GGD advies pluimveehouderij Schurinkweg Harreveld

Transcriptie

1 GGD advies pluimveehouderij Schurinkweg Harreveld Voor: Gemeente Oost Gelre Datum : 8 januari 2018 Van: Team Milieu & Gezondheid

2 1. Inleiding De gemeente Oost Gelre heeft een aanvraag in behandeling voor realisatie van een nieuw pluimveebedrijf aan de Schurinkweg te Harreveld in het buitengebied. De aanvraag ligt in een landbouwontwikkelingsgebied (LOG Mariënvelde). Op korte afstand is ook een aanvraag in behandeling van een varkensbedrijf. De gemeente heeft de GGD gevraagd te adviseren over volksgezondheidsaspecten bij de aanvraag. 2. Advies 1. De GGD acht de kans op negatieve gezondheidseffecten bij omwonenden door realisatie van het initiatief beperkt, te weten een extra risico op longontsteking van 1 geval in de 5 jaar, een mogelijk effect op de longfunctie door de aanwezigheid van 17 veehouderijen binnen een straal van een km en incidenteel verhoogde blootstelling aan concentraties endotoxinen bij 6 woningen. 2. De GGD verwacht verder geen negatieve effecten t.a.v. geur, fijnstof en endotoxinen door realisatie van het initiatief. 3. De GGD adviseert goed te borgen dat de warmtewisselaars op de juiste manier in gebruik zijn en de emissiesnelheid van de uitstromende lucht voldoende hoog is. 3. Beoogd effect Ad 1. Beperkte gezondheidswinst bij het niet doorgaan van het initiatief. Ad 3. Voorkomen dat door een onvoldoende sterke luchtstroom toch geurhinder en immissie van meer fijnstof (en endotoxinen) optreedt. 4. Argumenten Ad 1. In de buurt van veehouderijen komt minder vaak astma en allergieën voor. Ook wonen dicht bij veehouderijen minder mensen met COPD (een chronische ziekte aan de longen). Maar als mensen last hebben van astma of COPD zijn er wel meer klachten en zijn deze vaak ernstiger. - Naar analogie van de VGO onderzoeken is door realisatie van het pluimveebedrijf aan de Schurinkweg (ongen.) ca. 1 extra geval van longontsteking te verwachten per 5 jaar bij omwonenden binnen 1,15 km vanaf het bedrijf. - Verder zijn er mogelijk effecten op longfunctie (woningen met 15 bedrijven of meer <1km) - Het is mogelijk dat de concentratie endotoxinen enkele tot enkele tientallen keren per jaar hoger is dan de door de Gezondheidsraad opgestelde advieswaarde van 30 EU/m 3 (4 tot 8 uur gemiddelde) voor de omliggende woningen binnen 350m van de stallen. De onderzoeken wijzen op een waarschijnlijk verband tussen endotoxineblootstelling en fijnstof bij pluimveebedrijven. Door de warmtewisselaars is de immissie van fijnstof lager dan de WHO advieswaarde. Daarmee zal naar verwachting ook de blootstelling aan endotoxinen beperkt zijn. - Vanwege de lage bevolkingsdichtheid zijn de te verwachten effecten voor de volksgezondheid beperkt, maar naar analogie van het VGO onderzoek niet onmogelijk. 2

3 Ad 2. De geurbelasting van het initiatief is met 3.3 OU E of minder laag ten opzichte van de cumulatieve geurbelasting vanwege andere omliggende bedrijven. De achtergrondbelasting is voor alle berekende woningen bepalend. Los van de normen ligt de cumulatieve belasting hoger dan het standpunt van 10 OU E dat GGD GHOR NL vanuit gezondheidkundig oogpunt als acceptabel geurniveau heeft benoemd. Gemeenten kunnen via geurbeleid invloed uitoefenen op de cumulatieve geurbelasting. Voor deze casus gelden de vigerende wettelijke kaders. Ad.2 De berekende fijnstof belasting ligt lager de WHO norm van 20 µg/m 3. Ad.2 De aanvraag gaat uit van een hoge uittredesnelheid en een berekende immissie van fijnstof onder de advieswaarden van de WHO. Gezien de waarschijnlijke koppeling tussen fijnstof en endotoxinen bij pluimveebedrijven is de verwachting dat een lage stofbelasting ook verlagend effect zal hebben op de endotoxinebelasting. Ad 3. De immissie van zowel geur als van fijnstof zijn mede het gevolg van de hoge uittredesnelheid. Daarom is vanuit oogpunt van gezondheid van belang goed te borgen dat de voorzieningen ook daadwerkelijk doen waarvoor ze bedoeld zijn. 5. Kanttekeningen Ad 1. Er ontstaat soms enige discussie over de toepasbaarheid van het VGO onderzoek op Gelderland en Overijssel. Het VGO onderzoek is het meest uitgebreide in zijn soort en voldoende robuust. Op basis van de dichtheid aan veehouderijen, de concentraties fijnstof en ammoniak en de populatiekenmerken acht de GGD toepassing van de conclusies hier verdedigbaar. Ad 1. Er is (nog) geen kwantitatieve relatie bekend tussen dieraantallen, emissie en gezondheidseffecten. De beschikbare gegevens van het VGO onderzoek worden hierop door het RIVM wel nader geanalyseerd. Ad 2. Het is wel de verwachting, maar uit onderzoek nog niet met zekerheid te herleiden, of de berekende lagere fijnstofbelasting ook betekent, dat de belasting met endotoxinen lager is dan de te verwachten waarden op basis van het VGO onderzoek. Ad 2. Het is niet exact bekend wat precies de effecten zijn van kortdurende blootstelling aan fijnstof op de gezondheid. Voor endotoxinen wordt blootstelling gedurende 4 tot 8 uur aan concentraties boven de 30 EU/m 3 als maatgevend gezien, met een verhoogde kans op luchtwegklachten. Binnenkort worden de uitkomsten van nader onderzoek verwacht. 3

