij iedere missie worden end-to-end datastromen geanalyseerd en worden de snelheid en tijdigheid van dataverwerving in missieoperaties opgevolgd. Vervolgens vindt een voorlopig ontwerp plaats van de grondsegment architectuur. 52

53 Het ESA multi-missie grondsegment wordt aangepast, met de definitie van de externe en interne interfaces en toewijzing van relevante datastromen aan de verwerkingsketens. Een andere taak was de uitwerking van een concept voor payload data-inzameling en verspreiding via diverse netwerken. Deze studies werden midden 2008 voltooid. THALES ALENIA SPACE ANTWERP Eagle Vision-programma & C Omnisat Thales Alenia Space Antwerp is al gedurende enkele decennia referentieleverancier van specifieke demodulatoren voor de transmissie op hoog debiet, nodig voor de ontvangst van de aardobservatiegegevens. Het gamma Omnisat-demodulatoren heeft zich, via de ontwikkelingsprogramma s van de ESA, de voorbije jaren omgevormd tot een compleet systeem voor gegevensverzameling (ADAS Advanced Data Acquisition System). Een bijkomend GSTP-project liep verder in Dat werkt aan de evolutie van het product en een klein aardobservatiestation. Ook werden nieuwe functies voor inzameling en «processing» bij de verspreiding en de verwerking van de gegevens aan het systeem toegevoegd. Het productgamma werd bovendien aangevuld met nieuwe modulatie- en coderingssystemen met het oog op hogere transmissiesnelheden in dezelfde bandbreedte. Op die manier kon het product volledig complementair gemaakt worden aan de apparatuur van de satellieten van het moederhuis. Bestellingen voor het product werden genoteerd en geleverd aan het Argentijnse Ruimtevaartagentschap, aan de ESA-ESRIN, en aan de US-stations van het Eagle Vision-programma. THALES ALENIA SPACE ETCA De Sentinel-programma s 1, 2 en 3 In 2008 ontving Thales Alenia Space ETCA een bestelling voor 14 hoogspanningsvoedingen (EPC) voor TWTA, die de zenders van de Sentinel 1, 2 en 3-satellieten van elektriciteit voorzien. De onderneming levert ook een PCDU (Power Conditioning and Distribution Unit) voor elk van de Sentinel 1 en 3-satellieten, samen met de elektronische apparatuur voor de elektrische voeding (PSU) van de SRAL-radaraltimeter van Sentinel 3. Thales Alenia Space ETCA heeft ook een bestelling voor EPC gekregen voor de volgende Sentinel 1B, 2B en 3B-satellieten. Deze aardobservatiesatellieten maken deel uit van het Europese programma GMES (Global Monitoring for Environment and Security). 53

54 Het SARAL-programma Thales Alenia Space ETCA levert ook een PDU (Power Distribution Unit) voor het instrument SARAL van de oceanografische observatiesatelliet Oceansat 3, voor rekening van het CNES en het Indiase Ruimtevaartagentschap. Het SPIRALE-programma Thales Alenia Space ETCA realiseerde voor elk van de 2 Spirale-microsatellieten een PCDU (Power Conditioning et Distribution Unit). Die beide satellieten van het vroege-waarschuwingssysteem SPIRALE (Système Préparatoire Infra-Rouge pour l ALErte) maken deel uit van een systeem dat bestemd is voor het inzamelen van infraroodbeelden van het aardoppervlak, voor rekening van de Délégation Générale pour l Armement (Frankrijk). VERHAERT SPACE MEDUSA MEDUSA (Monitoring Equipment and Devices for Unmanned Systems at High Altitude) is het VITO programma voor de ontwikkeling van verschillende types van instrumenten die gebruikt kunnen worden op het Mercator High Altitude-Long Endurance (HALE) Unmanned Aerial Vehicle (UAV). Verhaert ondersteunde VITO bij de definitiefase van het project die resulteerde in een succesvolle finale presentatie aan ESA einde september Verhaert kreeg eind 2006 het vervolgcontract voor de bouw en de verdere support voor systeemintegratietaken aan VITO. De bedoeling is om een digitale licht gewicht camera systeem te ontwerpen die kan gebruikt worden voor fotogrammetrie, environment monitoring en crisis monitoring. Verhaert is subcontractor van VITO voor het systeemontwerp en de integratie van het instrument. MEDUSA payload concept 54

55 3.7 TECHNOLOGISCH ONDERZOEK S.A.B.C.A. GSTP In samenwerking met SONACA voltooide S.A.B.C.A. in 2007 de specificatie en bereidde de verwezenlijking voor van een demonstrator van een multimotorenframe van composietmateriaal (Advanced Thrust Frame) voor een herbruikbaar ruimtevaartuig. Die demonstrator werd geproduceerd in Deze structuur in koolstof/epoxy composietmateriaal met goede karakteristieken, in het bijzonder bij hoge temperatuur werd, op initiatief van S.A.B.C.A. en met instemming van de ESA voorzien van een systeem van optische vezelsensoren dat in het materiaal wordt geïntegreerd (Health Monitoring System). Er werden ook tal van proeven op het materiaal en op subonderdelen uitgevoerd. In maart 2009 zullen proeven op de hele uitgeruste structuur plaatsvinden, die bedoeld zijn om de herbruikbaarheid van een dergelijke structuur aan te tonen (simulatie van 120 vluchten). High Power Electrical Actuation for Solid Rocket Booster (GSTP3) We herinneren eraan dat in het kader van het GSTP3-programma S.A.B.C.A. het eerste deel toegewezen kreeg van de voorbereidende fase in de ontwikkeling van een elektromechanische actuator met een hoog vermogen die in staat is de straalpijp van een versnellingstrap (EAP) van de tweede generatie voor Ariane 5 te besturen. De tweede generatie zou nuttig gebruik moeten maken van een technologie die werd uitgewerkt door SNECMA Propulsion Solide in het kader van het P80-programma. Deze technologie maakt het mogelijk te komen tot een geheel bestaande uit een aanslag met een laag koppel verbonden met een straalpijp met een lage inertie. Dat nieuwe geheel baant zo de weg naar een elektromechanische activering van de straalpijp, zoals dat vandaag het geval is voor de P80-motor (1 ste trap van de VEGA-draagraket), waarvan S.A.B.C.A. het straalpijporiënteringssysteem ontwikkelde en kwalificeerde. In 2008 vond fase 4 van dit programma plaats. Het doel van deze fase 4 was de belangrijkste karakteristieken van de elektrische TVC op schaal 1 :1 te bepalen. De onderstaande figuur toont de integratie van het eindconcept in de digitale maquette van de koppelriem achteraan de draagraket. In vergelijking met de configuratie die wordt gebruikt op de VEGA-draagraket vormt deze configuratie een nieuwe technologische sprong voorwaarts : door de tandwieloverbrenging weg te laten, is de mechanische vijzel concentrisch met zijn aandrijfmotor. 55