4 Bijlage Toelichting GGD advies: Aanvraag Omgevingsvergunning nieuwvestiging pluimveebedrijf Schurinkweg (ongen.) Harreveld Oost Gelre. Het college van B&W van de gemeente Oost Gelre heeft een aanvraag in behandeling voor realisatie van een nieuw pluimveebedrijf aan de Schurinkweg (ongen.) te Harreveld. Het college wil de gezondheidsaspecten meenemen in de besluitvorming en heeft daarvoor de GGD om advies gevraagd. 1. Situatie en initiatief De locatie Schurinkweg (ongen.) te Harreveld ligt in het buitengebied van de gemeente Oost Gelre, op ca 1.6km ten noordnoordwesten van Harreveld, 1.2km ten zuidwesten van Zieuwent en ca. 2.6km ten zuidoosten van Mariënvelde. In de directe omgeving binnen 250m zijn 2 burgerwoningen gelegen (Schurinkweg 1 en 1a). Plan is op het nu nog braakliggende perceel een pluimveehouderij te vestigen met een omvang van maximaal 1.5 ha en welke voldoet aan de eisen van milieu, welzijn en duurzaamheid. Het gaat om 4 stallen met elk vleeskuikens en een cyclus van 6-7 weken per ronde. Het betreft een grondhuisvestingssysteem met warmtewisselaar (RAV E5.11+E7.6, BWL V5 en BWL V2). Het is een systeem waarbij mest en strooisel laag worden verwarmd waardoor de ammoniakemissie afneemt. De warme stallucht verwarmt via de warmtewisselaars de verse buitenlucht. Onlangs zijn de emissiefactoren gewijzigd en zijn maatregelen zoals warmtewisselaars noodzakelijk om te kunnen voldoen aan de wettelijke grenswaarden. De door de gemeente aangeleverde berekeningen van geur (18 sept. 2017) en fijnstof (28 sept. 2017) zijn gebruikt voor dit advies. Het verwarmen en drogen van de mest en strooisellaag zorgt voor een reductie van de emissie aan ammoniak en fijnstof. Via een circulatiesysteem wordt de warme 4

5 en koude stallucht gemengd en ontstaat een vrij gelijkmatig temperatuur in de stallen. In de warmtewisselaar zit condensatievocht waaraan fijnstof blijft plakken. In totaal is hiermee een reductie te verwachten van 31% fijnstof, ten opzichte van een stalsysteem zonder warmtewisselaar. Voor de ventilatie wordt eerst de warmtewisselaar ingezet. Als de capaciteit daarvan geheel is benut wordt naar behoefte bijgeschakeld met lengteventilatoren. Afvoer vindt plaats via twee emissiepunten per stal. De gemiddelde uittredesnelheid is berekend op m/sec. Dat is een vrij hoge snelheid en mede bepalend voor de immissie op de omliggende woningen. In de berekeningen door de aanvrager is uitgegaan van een emissiesnelheid van 10 m/sec. 1.1 Omgeving plangebied De directe omgeving is relatief dun bevolkt, in een straal van een kilometer rond het bedrijf zijn in totaal een 46 woningen gelegen, waarvan ca. 16 agrarische woningen (voornamelijk melkrundvee). Bedoeling is het geheel landschappelijk in te passen door houtwallen. woningen binnen 250m van bouwblok Binnen 250m rond het bouwblok van het geplande bedrijf liggen twee burgerwoningen, Schurinkweg 1 en 1a. De burgerwoningen Kroosdijk 1 en 3 liggen net buiten de 250m, evenals de agrarische bedrijfswoningen Kroosdijk 5 en 5a. Op een perceel ten noordwesten van de locatie is een aanvraag ingediend voor vestiging van een nieuw varkensbedrijf aan de Kroosdijk. 5

6 2. Veehouderij en gezondheid Op basis van recente onderzoeken, waaronder het onderzoek Veehouderij en gezondheid omwonenden (VGO 1 en 2) zijn nieuwe gegevens verschenen over mogelijke gezondheidseffecten en de leefkwaliteit rond intensieve veehouderijen. 2.1 Wat valt onder gezondheid Vaak wordt bij gezondheid in relatie tot veehouderijen voornamelijk gedacht aan infectieziektenrisico s (zoönosen). Fijnstof, geur, endotoxinen en geluid worden vaak als onderdeel van het milieu gezien. Maar feitelijk is de huidige normstelling voor fijnstof, geur, endotoxinen en geluid gebaseerd op bescherming van de gezondheid van de mens en is dit niet gericht op de bescherming van het milieu. Fijnstof, geur, endotoxinen en geluid zijn daarmee dus volksgezondheidsaspecten en ligt het in de rede bij de beoordeling ook het aspect gezondheid mee te wegen. Ook speelt volksgezondheid een rol bij aspecten als dierenwelzijn en ruimtelijke kwaliteit. De samenhang tussen volksgezondheid, dierenwelzijn en ruimtelijke kwaliteit is weergegeven in figuur 1. Figuur 1. Samenhang tussen volksgezondheid, dierenwelzijn en ruimtelijke kwaliteit Bron: Provincie Gelderland, VGO onderzoek en vervolgstudies Op het gebied van veehouderij en gezondheid vinden nog steeds ontwikkelingen plaats. Zo is vorig jaar (7 juli 2016) het rapport Veehouderij Gezondheid Omwonenden (VGO) verschenen (RIVM Rapport ). Dit rapport bevestigt in grote lijnen de uitkomsten van eerder uitgevoerde onderzoeken. Uit VGO-1 bleek dat in de buurt van veehouderijen minder vaak astma en allergieën voorkomen. Ook wonen dicht bij veehouderijen minder mensen met COPD (een chronische ziek 1 Provincie Gelderland. Omgevingsvisie december Geconsolideerde versie Plussenbeleid dd 18 april