56 SPACEBEL EXPERT De bepaling van de architectuur van de vluchtsoftware werd voltooid en de teststructuren van de software werden vastgelegd. Spacebel ging ook over tot de consolidatie van de interfaces met zijn verschillende partners. Het real-time exploitatiesysteem werd geselecteerd, en de representatieve hardware voor het vluchtmodel werd aangekocht. Ter herinnering: het doel van dit ambitieuze programma van ESA is de studie van de terugkeer in de atmosfeer van een experimentele capsule. LISA PATH FINDER OBSW In 2008 werd de eindversie van de data handling software (boordsoftware) voor de LISA PATH FINDER-missie geleverd, een ontwikkeling die werd gestart in het jaar Deze software is gebaseerd op een bestaand product binnen Spacebel, dat werd ontwikkeld in het kader van de technologische PROBA-missies. Dit product werd natuurlijk aangepast aan de bijzonderheden die eigen zijn aan de missie. De verwervings- en commandingdiensten via de bus 1553 en de serielijnen werden bijvoorbeeld geschreven om voor de toepassingstaken een standaardtoegang tot de verschillende uitrustingen te bieden. Er werd overigens gedurende de integratieperiode een niet te verwaarlozen ondersteuning geleverd om de globale prestaties van het eindsysteem zo veel mogelijk te verbeteren. PROBA-2 Ground Segment Spacebel is volledig verantwoordelijk voor de complete ontwikkeling van het controlecentrum van de satelliet. Dit centrum is gebaseerd op een generieke architectuur die het mogelijk maakt verschillende satellieten tegelijk te beheren. De uiteindelijke oplevering van het systeem vond plaats op de site van de klant na de volledige ontwikkeling van de infrastructuur in Redu. GAIA PDHU De Payload Data Handling Unit (PDHU) van GAIA is een massageheugen dat de wetenschappelijke gegevens registreert die afkomstig zijn van zeven Video Processing Units (VPU s) en dat die gegevens, op verzoek, doorstuurt naar de Central Data Management Unit (CDMU). 56

57 De overdracht van al die gegevens gebeurt door middel van SpaceWire-aansluitingen terwijl de daaraan verbonden commando s worden gegeven via een redundante bus MIL-STD Een uitgebreid systeem voor het beheer van bestanden maakt een soepele en doeltreffende overdracht van de door de instrumenten verzamelde wetenschappelijke informatie aan het Missiecentrum mogelijk door middel van virtuele kanalen die worden georganiseerd in de ruimte-aardeverbinding. Spacebel is sinds 2007 belast met de volledige realisatie van alle software die is geïnstalleerd aan boord van dit relatief complexe massageheugen. De productie van de software is nu voltooid, en de systeemintegratie zal begin 2009 starten. CFDP vluchtmodel Het CFDP is een bestandsoverdrachtprotocol dat bijzonder goed aangepast is aan de eisen van de ruimteomgeving. In 2007 was Spacebel er al in geslaagd dit protocol op de digitale simulator van een constellatie van twee microsatellieten van het Proba-type te zetten. Gedurende het jaar 2008 ging Spacebel voort met de ontwikkelingen en realiseerde het een tweede programma-overdracht van het CFDP-protocol op de digitale satellietsimulator die werd ontwikkeld door ESTEC en TERMA (de RSVF). Een derde programma-overdracht werd bovendien gerealiseerd op een echte kaart, voorzien van een aan de ruimte aangepast LEON-processor. Deze verschillende programma-overdrachten maakten het mogelijk de CFDP te karakteriseren in omgevingen die heel representatief zijn voor de ruimteomstandigheden. Op grond van die verschillende initiatieven blijkt dat het CFDP-protocol interessant is voor steeds meer ruimtemissies. In 2009 hoopt Spacebel het belang van het CFDP te kunnen aantonen in missies zoals bijvoorbeeld de Exo- Mars-missie. TECHSPACE AERO De voortstuwingsventielen voor satellietplatform Kleppen voor mono-stuwstof stuwraketten met een stuwkracht van 1 Newton verzekeren de belangrijkste functies in het onderhoud van de mini en kleine satellieten. Het Techspace Aero model weegt nauwelijks 200 gram en bestaat uit een elektrische actuator met dubbele verdieping met een afvoersysteem dat in staat is om een perfecte waterdichtheid te garanderen tijdens de gehele levensduur van de satelliet. Na een lange turbulente periode in het kader van het Galileo-programma, en na een ongekende verwikkeling, werd de ontwikkeling uiteindelijk vervolgd in het kader van de GSTP van ESA om het niveau van de gedetailleerde definitie te behalen. De kwalificatie campagne nadert zijn einde. 57

58 THALES ALENIA SPACE ETCA Uitrusting voor satellieten In 2008 ging Thales Alenia Space ETCA verder met de ontwerpfase van een nieuwe generatie apparatuur voor energieconditionering (PCU) voor het Spacebus 4000-platform en een modulaire apparatuur voor de conditionering en distributie van energie (PCDU), bestemd voor de wetenschappelijke en aardobservatietoepassingen. De nieuwe versies van de apparatuur worden concurrentiëler en garanderen sterkere elektrische prestaties. Wat de payload van de satellieten betreft, ging Thales Alenia Space ETCA door met de ontwikkeling van een nieuw product: de EPC Dual. Dat wordt een nieuw type hoogspanningsvoeding (EPC) voor TWTA waarmee twee zenders (of TWTA) van de satellieten kunnen aangestuurd worden, in plaats van één zoals bij de EPC single (2G en 3G) die momenteel door de onderneming verkocht wordt. We merken ook op dat de EPC single 3G van Thales Alenia Space ETCA gekwalificeerd werd in PPU Thales Alenia Space ETCA is voorts, met de steun van de ESA, gestart met een project voor een nieuwe generatie PPU (Power Processing Unit). Die apparatuur dient voor het leveren van de elektriciteit voor twee onderdelen die het voortstuwingsgedeelte van de motor regelen. Thales Alenia Space ETCA is ook geselecteerd als kandidaat-leverancier van dit product voor de nieuwe door OHB ontwikkelde middenvermogen-telecomsatelliet Smallsat (Duitsland). Uitrusting voor draagraketten Thales Alenia Space ETCA neemt samen met Astrium deel aan een uitgebreid programma van het CNES gericht op het analyseren van Europese technologieën voor de ruimtetuigen van de toekomst, met onder meer het experimentele ruimtetuig IXV, het voormalige Pre-X. Dat wordt in 2012 door Vega gelanceerd vanop het Ruimtecentrum in Frans-Guyana. Het project is gestart door het CNES voor het naar Europa ging. Het bestudeert de terugkeer via glijvlucht in de atmosfeer. Thales Alenia Space ETCA neemt aan het project deel voor het aspect controlebanken. 58

59 IXV Thales Alenia Space ETCA heeft in de loop van 2008 ook zijn activiteiten in de subsystemen voor draagraketten voortgezet en uitgebreid. Dat geldt met name voor de ontwikkeling van een betrouwbaardere elektronica voor de elektrische sturing van de bovenste cryogene trap van de Ariane 5 ME - in samenwerking met S.A.B.C.A. - en voor een studie van een nieuwe apparatuur voor het lokaliseren van draagraketten in de ruimte. 59

60 3.8 WETENSCHAPPELIJKE PROGRAMMA'S OIP SENSOR SYSTEMS In het verleden was OIP betrokken bij de ontwikkeling van optische instrumenten voor volgende missies en payloads: ORA EIT CPF (Critical Point Facility) MiMi (Miniature Microscopes) OSDT (Optical Sensor for debris Detection) In 2008 waren DECMEC en MIRI de belangrijkste projecten. DECMEC DECMEC is een onderdeel van de PACS elektronica en staat in voor de controle van de detector arrays, temperatuur-sensoren en mechanismen. Met het PACS instrument, dat op de Herschel satelliet gemonteerd zal worden, kunnen fotometrische en spectroscopische metingen uitgevoerd worden in het golflengtegebied tussen 60 en 210 µm. De ontwikkeling van de PCB s werd in OIP uitgevoerd als subcontractor van CSL. In 2008 werd, met de levering van de flight spare PCBs van DECMEC, het project voor OIP succesvol afgesloten. MIRI-IOC MIRI-IOC vormt de mechanische interface tussen de telescoop en de wetenschappelijke instrumenten aan boord van de James Webb Space Telescope mission (NASA + ESA consortium). Deze missie zal de Hubble telescoopmissie opvolgen. Het instrument zal waarnemingen verrichten bij een temperatuur van 4 K. OIP is subcontractor van CSL. In 2008 werd het Engineering Test model afgewerkt. Het flight model zal in 2009 geleverd worden. 60

61 S.A.B.C.A. EXPERT (EXPErimental Re-entry Testbed) In 2007 werd de eerste ontwerpfase afgesloten van EXPERT, een experimenteel vaartuig waarmee moet worden kunnen teruggekeerd naar de atmosfeer. De ondernemingen S.A.B.C.A. en SONACA ontwikkelen samen de koude structuur. De gedetailleerde specificatiefase ging van start in juni 2008 en leidde tot een CDR die in november met positief resultaat werd afgesloten. De productie werd onmiddellijk gestart en zou moeten leiden tot de levering van de structuur midden S.A.B.C.A. zal de fabricage van de belangrijkste stukken van de onderkant, de assemblage en de dynamische tests op de structuur op zich nemen. Transportation Architecture for Space Exploration Zicht op de koude structuur van het EXPERT-vaartuig In het kader van de voorafgaande studies Transportation Architecture for Space Exploration, bood S.A.B.C.A. heel gewaardeerde ondersteuning, in het bijzonder door het specificeren en dimensioneren van de structuur van de trappen van een draagraket die in haar baan zou worden geassembleerd, om verdere exploraties (Mars) mogelijk te maken, evenals van het systeem om de modules aan elkaar vast te maken. 61