7 te aan de longen). Maar als mensen last hebben van astma of COPD zijn er wel meer klachten en zijn deze vaak ernstiger. Rondom pluimveebedrijven komt vaker longontsteking voor. Er is een verband gevonden tussen het wonen nabij veehouderijen en een verlaagde longfunctie als er in een straal van 1 km meer dan 15 veebedrijven zijn gelegen. Daarbij lijkt er vooral een verband tussen een verhoogde concentratie ammoniak en de blootstelling aan fijnstof (secundair fijnstof) en micro-organismen. Binnen 250m van de dichtstbijzijnde veehouderij is een verhoogde concentratie aan endotoxinen mogelijk. Rond pluimveebedrijven is dit tot 500 meter. De Gezondheidsraad stelde in 2012 een endotoxinenorm voor van 30 EU/m3. In de nabijheid van varkens- en pluimveehouderijen is (periodieke) overschrijding van deze voorgestelde norm mogelijk. In juni 2017 verscheen het VGO-2 rapport met aanvullende studies (analyse van gezondheidseffecten, risicofactoren en uitstoot van bio-aerosolen; RIVM Rapport ). Bovenstaande effecten worden nog eens bevestigd en onderbouwd over meerdere jaren. De procentuele verhoging van de kans op longontsteking voor een bewoner die binnen 1.15 km van een pluimveehouderij woont is over meerdere jaren gemiddeld 10,9% ( %). Nieuw is dat ook binnen 1,5-2 km rond geitenbedrijven (met meer dan 50 dieren) er ook een verband is gevonden met longontsteking. De procentuele verhoging van de kans op longontsteking voor een bewoner die binnen 1,5-2 km van een geitenhouderij woont varieert tussen de 12,3 en 34,0% (gem. 22,9%). Hierbij zijn de gegevens uit 2009 niet meegenomen, omdat een Q-koortseffect uit dat jaar niet is uit te sluiten. De concentratie endotoxinen neemt af met toenemende afstand tot een veehouderij. Endotoxinen zijn kleine (niet levende) onderdelen van micro-organismen die luchtwegirritatie en ontstekingsreacties kunnen veroorzaken. Grootste emissies vinden plaats rond pluimvee- en varkensbedrijven. Opvallend is dat ook sectoren die niet bekendstaan om een hoge uitstoot van stoffen toch substantieel lijken bij te dragen aan de concentratie endotoxinen in de leefomgeving VGO en andere gebieden Als gekeken wordt naar de samenstelling van de gebieden dan valt op dat de veedichtheid in grote mate vergelijkbaar is met die in Gelderland. Alleen voor fijnstof lijkt in het VGO gebied een wat hogere achtergrondconcentratie aanwezig. Voor ammoniak (vorming secundair fijnstof) geldt dat weer niet. De figuren hierna illustreren dat. 7

8 Aantal veehouderijen in Nederland in 2015 (met aantal dieren conform VGO criteria) Geiten Kippen Varkens Koeien Fijnstof PM10 Ammoniak (NH3)

9 2.3 Fijnstof (PM10) Veehouderijen dragen bij aan de directe (primaire) uitstoot van fijnstof via bijvoorbeeld stofdeeltjes vanuit mest, huidschilfers, veren, voer, haren en strooisel. Ook de secundaire uitstoot van fijnstof van veehouderijen (via ammoniak) is relevant voor de relatie met gezondheidseffecten. Naar de relaties tussen fijnstof en gezondheid is veel onderzoek gedaan, vooral in stedelijk gebied. Er is geen veilige concentratie bekend waaronder geen nadelige effecten optreden als gevolg van blootstelling aan fijnstof. Uit een evaluatie van de Wereldgezondheidsorganisatie (2013) blijkt, dat verschillende componenten van fijnstof zijn gerelateerd aan verschillende gezondheidseffecten. Maar de precieze rol en bijdrage van bijvoorbeeld vee gerelateerd fijnstof aan bepaalde gezondheidseffecten is nog niet bekend. In het VGO rapport zijn verbanden gevonden tussen de fijnstofconcentratie en gezondheidseffecten. De bijdrage van de veehouderijen aan de lokale fijnstofconcentratie kon daarbij niet worden bepaald, omdat fijnstof meerdere bronnen heeft (industrie, verkeer, veehouderij) en over grote afstanden kan worden verplaatst. De gevonden verbanden konden dus niet direct gekoppeld worden aan de uitstoot van fijnstof van veehouderijen. Wel geeft het VGO-rapport aan, dat het duidelijk is dat mensen in de nabijheid van veehouderijen worden blootgesteld aan verhoogde concentraties endotoxine, fijnstof en mogelijk nog andere componenten die afkomstig zijn van de veehouderij. Zoals verwacht blijkt uit luchtmetingen bij veehouderijen dat de concentraties van stoffen afkomstig van de veehouderijen dichter bij de stallen hoger zijn. Pluimveebedrijven hebben een hogere uitstoot dan varkensbedrijven. Andere bedrijfstypen zijn niet meegenomen in het VGO rapport, maar hebben vermoedelijk een lagere uitstoot. Het VGO-onderzoek richtte zich vooral op luchtwegklachten. Dit leek namelijk het meest relevante effect voor omwonenden, op het moment dat de onderzoeksvraag werd geformuleerd. Overige gezondheidseffecten, zoals hart- en vaatziekten, zijn in andere onderzoeken in verband gebracht met fijnstof Fijnstof-emissie bedrijf De fijnstofemissie van het nieuwe bedrijf is berekend op kg/jaar. Als ventilatiesysteem is gekozen voor een combinatie van een warmtewisselaar en lengteventilatie. De wettelijke norm van 40 µg/m3 wordt ruimschoots gehaald, maar is niet heel bepalend voor de effecten op de gezondheid. Er is namelijk geen drempelwaarde voor fijnstof, waaronder geen gezondheidseffecten meer optreden. De WHO adviseert een jaargemiddelde richtwaarde van 20 µg/m3 voor PM10. Daar wordt in de aangevraagde situatie aan voldaan. Een lagere belasting lijkt vooralsnog niet reëel vanwege de relatief hoge achtergrondbelasting (GCN 2016: achtergrond PM10: µg/m 3 ). Advies is dan ook de fijnstofconcentratie niet te laten toenemen. Object Concentratie PM10 (µg/m 3 ) Aantal overschrijdingsdagen Kroosdijk Kroosdijk 1/ Platenallee 2/ Kevelderstraat Schurinkweg 1/1a Kom Ziewent Kom Harreveld