62 Modules van een draagraket voor verre exploratie FLPP Fase 2 - Project IXV Systeem voor het onderling vastmaken van de modules In het kader van het programma IXV (Intermediate experimental re-entry Vehicle) werd aan S.A.B.C.A. de voorbereidende ontwikkeling toevertrouwd van het subsysteem voor de controle van de Body Flaps (FPCS FlaP Control Subsystem). Dit subsysteem moet het mogelijk maken het vaartuig te geleiden wanneer het terug in de atmosfeer komt. S.A.B.C.A. haalt bij de bestudering van dat gehele subsysteem profijt uit de vooruitgang die tot nu toe op dat gebied werd geboekt. 62

63 Het jaar 2008 was gewijd aan het specificeren en berekenen van de voorafgaande prestaties van het subsysteem, ter ondersteuning van de PDR (Preliminary Design Review) van het vaartuig IXV. De PDR van dat subsysteem is gepland in het eerste kwartaal van SPACEBEL PICARD-missiecentrum De PICARD-satelliet van het CNES is bedoeld voor de observatie van de zon dankzij 3 instrumenten: een imagingtelescoop en twee stralingsmeters. Het Wetenschappelijk Missiecentrum - PICARD (CMS-P), dat werd gerealiseerd door Spacebel, is belast met het beheer van de wetenschappelijke programmering van de instrumenten en met de archivering, de verwerking en de verspreiding van de gegevens die door diezelfde instrumenten werden verworven. In de loop van het jaar 2008 deed Spacebel het volgende: realiseerde de eerste versie succesvol analyseerde samen met alle betrokkenen bij de PICARD-missie de behoeften voor de gewijzigde functionaliteiten van de eerste versie analyseerde samen met alle betrokkenen bij de PICARD-missie de behoeften voor de WEBverspreiding en de wetenschappelijke verwerking van niveau 1 en 2 legde de laatste hand aan de technische oplossing op het vlak van de software verfijnde de oplossing aan de hand van maquettes die werden gevalideerd door de betrokkenen bij de missie codeerde een tweede versie van de oplossing die alle gevraagde functionaliteiten omvat testte deze laatste versie volledig De recette van versie 2 is gepland in het begin van het jaar

64 THALES ALENIA SPACE ETCA Het GAIA-programma Thales Alenia Space ETCA heeft een nieuwe PSU (Power Supply Unit) geleverd voor de Gaia-satelliet. Die PSU dient voor de elektrische voeding van de koppelingsmodulen voor de lokale elektronica van de optische sensoren. Het Gaia-programma van de ESA wil de samenstelling, de vorming en de evolutie van onze galaxie, onze melkweg, observeren en ophelderen. Tegelijk wil het ook een wezenlijke bijdrage leveren tot onze kennis over exoplaneten, galactische systemen, andere melkwegen en de fundamentele astrofysica. De James Webb Space Telescope (JWST) Sturingselektronica van MIRI Thales Alenia Space ETCA is doorgegaan met de ontwikkeling van de sturingselektronica van het MIRIinstrument voor de JWST-satelliet. Die elektronica is gericht op het sturen van de motoren, de positie- en temperatuursensoren, een verwarmende weerstand voor de ontwaseming van de spiegel en 2 optische kalibratiebronnen. Dat MIRI-instrument (Mid-Infrared Instrument) werd ontwikkeld in een partnership Verenigde Staten- Europa. De Europese bijdragen tot MIRI worden betaald uit de nationale fondsen van 10 Europese landen en komen tot stand via een consortium van de instituten onder de auspiciën van de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA. 64

65 3.9 SATELLIETEN SPACEBEL CFDP vluchtmodel Het CFDP is een bestandsoverdrachtprotocol dat bijzonder goed aangepast is aan de eisen van de ruimteomgeving. In 2007 was Spacebel er al in geslaagd dit protocol op de digitale simulator van een constellatie van twee microsatellieten van het Proba-type te zetten. Gedurende het jaar 2008 ging Spacebel voort met de ontwikkelingen en realiseerde het een tweede programma-overdracht van het CFDP-protocol op de digitale satellietsimulator die werd ontwikkeld door ESTEC en TERMA (de RSVF). Een derde programma-overdracht werd bovendien gerealiseerd op een echte kaart, voorzien van een aan de ruimte aangepast LEON-processor. Deze verschillende programma-overdrachten maakten het mogelijk de CFDP te karakteriseren in omgevingen die heel representatief zijn voor de ruimteomstandigheden. Op grond van die verschillende initiatieven blijkt dat het CFDP-protocol interessant is voor steeds meer ruimtemissies. In 2009 hoopt Spacebel het belang van het CFDP te kunnen aantonen in missies zoals bijvoorbeeld de Exo- Mars-missie. VERHAERT SPACE PROBA 1: 7 jaar succesvol in orbit Sinds 22 oktober 2008 is PROBA-1, 7 jaar in-orbit en na rondjes rond de aarde of een reis van ongeveer km, werkt deze eerste Belgische kleine satelliet nog perfect. Proba-1 was oorspronkelijk ontworpen voor een levensduur van 2 jaar maar het systeem weerstaat veel beter dan verwacht de ruimte omgeving. De gebruikers zijn dan ook heel enthousiast omdat deze satelliet nog dagelijks beelden van de aarde doorstuurt. Proba 1 is een ESA-missie die werd opgevat om de opportuniteiten en voordelen van boordautonomie aan te tonen. Daartoe biedt het project een vluchtopportuniteit die is gericht op de validatie van de betrokken technologische mogelijkheden. De Proba satelliet is uitgerust met een uitgekozen reeks technologieën met geavanceerde boordfuncties voor het uitvoeren van een aantal opdrachten tijdens missies met minimale betrokkenheid op de grond. De autonomie wordt gebruikt in realistische scenario s door het meesturen van drie instrumenten, waaronder een Compact High Resoluion Imager (CHRIS), die multispectrale beelden van 18 m resolutie levert, en een High Resolution Camera die 4 m panchromatic beelden maakt. PROBA CHRIS IMAGE (ESA) Antwerpen - Belgie PROBA HRC IMAGE (ESA) Oostende - Belgie 65