10 2.4 Longfunctie Uit het VGO rapport blijkt, dat mensen in het hele VGO-gebied een verminderde longfunctie hebben wanneer de ammoniak-concentratie in de lucht hoog is. Waarschijnlijk is het niet het ammoniak zelf dat dit effect veroorzaakt, maar fijnstofdeeltjes die worden gevormd doordat ammoniak met andere stoffen in de lucht reageert. Ammoniak (NH3) uit mest en stallen kan reageren met andere stoffen in de lucht tot secundair fijnstof. Deze deeltjes kunnen zich over grote afstand verplaatsen, wat ook blijkt uit het rapport Towards Cleaner Air (2016) van de Verenigde Naties. Dit kan betekenen dat er ook buiten de gebieden met veel veehouderij effecten kunnen optreden. De bijdrage van de veehouderij aan de secundaire vorming van fijnstof is hoog, vanwege het relatief hoge aandeel in de ammoniakuitstoot. Ammoniak wordt voor een belangrijk deel door melkveehouderijbedrijven en andere rundveebedrijven uitgestoten. Dit hangt grotendeels samen met de mestproductie en mogelijk met de bedrijfsvoering Longfunctie rond initiatief In relatie tot de voorliggende aanvraag blijkt dat er 15 veebedrijven binnen een straal van een km rond het bouwblok liggen. Samen met het pluimvee en de voorgenomen vestiging van een varkensbedrijf aan de Kroosdijk zijn dat 17 veehouderijbedrijven. Daarmee lijkt een effect op de longfunctie in het gebied niet ondenkbaar. Daarbij moet dan wel worden uitgegaan van de betreffende woningen zelf. Het gebied is relatief dun bevolkt. Omliggende veehouderijbedrijven straal 1km 10

11 2.5 Longontsteking rondom initiatief Zoals eerder al gemeld blijkt uit het VGO onderzoek dat omwonenden in een straal van 1.15km rond pluimveebedrijven een verhoogde kans hebben op longontsteking. Deze effecten zijn waargenomen over meerdere jaren. Buiten de 1.15km neemt deze extra kans snel af en zijn volgens het VGO onderzoek geen effecten meer meetbaar. De procentuele verhoging van de kans op longontsteking voor een bewoner die binnen 1.15 km van een pluimveehouderij woont is over meerdere jaren gemiddeld 10,9% ( %). Extra kans op longontsteking rond pluimveebedrijven (vgo-2) Het blijkt dat er binnen de straal van 1.15 km in totaal een 46 woonfuncties zijn geteld. Met gemiddeld 2.4 inwoners/woning zijn dat ca. 110 mensen. Op basis van gegevens van de zorgregistraties van het NIVEL blijkt dat de normale incidentie (=aantal nieuwe ziektegevallen per tijdseenheid) van longontsteking 14.9 per jaar bedraagt per inwoners. (NIVEL zorgregistraties eerste lijn. Incidenties en prevalenties 2015 pneumonie. (geraadpleegd 30 oktober 2017). Op basis van de relatief lage woningdichtheid in relatie tot het extra risico op basis van de VGO onderzoeken, is gemiddeld ca. 1 extra geval van longontsteking te verwachten per 5 jaar (zie ook toelichting bijlage). Onderzoek heeft aangetoond dat proefdieren die worden blootgesteld aan fijnstof en endotoxines een verminderde afweer tegen infectieziekten hebben en dat er veranderingen optreden in de bacteriepopulatie van de bovenste luchtwegen. Het onderzoek van Smit (Smit et al 2017) laat zien dat dit mechanisme waarschijnlijk ook bij omwonenden van pluimveebedrijven optreedt en kan duiden op een biologisch werkingsmechanisme. Er zijn aanwijzingen dat het verhoogde risico niet zozeer te maken heeft met specifieke bacteriën, maar om een verandering in de keelflora. In de memo Hoger risico longontsteking rondom pluimveebedrijf van het Kennisplatform veehouderij en humane gezondheid wordt gesteld dat het meer voor de hand lijkt te liggen dat de stofdeeltjes bij de pluimveebedrijven, en mogelijk endotoxines of andere bestanddelen van dit stof, de boosdoener zijn achter de longontstekingen. Gezien de lage bevolkingsdichtheid in het gebied acht de GGD het extra risico op longontsteking door realisatie van het bedrijf klein. Acceptatie hiervan is ter beoordeling aan het bevoegd gezag. 2.6 Endotoxinen Endotoxinen zijn celwandresten van gram negatieve bacteriën en kunnen tot ontstekingsreacties leiden. Endotoxinen zijn dus geen levende micro-organismen; ze kunnen daarom geen infectieziekten overbrengen. Endotoxinen maken onderdeel uit van fijnstof (PM10), maar zitten ook in het grovere stof. De gezondheidseffecten van endotoxinen zijn uitgebreid onderzocht bij werknemers van veehouderijen. Het inademen van endotoxinen kan leiden tot acute luchtwegklachten en chronische effecten op de luchtwegen (niet-allergische astma en COPD). De Gezondheidsraad heeft in 2012 een advieswaarde opgesteld voor de algemene bevolking van 30 endotoxine units (EU) per m3. Deze waarde heeft de Gezondheidsraad afgeleid van de advies- 11

12 waarde voor werknemers van 90 EU/m3. Daarbij is uitgegaan van een onzekerheidsfactor van 3 (90/3=30) om zeker te stellen dat negatieve effecten zoveel mogelijk worden voorkomen. Overal waar micro-organismen zijn worden endotoxinen gevonden. Micro-organismen groeien ook op planten en komen van nature in de bodem voor. Dit zijn natuurlijke bronnen van endotoxine. Die leiden in de lucht tot een achtergrondniveau aan endotoxinen. De afstand tot waar hogere concentraties dan het achtergrondniveau zijn gemeten verschilde sterk per type veehouderij. Uit het endotoxinerapport (Ogink e.a., WUR 2016) blijkt dat voor endotoxinen met name pluimveebedrijven van belang zijn. Rond varkensbedrijven lijkt het toetsingskader voor geur voldoende beschermend. Uit de onderzoeken blijkt dat verhoogde concentraties vooral rond pluimveehouderijen kunnen voorkomen, tot 500 meter. Ook tot 250 meter van varkensbedrijven kan het voorkomen dat kortdurende pieken optreden boven de 30 EU/m3 gedurende 4 tot 8 uur. Verhoogde blootstelling lijkt zich dus te concentreren rond pluimveebedrijven, maar mogelijk dat door aanwezigheid van meerdere veehouderijbedrijven - en dan zijn met name varkensbedrijven relevant - cumulatie optreedt en ook in die situaties verhoogde concentraties op kunnen treden. Daarnaast is niet bekend hoeveel mensen in Nederland mogelijk aan verhoogde concentraties endotoxine blootstaan (bron: kennisplatform veehouderij en humane gezondheid). Binnen het VGO rapport is nog niet direct onderzocht of longfunctieverandering van bewoners van een gebied met veel veehouderijen samenhangt met de aanwezige concentratie endotoxinen in de lucht. In het VGO-gebied vindt daarnaar nog een vervolgonderzoek plaats: aan de hand van de resultaten van de metingen op leefniveau en rondom pluimvee- en varkensbedrijven worden verspreiding en blootstelling van endotoxinen gemodelleerd en direct gerelateerd aan gezondheidsgegevens. Deze gegevens worden binnenkort verwacht. Op basis van de bestaande kennis over endotoxinen vinden de VGO-onderzoekers het waarschijnlijk, dat longfunctieveranderingen bij omwonenden van veehouderijen samenhangen met de blootstelling aan fijnstof en endotoxinen Endotoxinen rond de aanvraag In het rapport Handelingsperspectieven Endotoxine toetsingskader 1.0 (BPO 2016) is een grafiek opgenomen. De geschatte emissie van fijnstof van het initiatief bedraagt kg/jaar. Overschrijding van de advieswaarde van 30 EU/m3 voor endotoxinen van de Gezondheidsraad is daarmee mogelijk tot ca. 350m van het emissiepunt. Bovenstaande impliceert dat niet is uit te sluiten dat de blootstelling aan endotoxine (afhankelijk van windrichting en temporele variatie in emissie) uitkomt boven de advieswaarde van 30 EU/m3 (4 tot 8 uur gemiddelde). Het betreft dan de woningen Schuringweg 1-1a, Kroosdijk 1, 3, 5, 5a en 5b, aangezien deze woning binnen of op 350m van de stallen zijn gelegen. De aanvraag gaat uit van een hoge uittredesnelheid en een berekende immissie van fijnstof onder de advieswaarden van de WHO. Gezien de waarschijnlijke koppeling tussen fijnstof en 12