66 PROBA 2 PROBA 2 is, net als zijn voorganger, een ESA technologie demonstratie missie waarbij een aantal nieuwe technologieën zullen worden gedemonstreerd. Naast een propulsiesysteem en uitklapbare zonnepanelen zal de satelliet een compacte en krachtige computer hebben die eveneens door Verhaert wordt ontwikkeld (ADPMS). Hierdoor kan ook de massafractie beschikbaar voor de payloads opgedreven worden van typisch 30 % van de totale satelliet massa naar minstens 40%. De missie zal twee Belgische zonne-observatie instrumenten bevatten, namelijk. SWAP, ontwikkeld door CSL en LYRA ontwikkeld door de Koninklijke Sterrenwacht in Ukkel, naast een tiental technologie elementen die door verschillende instanties in Europa worden toegeleverd. De lancering van PROBA 2 is momenteel voor eind 2008 gepland. In 2008 werd de satelliet volledig afgewerkt en getest en wordt ze nu klaar gemaakt voor een lancering met Rockot, gepland voor juli PROBA 2 Under Integration Advanced Data & Power Management System ADPMS ADPMS is de ontwikkeling van een on-board computer gebaseerd op de SPARC 32 single chip versie (Leon). Deze on-board computer is een stuk performanter en compacter dan de huidige die op PROBA 1 zit en omvat ook een compact power control board. ADPMS zal gekwalificeerd worden als on-board computer van de PROBA 2 missie. In 2008 werd het vluchtmodel verder afgewerkt en geïnstalleerd in onze Proba 2 satelliet. Met ADPMS heeft Verhaert de krachtigste Europese on-board computer in huis. De computer is specifiek gebouwd volgens de eisen van kleine satellieten en missies. Hij zal dan ook een belangrijke rol spelen in toekomstige PROBA missies. Verder kunnen bepaalde delen van ADPMS gebruikt worden in afgeleide producten zoals payload computers. Verder heeft Verhaert samen met ETCA een ITAR free DC/DC converter ontwikkeld voor toekomstige ADPMS units ADPMS PSM) en werd de ontwikkeling, in samenwerking met ESA, gestart van een technology demonstration monitor (ADPMS-TDM), voor het meten van de stralingseffecten in de ruimte. 66

67 ADPMS Integratie ADPMS Vibratie test PROBA V PROBA V (Vegetation) is een ESA missie die zal gebruikt worden voor vegetatiesstudies. Het is in feite een gapfiller missie die zal zorgen voor continuïteit in beeldmateriaal tussen het levenseinde van de SPOT satellieten en de lancering van hun opvolger de Sentinel missies. Het project wordt uitgevoerd door een Belgisch consortium, waarbij VITO de eindgebruiker is van de beelden, Verhaert Space de prime contractor, OIP het instrument bouwt en Spacebel de software levert. Ook AMOS en Xenics zijn betrokken in de instrumentontwikkeling. Met Proba V wordt nogmaals aangetoond dat kleine satellieten ondertussen zeer geschikt zijn voor nuttige aardobservatietoepassingen. Eind 2008 won Verhaert het contract, waarbij in een eerste fase het concept volledig zal worden uitgewerkt en vastgelegd. Vanaf midden 2009 zal dan gestart worden met de uiteindelijk bouw van de satelliet en het instrument, met een lancering die gepland is voor eind Proba V zal dan vanuit het grondstation in Redu worden gecontroleerd. PROBA LandObs satelliet 67

68 Proba LandObs TMA instrument PROBA 3 Proba 3 is een Formation Flying demonstratie missie voor ESA ter voorbereiding van toekomstige grote wetenschappelijke missies die van deze technologie gebruik zullen maken. De missie bestaat uit twee satellieten om het formation flying aspect te demonstreren maar vormen samen ook een coronograaf instrument dat de zon zal bestuderen. De prime contractor is SSC, waarbij Verhaert Space de coronograph satelliet zal bouwen en de computer (ADPMS) voor beide satellieten. De proposal wordt momenteel door ESA geëvalueerd en een start van de fase B is gepland in de eerst helft van CDATT Proba 3 Coronograph concept CDATT staat voor Concept for Demonstration of Advanced Techniques and Technologies on an EO small mission en is een studieproject voor ESA. Verhaert Space is subcontractor van Astrium UK en is verantwoordelijk voor het in kaart brengen van de ontwikkelingen en technologieën van kleine satellieten (Proba) en om na te analyserern of het Proba 3 platform extra aardobservatie payloads kan meedragen tijdens zijn missie. 68