13 endotoxinen bij pluimveebedrijven is de verwachting dat een lage stofbelasting ook verlagend effect zal hebben op de endotoxinebelasting. Op basis van de huidige onderzoeken is dit niet te kwantificeren, maar uit de VGO onderzoeken blijkt dit te variëren van enkele tot tientallen keren per jaar. Binnenkort worden uitkomsten verwacht van nader onderzoek uit het VGO gebied. 2.7 Geurhinder initiatief De gemeente Oost-Gelre heeft een geurverordening opgesteld, waarin voor het buitengebied ter plaatse een geurnorm van 14 OU E /m3 geldt. Voor de kom van zowel Zieuwent als Harreveld geldt 3 OU E /m 3 als 98-percentiel. De aangeleverde berekende geurbelasting staat in onderstaande tabel. Adres Geurnorm Aanvraag % geurhinder % ernstige geurhinder Platenallee 2/ OU E Kroosdijk 1/ OU E Schurinkweg 1/1A OU E Kom Zieuwent (63) <4 OU E Kom Harreveld (60) <4 OU E De berekende geurbelasting valt binnen de wettelijke normen. De te verwachten geur- en ernstige geurhinder zijn afgeleid van Tabel 2 en 3 uit het RIVM rapport van M. Venselaar-Mooij et al. De berekende geurbelasting valt ruim binnen de wettelijke normen, wat mede te wijten is aan de hogere uittredesnelheid van de lucht in de huidige aanvraag. Met deze geurbelasting is onacceptabele geurhinder vanwege het plan niet te verwachten. Overigens lijkt er in de berekening een kleine afwijking te zitten in de gebouwhoogtes (is 5.6m i.p.v. 5.9m). Ook de aangeleverde cumulatieve geurhinder is berekend voor de bedrijven binnen een straal van 2 km, incl. het initiatief voor het varkensbedrijf aan de Kroosdijk. Dit geeft de volgende resultaten. Adres Standpunt GGD Cumulatief %geurhinder Platenallee 2/ OU E Kroosdijk 1/ OU E Schurinkweg 1/1A OU E Kom Zieuwent (63) OU E Kom Harreveld (60) OU E De te verwachten hinderpercentages zijn bepaald met Tabel 9 uit het Academische Werkplaatsrapport, uit 2014, Geurhinder van veehouderijen nader onderzocht, meer hinder dan de Wgv doet vermoeden?. De achtergrondbelasting blijkt bij alle woningen bepalend voor de geurhinder. Op basis van het hiervoor genoemde RIVM rapport en het onderzoek van de Academische Werkplaats, uit 2014, Geurhinder van veehouderijen nader onderzocht, meer hinder dan de Wgv doet vermoeden?, is door GGD GHOR Nederland een standpunt bepaald. Dat is een achtergrondbelasting van maximaal 10 OUE/m3 in het buitengebied. Deze waarde wordt bij 2 woning overschreden. Indien de gemeente een lagere geurbelasting in het buitengebied wenselijk acht, is het mogelijk daarvoor gebiedsgericht beleid op te stellen. In deze situatie 13

14 geldt de wettelijke norm waaraan wordt voldaan. Advies is daar waar mogelijk de geuremissie te beperken. 2.8 In concept MER voorgestelde maatregelen t.b.v. gezondheid In de concept MER is een hoofdstuk opgenomen over gezondheid. De genoemde items zijn inmiddels deels ingehaald door nieuwe onderzoeken en inzichten. Het VGO onderzoek lijkt te wijzen op een verlaagde longfunctie na dagen en/of weken met een verhoogde concentratie ammoniak. Verder blijkt uit het VGO rapport dat als er meer dan 17 bedrijven binnen een straal van 1 km liggen, COPD patiënten mogelijk meer gezondheidseffecten ervaren. In dit geval liggen er (incl. het initiatief van een varkensbedrijf) 17 veebedrijven binnen 1 km rond de voorgenomen pluimveehouderij. Ook is het mogelijk dat met deze dichtheid aan bedrijven een effect merkbaar is op de longfunctie. Het verdient aanbeveling deze aspecten in de nog op te stellen MER te actualiseren. Bezoekers hebben geen vrije toegang tot de stallen. Bij bezoek gelden strenge hygiëneregels, zoals kleding, hygiënesluis, douchen, gescheiden kleding en schoeisel per diercategorie e.d. De genoemde maatregelen zijn in hoofdzaak bedoeld om dierziekten te voorkomen en bij een eventuele uitbraak te beperken. 2.9 Diergerelateerde infectieziekten Bijzonder resistente micro-organismen MRSA-VR en ESBL zijn relevant bij de beoordeling van dit initiatief door de GGD. MRSA-VR Staphylococcus aureus is een veel voorkomende bacterie. Meticilline-resistente Staphylococcus aureus (MRSA) is een bacterie die niet gevoelig is voor veel gebruikelijke antibiotica. Het blijkt dat vooral direct contact met de dieren tot dragerschap van veegerelateerde MRSA kan leiden. Bij ondernemers in de veehouderij en bij medewerkers van slachterijen komt veegerelateerde MRSA dragerschap endemisch voor. Belangrijkste bron van besmetting is het direct contact met de dieren. Een recente studie over een jaar kon geen verhoogd risico op infecties aantonen bij varkenshouders, al is meer onderzoek nodig voor echt harde conclusies op langere termijn. Ten opzichte van 2009 is het antibioticagebruik in de veehouderij met ca. 58% afgenomen en dit zal nog verder worden teruggebracht. Tot op heden zijn er geen bewijzen dat omwonenden een groter risico lopen op besmetting dan mensen uit de algemene bevolking. ESBL ESBL staat voor extended spectrum betalactamase producerende bacterie (ESBL). Het gaat om bacteriën (bijvoorbeeld typen E. coli of Salmonella) die een enzym produceren dat bepaalde antibiotica kan afbreken. ESBL is een groeiend probleem voor Nederland en in het buitenland. Steeds meer vleeskuikens zijn positief. Het aantal patiënten met infecties stijgt. ESBL producerende bacteriën veroorzaken meer infecties. Voor mensen met een verminderde weerstand kan de ESBL nadelige gevolgen hebben voor de genezing. ESBL-producerende bacteriën zijn ook aangetroffen in winkels bij rauw vlees zoals kip, kalkoen, varkensvlees en kalfsvlees. Onbekend is welke hoeveelheden deze bacteriën aanwezig zijn en of dat voldoende is om iemand te besmetten door het eten van het vlees. Als men de hygiëneregels rondom voedselbereiding opvolgt kunnen vlees en eieren veilig gegeten 14