69 3.10 VARIA KONINKLIJKE MILITAIRE SCHOOL Een activiteitenverslag is beschikbaar bij SPACE APPLICATIONS SERVICES Technology Transfer Program Space Applications blijft met succes ruimtevaarttechnologie aanwenden voor toepassingen op aarde. Hieronder enkele voorbeelden van contracten die werden binnengehaald voor niet-ruimtevaart toepassingen dankzij de kennis opgedaan in de ruimte. Space Applications maakte deel uit van een team dat erin slaagde het FAMOUS robot controlestation te gebruiken voor de bediening van robots bij inspectie en reparatie van grote bouwwerken (dammen, bruggen) en bij de versteviging van hellingen in het ROBOCLIMBER project. Het MICRODRAINAGE project, waarbij Space Applications verantwoordelijk was voor de afstandsbediening van een robot voor tunnelbouw, werd met succes voltooid in Binnen het GSTP4 kader met cofinanciering, ontwikkelde de onderneming met succes semantische technologie voor kennisbeheer in ruimtevaart- en bedrijfsdomeinen. De TopiWriter technologie wordt gebruikt als oplossing en product. Deze wordt verder ontwikkeld in ruimtevaart en andere toepassingen. idspace Project Tooling van en training voor coöperatieve, gedistribueerde, productinnovatie - STREP project met FP7 financiering. Het idspace project ontwerpt, bouwt en stuurt een internet gebaseerde omgeving die, uiteindelijk, een geïntegreerde suite zal bieden van kennis en sharing tools. Deze zal ook een collectief en toegankelijk geheugen creëren voor het volledige ontwikkelingsproces. Het belangrijkste projectdoel is het ontwerp, de ontwikkeling en evaluatie van een omgeving die creativiteit stimuleert, alsook de ontwikkeling van de vereiste instrumenten. 69

70 De bijdrage van Space Applications aan het project richt zich voornamelijk op: De ontwikkeling van het idspace platform door via user cases een overzicht van de behoeften te maken. Evaluatie van het idspace platform op het gebied van effectiviteit, efficiëntie en nut ter ondersteuning van innovatie en creativiteit. De evaluaties volgen een gebruiker gerichte strategie die expert inspecties en gebruiker testing combineert in een gecontroleerde omgeving. Het project ging van start in april 2008, voor een duur van 2 jaar. Robotica EXOSTATION fase 2 Dit project werd uitgevoerd voor ESA/ESTEC TOS. Space Applications kreeg een contract voor een project met de titel Control Stations for New Space Automation & Robotics Applications, ook bekend als het EXOSTATION project. Dit project werd georganiseerd in twee fasen. De eerste fase werd voltooid eind 2006 en leverde een prototype op van het volledige systeem met gebruik van een 1 Degree Of Freedom (DOF) arm. EXOSTATION fase 2 ontwikkelt een volledig 7-DOF haptische controleketen. Deze keten bestaat uit vier belangrijke componenten: Een 7 DOF exoskelet dat de rol speelt van master robot in de haptische lus. Dit is een volledig draagbaar toestel met een specifieke kinematische structuur en on-joint bediening. De exoskelet controller, bestaande uit de master controller (ECO) en lokale geïntegreerde gezamenlijke controllers. Deze implementeren de controlestrategieën en beheren de communicatielinks met de slave simulator. Een Slave Simulator simuleert op een ODE (Open Dynamics Engine) [7] een 7-DOF aangestuurde slave arm, kinematisch equivalent aan het exoskelet. Een 3D Visualization Platform gebaseerd op OpenGL. Dit laat één of meerdere gebruikers toe om de toestand van de slave arm te visualiseren en biedt een GUI om de simulator op afstand te bedienen. 70

71 Het volledige systeem doorloopt momenteel de laatste testen en wordt in 2009 opgeleverd. Een haptische weergavefeedback van hoge kwaliteit is voelbaar bij het gebruik van dit toestel. Verschillende scenario s werden ontwikkeld om de prestaties te evalueren, zoals tikken tegen een muur, glijden, schroeven vastdraaien, pluggen invoeren,... Als hoofdcontractor is Space Applications Services verantwoordelijk voor het algemene project, van systeemconcept, via specificatie en ontwerp, tot systeemimplementatie en -verificatie. De betrokken subcontractors zijn Micromega Dynamics en ULB Active Structures Laboratory. Space Applications is in het bijzonder verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Slave Simulator en 3D visualisatie voor training op het exoskelet systeem. SAFERDRILL Saferdrill is een aardse toepassing van robot controletechnologie uit een ruimtevaartproject die commercieel wordt toegepast op aarde. De Saferdrill robot is een vier ton wegende klimrobot op 4 poten en met de grootte van een wagen. Hij wordt gebruikt bij de versteviging van hellingen en preventie van aardverschuivingen. De afstandsbediening biedt veel voordelen, zoals minder blootstelling van de mens aan gevaar, kostenbesparing en vermindering van de milieu-impact van operaties. Het Saferdrill M&C schema is geïnspireerd door technologieën ontwikkeld voor ruimtevaart roboticasystemen met afstandsbediening. Een draagbare controlebox wordt aangesloten op een tablet-pc interface. Deze kan op flexibele wijze ruwe signalen verwerken van de controlebox (als de operator controlecomponenten zoals knoppen en joysticks activeert) en stuurt draadloos verfijnde commando's naar de robot. De robot stuurt vervolgens TM data terug. De tablet-pc analyseert deze om de operator belangrijke realtime informatie te bieden. 71

72 Naast het basis monitoring schema, wordt een gespecialiseerde stereovisie module gemonteerd op de robotstructuur om online 3D modellen te maken van de hellingstructuur. Bij dit project had Space Applications de verantwoordelijkheid over het ontwerp en de ontwikkeling van de draagbare monitoring en controle toepassingsoftware voor de tablet-pc en de interface naar de robot. Saferdrill is een tweejarig project in het kader van EU FP6 en werd voltooid in Advanced Robotic System in Future Collaborative Working Environments uitgevoerd in het kader van EU/IST - FP6 De belangrijkste doelstelling van dit project is het bestuderen en demonstreren van integratieconcepten voor geavanceerde roboticasystemen (coöperatieve agenten) in verschillende omgevingen en in samenwerking met mensen. We zullen coöperatieve roboticasystemen integreren als een actieve agent gestuurd door middel van verschillende controleparadigma s in werkomgeving clusters. De belangrijkste rol van Space Applications is ondersteuning bij het uitwerken van ruimtevaart gerelateerde toepassingsscenario's voor ROBOT@CWE en in het bijzonder voor het planetaire vestigingscenario. De samenwerking tussen mens en robot werd eveneens behandeld. Als industriële partner van de ruimtevaartsector, identificeert de onderneming alle belemmeringen en behoeften voor een dergelijk ruimtescenario en coördineert verder het ontwerp en de implementatie van een subset van CWE features, die het gekozen scenario zullen illustreren. Verder draagt Space Applications zijn steentje bij aan de impactstudie op mensen bij de introductie van robots in een menselijke werkomgeving. Het project ging van start in 2006, voor een looptijd van 3 jaar. Toepassing van ruimtevaarttechnologie in de VIEW-FINDER en GUARDIANS projecten VIEW-FINDER project Vision and Chemiresistor Equipped Web-connected Finding Robots uitgevoerd in het kader van EU/IST - FP6. 72

73 De doelstelling van het VIEW-FINDER project is de ontwikkeling van robots met als primaire taak datainzameling. Robots zijn uitgerust met sensoren die de aanwezigheid van chemicaliën detecteren en die parallel beelddata inzamelen en versturen naar een basisstation. Space Applications is belast met het ontwerp en de implementatie van het basisstation voor de monitoring en controle van View-FINDER robots die werken in rampgebieden. De architectuur moet de operationele behoeften van het View-FINDER dekken, alsook multi-robot systeem monitoring en controle, met een variabel aantal robots (bv. van enkele robots tot tientallen exemplaren). Met View-FINDER was er een sterke focus op de integratie van de gegevens die de mobiele robots detecteren met het crisis management datasysteem van de overheid. Het basisstation moet rekening houden met deze bijzondere behoeften. Verder is Space Applications eveneens verantwoordelijk voor problemen rond exploitatie en verspreiding. Het werk van Space Applications aan dit project ging van start in februari Virtual Reality/Augmented Reality - Virtual Reality Stimulator (VRS) Dit project ontwikkelt en valideert een op virtuele realiteit gebaseerd demonstratiemodel dat de mogelijkheid biedt om diverse experimentprotocollen te wijzigen in cognitieve neurofysiologie. Typische experimenten zijn de studie van onderliggende hersenactiviteit bij cognitieve processen die optreden bij verschillende functionele taken waarmee mensen en astronauten dagelijks te maken krijgen: Visio-motor tracking; 3D navigatie; Ruimtelijke oriëntatie (zelforiëntatie en object oriëntatie); Sensomotorische coördinatie; Discriminatie van 3D objecten. Deze taken moeten de reactie evalueren van het menselijk sensomotorisch systeem op de afwezigheid van zwaartekracht. Het systeem bevat een editing omgeving zodat de gebruiker de inhoud van de experimenten kan bouwen, wijzigen en verfijnen (visuele en geurstimuli, virtuele omgevingen) en deze inhoud koppelen aan de experiment flow en logica, bv. planning en timing van stimuli, elektro-fysiologische signalen die opgenomen worden, enz. 73

74 Space Applications is de hoofdcontractor voor dit project en draagt volledige verantwoordelijkheid voor het ontwerp, de ontwikkeling en validatie van de software en hardware van het demonstratiemodel. De volgende twee subcontractors: Laboratory of Neurophysiology and Movement Biomechanics van de Université Libre de Bruxelles (LNMB - ULB); Laboratoire de Neurobiologie des Réseaux Sensorimoteurs van de Université Paris V (LNRS - UP5). ondersteunen het project voor de specificatie en tests van de experimentele protocollen voor de validatie van de Virtual Reality Stimulator Ground Demonstrator. De activiteiten van 2008 richtten zich op de integratie en test van het systeem. De hardware werd aangekocht en geassembleerd en de hoofdtoepassing werd ontwikkeld. Na enkele initiële tests werd het systeem verplaatst van de Space Applications faciliteit naar LMNB-ULB. Een volledige reeks functionele en prestatietests werden uitgevoerd. Het VRS systeem: werkruimte (links) en uitvoering (rechts). 74

75 Twee wetenschappelijke modellen zijn uitgewerkt en worden gebruikt om de veelzijdigheid van het systeem te demonstreren en de aanpassing aan de behoeften van wetenschappers (cf. afbeelding 3). Het project loopt af begin VRS software: visuele stimuli editor (a), geur stimuli editor (B), tijdlijn editor (c) en monitoring- en controlesoftware (d) Snapshots VRS demonstratieprotocollen 75