15 worden. Door goede verhitting gaan alle bacteriën dood en dus ook de ESBL-producerende bacteriën. De ESBL-producerende bacteriën van dieren verschillen (nog) van die bij mensen. ESBLproducerende bacteriën komen ook voor bij gezelschapsdieren. Maar de meeste patiënten met een ESBL-producerende bacterie in Nederland hebben helemaal geen relatie met dieren(houderij). In Nederland komt ESBL vooral voor in ziekenhuizen en verpleeghuizen. Overdracht van patiënt naar patiënt gaat via direct contact met bijvoorbeeld de urine van een besmet persoon of indirect via de handen van de medewerkers. Verspreiding van de ESBL via de voedselketen en door direct contact met dieren, is nog maar zelden aangetoond. Er is vooralsnog, geen sprake van risico voor omwonenden. Q-koorts Risico s op blootstelling aan Q-koortsbacteriën komt met name voor bij schapen en geiten en in mindere mate bij koeien. Voor dit initiatief vormt Q-koorts daarmee geen risico. De epidemie is door strikt vaccinatiebeleid en strenge mestmaatregelen overigens vrijwel geheel teruggedrongen. Het aantal nieuwe besmettingen is na 2012 gedaald tot het niveau van voor de start van de epidemie. Vogelgriep (aviaire influenza) Aviaire influenza blijft een risico voor elk pluimveebedrijf. Omdat het een gesloten stalsysteem betreft is het risico beperkt. De meeste griepvirussen zijn zeer besmettelijk voor de vogels maar meestal niet overdraagbaar naar de mens. Het blijft echter mogelijk dat er een variant ontstaat die wel overdraagbaar is. Voor zover bekend zijn besmettingen altijd geweest bij personen met direct contact met pluimvee. Pluimvee wordt steekproefsgewijs getest op bepaalde subtypen. Er is een positief verband tussen de grootte van een bedrijf en het aantal dieren met antistoffen tegen het griepvirus. Potentiele toekomstige zoönosen Varkens zijn niet vatbaar voor influenza (griep) stammen die voorkomen bij vogels. Potentiele toekomstige zoönosen De lijst met potentiele zoönosen van dieren naar mensen is lang. De GGD NOG heeft zich beperkt tot de meest relevante soorten voor deze casus. 4 Plussenbeleid Gelderland De gemeente heeft aangegeven dat het Gelderse plussenbeleid niet van toepassing is op deze aanvraag. 15

16 5. Samenvatting en advies De gemeente Oost Gelre heeft een aangepaste aanvraag ontvangen voor nieuwvestiging van een pluimveebedrijf aan de Schurinkweg (ongen.). Er is gekozen voor een stalsysteem met een lagere emissie van geur, fijnstof en ammoniak dan een traditionele stal, door toepassing van warmtewisselaars. Het initiatief is gelegen in een landbouwontwikkelingsgebied. De vraag van de gemeente is of de GGD een advies kan geven over eventuele gezondheidsaspecten van de nieuwvestiging. Uit de VGO onderzoeken blijkt: In de buurt van veehouderijen komt minder vaak astma en allergieën voor. Ook wonen dichtbij veehouderijen minder mensen met COPD (een chronische ziekte aan de longen). Maar als mensen last hebben van astma of COPD zijn er wel meer klachten en zijn deze vaak ernstiger. Binnen 1.15 km van pluimveebedrijven en 2.0 km rond geitenbedrijven komt vaker longontsteking voor. Er is een verband gevonden tussen het wonen nabij veehouderijen en een verlaagde longfunctie als er in een straal van 1 km meer dan 15 veebedrijven zijn gelegen (ongeacht omvang en type). In de omgeving van intensieve veehouderijen is een verhoogde concentratie aan endotoxinen mogelijk. Dit lijkt in de meeste gevallen gekoppeld aan de fijnstofemissie. Echter, ook bij diersoorten met weinig fijnstofemissie zijn toch hogere endotoxineconcentraties in de omgeving gevonden. Er vindt op landelijk niveau nader onderzoek plaats naar de relatie tussen het aantal dieren en de gezondheidseffecten en naar het werkingsmechanisme van de extra longontsteking rond geitenbedrijven. Effecten aanvraag pluimveebedrijf Schurinkweg Naar analogie van de VGO onderzoeken is door het pluimveebedrijf gemiddeld 1 vermijdbaar geval van longontsteking te verwachten per 5 jaar bij omwonenden binnen een straal van 1.15km rond het bedrijf. Daarbuiten zijn effecten op basis van het VGO onderzoek niet te verwachten. Er zijn inclusief de voorliggende aanvraag en de aanvraag van de nabijgelegen varkenshouderij aan de Kroosdijk 17 veehouderijbedrijven aanwezig in een straal van 1 km, zodat effecten op de longfunctie in het gebied niet zijn uit te sluiten. De geurbelasting (voorgrond) na de uitbreiding is berekend op 3.3 OU E /m 3, waarmee wordt voldaan aan de wettelijke geurnorm. In deze situatie is de achtergrondbelasting bepalend voor de geurhinder en blijft onder de 14 OU E /m 3. De cumulatieve geurbelasting (achtergrond) is bij 2 woningen berekend boven de gezondheidkundige advieswaarde van GGD GHOR NL van 10 OU E /m 3. De bijdrage hieraan van de aanvraag is beperkt. Ingeval een lagere achtergrondbelasting wenselijk wordt geacht, is het opstellen van gemeentelijk geurbeleid daarvoor een optie. Voor de voorliggende aanvraag gelden de vigerende kaders. De aanvraag gaat uit van een hoge uittredesnelheid en een berekende immissie van fijnstof onder de advieswaarden van de WHO. Gezien de waarschijnlijke koppeling tussen fijnstof en endotoxinen bij pluimveebedrijven is de verwachting dat een lage stofbelasting ook verlagend effect zal hebben op de endotoxinebelasting. 16