76 Ruimtevaart INTUITION Network of Excellence on Virtual Reality and Virtual Environment Applications for Future Workplaces uitgevoerd in het kader van EU FP6. INTUITION is een netwerk voor excellentie (NoE) gefinancierd door de EU. Dit houdt zich bezig met virtuele realiteit (VR) en virtuele omgeving (VE) technologie en toepassingen. De belangrijkste doelstelling van INTUITION is het samenbrengen van de toonaangevende experts en sleutelactoren in alle grote domeinen van Virtuele Realiteit om fragmentatie te vermijden en VE implementatie te promoten in verschillende toepassingen. Space Applications focust vooral op het gebruik van VR voor training, neurowetenschappen en medische toepassingen, alsook voor het gebruik van Augmented Reality (AR) technologieën in ruimtevaart. De belangrijkste activiteiten omvatten de definitie van toepassingscenario s en gebruikersvereisten voor nieuwe VR/VE toepassingen, de evaluatie van software en hardware systemen / platforms en de identificatie van gemeenschappelijke onderzoeksbelangen met andere NoE partners. Het project ging eind 2004 van start voor een duur van 5 jaar. SPACEBEL 3WSA Het project Wallonie World Wide Space Application (3WSA) is een project van de luchtvaart- en ruimtevaartpool (Skywin) van het Waalse Marshall-plan. Dit project heeft betrekking op de ontwikkeling en de implementatie van technische middelen die de nieuwe tools van de Informatie- en Communicatietechnologieën (ICT) koppelt aan de bestaande en toekomstige infrastructuren van de Ruimte (in het bijzonder GALILEO en GMES), om te voldoen aan de noden van de beleidsmakers en de burgers op het vlak van veiligheid, milieu, mobiliteit en beheer van de natuurlijke hulpbronnen. Het hoofddoel van het project 3WSA is in Wallonië een Dienstencentrum met Europese of zelfs wereldwijde allure te creëren door rond de bestaande technische infrastructuren (in het bijzonder in REDU) verschillende gecoördineerde industriële en commerciële initiatieven op te zetten, namelijk: een referentieplatform (technische infrastructuur en operationele structuur) dat alle kwesties op het vlak van veiligheid, milieu, mobiliteit, natuurlijke hulpbronnen, rampen behandelt. een Europees centrum voor communicatie van beveiligde berichten, met hoog debiet, tussen mobiele en/of vaste voorzieningen. een Europees referentiecentrum voor het beheer van de industriële risico s dat de risicosites van het SEVESO-type en het transport van gevaarlijke goederen omvat. een starterscentrum, WSLux, waarvan de bedoeling is de Waalse initiatieven op het vlak van toepassingen stroomafwaarts van de ruimtevaartinfrastructuren te ondersteunen. 76

77 Door zijn overkoepelende aard biedt het 3WSA-project de Waalse ondernemingen de mogelijkheid om een concurrentiële voorsprong te krijgen op het vlak van de technologische hulpmiddelen die nodig zijn om de geomatische dienstenplatformen te construeren, en uitgaande daarvan biedt het de dynamiek die noodzakelijk is om ervoor te zorgen dat die Waalse actoren meewerken aan de industrialisering en de commercialisering van toepassingen die voortvloeien uit de talrijke onderzoekswerkzaamheden die aan de gang zijn in de domeinen die onder het project vallen. Dit project ging van start in november 2007 en zou beëindigd moeten worden in de loop van Gedurende het jaar 2008 hadden de activiteiten binnen het project voornamelijk betrekking op: het bepalen van de behoeften met betrekking tot het referentieplatform en de SEVESO-driver. het opstarten van de ontwikkeling van de SEVESO-driver. VERHAERT SPACE SCCOJ10 SCCO is een experiment dat werd ontwikkeld door Verhaert in samenwerking met de ULB en een eerste succesvolle missie had met de Russen in Het experiment is bedoeld om Soret en diffusie coëfficiënten te bepalen van mengsels van meer dan twee componenten. Momenteel werkt Verhaert aan de voorbereiding van een nieuwe vlucht van dit experiment voor een Chinese missie die gepland is in Aurora exploratie - Mars sample return - PLR Pressurized lunar rover Pressurized Lunar Rover is een project voor het ontwerpen van een Lunar Rover system. Vehaert is subcontracor van Thales Alenia en verantwoordelijk voor het ontwerp en analyse van de verschillende concepten van aandrijving, de gereedschappen op de rover en het docking systeem om de rover aan de lunar base te koppelen. NEXT - New Exploration Technologies NEXT (New EXploration Technologies) is een studie in het kader van de Mars Sample Return missie. Het doel is om de in-orbit koppeling van een experiment module met de orbiter spacecraft te bestuderen en de electronica van de experiment probes. In de huidige fase A study is Verhaert subcontractor van Thales Alenia Space en verantwoordelijk voor het ontwerp van een dummy sample container. Deze container is in feite een kleine nanosatelliet met een diameter van 22 cm, die in een baan rond Mars zal worden gebracht. Tijdens het rendez-vous experiment moet de sample container de orbiter detecteren vanop een afstand van 3000 km. NEXTsample container 77

78 BIOSMOS Biosmos is een project in het kader van de Mars Sample Return (MSR) missie en heeft tot doel om bio-sealing mechanisme te ontwikkelen om te voldoen aan de Planetary Protection regels. De huidige study heeft als doel om een oplossing met zeer beperkte power vereisten en binnen een klein volume uit te werken. COUNTERMEASURES DAMEC SAHC De Short Arm Centrifuge (SAHC) die gebouwd werd door Verhaert in opdracht van ESA en wordt gebruikt voor simulaties op aarde van mogelijke maatregelen om de negatieve effecten van een verblijf in de ruimte te neutralizeren. Het doel is om de compatibiliteit van SACH met bestaande conditietrainingstoestellen (ergometers, trilplaten,..) te onderzoeken. ICARE ICARE staat voor "Integrated countermeasure and Rehabilitation Exerciser". Verhaert is hierin subcontractor van Medes in Toulouse. Het gaat hier om de ontwikkeling van een cardiovasculair resistitief fitnesstoestel, gecombineerd met een impactor. Spieroefeningen gecombineerd met impact, vergelijkbaar met de impact van dagelijks lopen, zou het verlies van spiermassa en botdensiteit voortvloeiend uit langdurig verblijf in gewichtloosheid, moeten voorkomen of toch tenminste verminderen. In 2008 is Verhaert gestart met de bouw van een een functioneel breadboard dat dan door Medes op wetenschappelijk vlak geëvalueerd zal worden. 78