17 De berekende geur- en fijnstofbelasting van de voorliggende aanvraag hangt duidelijk samen met de hoge emissiesnelheid van de ventilatielucht. Het advies is daarmee goed te borgen dat de berekende luchtstroom ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Advies GGD Een bestuurlijke afweging maken of het beperkte extra risico op longontsteking van ca. 1 extra geval in de 5 jaar, een mogelijk effect op de longfunctie en voor een aantal woningen een hoger niveau aan endotoxinen opweegt tegen medewerking aan de voorgenomen vestiging van het pluimveebedrijf. De GGD verwacht verder gezien de lage bevolkingsdichtheid geen negatieve effecten voor de volksgezondheid t.a.v. geur, fijnstof en endotoxinen. De relatief lage belasting van geur en fijnstof ten gevolge van de aanvraag op de omliggende woningen komt mede vanwege de hoge uittredesnelheid van de pluim. Het verdient vanuit gezondheidkundig perspectief aanbeveling goed te borgen dat deze uittredesnelheid ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd. 17

18 Literatuur Kennisplatform veehouderij en humane gezondheid kennisplatformveehouderij.nl Informatieblad veehouderij en gezondheid, GGD Nederland 2011 Veehouderij en gezondheid omwonenden (VGO), RIMV Veehouderij en gezondheid omwonenden (aanvullende studies), VGO2 RIVM Mogelijke effecten van intensieve veehouderij op de gezondheid van omwonenden (Heederik et al. 2011) Geelen et al., 2015, Geurhinder van veehouderij nader onderzocht: meer hinder dan Handreiking Wgv doet vermoeden?. Bureau GMV GGD Brabant/Zeeland, IRAS en Academische Werkplaats. Geur en gezondheid, onderdeel veehouderij en geur, bij GGD-richtlijn medische milieukunde, bij RIVM rapport , M. Venselaar-Mooij et al. Gezondheidsrisico s rond veehouderijen Gezondheidsraad 2012 Acceptabele geurhinder bij ontwikkeling veehouderij, Standpunt GGD GHOR NL 2015 Adviezen GGD en inzake landelijke evaluatie geurhinder en veehouderij, GGD Werkgroep Intensieve veehouderij en gezondheid 2015 Concept Handreiking veehouderij en gezondheid omwonenden (Infomil 2017) Emissies van endotoxinen uit de veehouderij: emissiemetingen en verspreidingsmodellering, Ogink et al. Erbrink Stacks Consult, IRAS en Wageningen UR (2016) Increased risk of pneumonia in residents living near poultry farms: does the upper respiratory tract microbiota play a role? Smit et al Pneumonia (2017) 9:3 Handreiking veehouderij en gezondheid, Bestuurlijk Platvorm Omgevingsrecht (maart 2016) Notitie handelingsperspectieven veehouderij en volksgezondheid, Endotoxine toetsingskader 1.0, Bestuurlijk Platvorm Omgevingsrecht (november 2016) Towards cleaner air. Scientific Assessment Report EMEP Steering Body and Working Group on Effects of the Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution, Maas R, Grennfelt P., Geneva: United Nations Economic Commission for Europe 18

19 Bijlage1 : Situatie Contouren 1.5 en 2.0 km rond het bedrijf 19

20 Bijlage 2: Toelichting berekening Toelichting berekening longontsteking naar analogie van het VGO onderzoek. Uitkomsten VGO 2 extra longontsteking rond pluimvee en geitenbedrijven Pluimvee Jaar Gemiddeld Aantal gevallen per ,3 15,4 15,2 16, ,54 Rijkwijdte (km) Risicoverhoging (%) 14,8 15,9 14,3 5,6 3,7 10,86 PAR VGO gebied 7,9 9,6 8,2 7,3 3,1 7,22 Inschatting extra risico op longontsteking door project naar analoge van VGO 2 (blootgestelden) Project: Oost Gelre - Schurinkweg (ongen) - kippen Datum berekening 5 december 2017 Aantal inw./huish jaar Aantal woningen < 1,15km Aantal woningen < 2km 2,4 21% 46 bijv. uit GGD monitor of CBS extra info* binnen straal rond stallen binnen straal rond stallen Basis Met kippen Pluimvee Aantal Incidentie Aantal Gem. Min. Max. Aantal personen < 1,15km 110 Aantal gevallen per 1000 inw./jr. Risicoverhoging (%) Aantal extra gevallen/jaar 14,9 1,6 1,8 10,86 0,18 1,7 3,70 0,06 1,9 15,90 0,26 * VGO is uitgevoerd onder volwassenen. Er is echter geen reden om 0-19 jaar niet mee te nemen in de berekening Er is daarmee gemiddeld 1 extra geval te verwachten van longontsteking in de 5 jaar t.o.v. de situatie zonder pluimveebedrijf. Gezien de kleine populatie in het onderzoeksgebied speelt de individuele gevoeligheid hier een belangrijke rol. Ook de variatie in risico is groot, nl. tussen de 1 extra geval per 4-16 jaar. Het is aan het bevoegd gezag om te duiden of een dergelijk risico aanvaardbaar wordt geacht. 20

21 Bijlage 3 Tabel uit geuronderzoek AW Tabel uit het rapport Geurhinder van veehouderijen nader onderzocht, meer hinder dan de Wgv doet vermoeden?. Academische Werkplaats milieu en gezondheid, Februari 2014 Loes Geelen, Bureau GMV Daisy Boers, Bureau GMV Inge Wouters, Universiteit Utrecht (IRAS) Standpunt van GGD GHOR NL: - Woonkern : max. 12% geurgehinderden - achtergrond 5 OU E /m 3 - Buitengebied : max. 20% geurgehinderden - achtergrond 10 OU E /m 3 21