Handreiking schoolexamen natuur, leven en technologie havo/vwo. Handreiking schoolexamen tweede fase

Transcriptie

1 Handreiking schoolexamen tweede fase SLO nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling Handreiking schoolexamen natuur, leven en technologie havo/vwo

2 Handreiking schoolexamen natuur, leven en technologie havo/vwo Tweede fase Jenneke Krüger Dirk Jan Boerwinkel Herziening examenprogramma's havo/vwo Enschede, december 2007

3 Verantwoording 2007 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Jenneke Krüger, Dirk Jan Boerwinkel Eindredactie: Jenneke Krüger Ontwerp omslag en productie: Axis Media-ontwerpers, Enschede In opdracht: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap De handreiking is ook te downloaden. U vindt deze op sector <vo tweede fase> examenprogramma's en handreikingen voor de vakken in havo-vwo vanaf 2007 Bestelnummer: AN Voor verdere informatie over dit vak: SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Postbus 2041, 7500 CA Enschede Mevrouw Jenneke Krüger Telefoon (053) j.krüger@slo.nl

4 Inhoud Voorwoord 5 1. Natuur, leven en technologie in de nieuwe tweede fase Plaats van het vak Ontstaansgeschiedenis Doelstellingen Globaal geformuleerde subdomeinen Examinering Leermiddelen Werkvormen ICT De domeinen voor havo en vwo Inleiding De programma's havo en vwo Overeenkomsten en verschillen De examenprogramma's voor havo en vwo havo vwo Toelichting op de eindtermen Inleiding Vaardigheden Toelichting en suggesties havo Toelichting en suggesties vwo Mogelijkheden voor toetsing en weging Inrichting van het PTA Overwegingen bij het opstellen van een PTA Suggesties voor inrichting van en verdeling over leerjaren Weging Afstemming met andere vakken Inleiding Afstemming tussen NLT en de andere natuurwetenschappen Afstemming tussen NLT en wiskunde Afstemming tussen NLT en aardrijkskunde Afstemming tussen NLT en informatica Afstemming tussen NLT en ANW Afstemming tussen NLT en Onderzoeken en ontwerpen Onderdelen naar keuze van de school Ruimte in het programma Invulling van de vrije ruimte Regionale steunpunten Vernieuwing examinering Schoolexamen Kwaliteitsborging van het schoolexamen Organisatie en uitvoering Werken met een docententeam Rooster en organisatie Werken met modules Kwaliteitsborging 45

5 Bijlage 1 47 Webadressen 47 Bijlage 2 49 Voorbeelden van pta's 49 Bijlage 3 59 Organisatie en facilitering 59

6 Voorwoord De Handreiking voor het schoolexamen die voor u ligt, hoort bij de vernieuwingen die in 2007 zullen ingaan in de tweede fase van het voortgezet onderwijs. Basis voor deze vernieuwingen is de ministeriële nota Ruimte laten en keuzes bieden in de tweede fase havo en vwo (2003), waarvan de leidende gedachte is dat scholen meer vrijheid en keuzemogelijkheden moeten krijgen voor de invulling van hun onderwijs in de tweede fase. Daartoe zijn de examenprogramma s voor alle vakken geglobaliseerd, wat wil zeggen dat ze minder eindtermen en minder detaillering van eindtermen bevatten dan voorheen het geval was. Ook zijn alle vormvoorschriften voor het schoolexamen geschrapt. Docenten zijn nu, binnen de wettelijke kaders, vrij hun schoolexamens naar eigen inzicht in te richten. Bij dit laatste biedt SLO, op verzoek van OCW, steun in de vorm van handreikingen per vak, waarvan dit er één is. De voor u liggende handreiking voor het schoolexamen wil docenten informeren over de verplichtingen en mogelijkheden voor het schoolexamen vanaf 2007 en bevat suggesties en adviezen voor de inrichting van het schoolexamen, die gezien het bovenstaande een niet-voorschrijvend karakter dragen. De profielcommissies adviseerden in haar Kortetermijnadvies (mei 2005) een interdisciplinair profielkeuzevak Natuur, Leven en Technologie (NLT) te ontwikkelen voor leerlingen in de profielen N&G en N&T, op zowel havo als vwo. De minister heeft dat advies gevolgd, met ingang van het schooljaar mogen scholen NLT aanbieden als profielkeuzevak aan de leerlingen die een N-profiel volgen. NLT wordt in zijn geheel afgesloten met een schoolexamen. In hoofdstuk 1 vindt u een beschrijving van de positie van het vak in de vernieuwde tweede fase. In hoofdstuk 2 vindt u een overzicht van het examenprogramma op het niveau van domeinen en subdomeinen. Hoofdstuk 3 bevat het complete examenprogramma voor havo en vwo. Hoofdstuk 4 geeft een toelichting op de subdomeinen van havo en van vwo. Hoofdstuk 5 gaat in op de inrichting van het PTA. Hoofdstuk 6 besteedt aandacht aan afstemming met andere vakken, met name de vakken in de N-profielen. Hoofdstuk 7 geeft mogelijkheden en ideeën voor de ruimte die scholen hebben om onderdelen toe te voegen of onderwerpen op een alternatieve wijze te toetsen. Hoofdstuk 8 gaat in op vernieuwing van de examinering en kwaliteitszorg. Hoofdstuk 9 is aan deze handreiking toegevoegd om aandacht te kunnen besteden aan het speciale karakter van NLT: een interdisciplinair vak dat gegeven dient te worden door een team van docenten uit verschillende vakgebieden en speciale eisen stelt aan organisatie. In de bijlagen vindt u een overzicht van websites die van belang kunnen zijn voor het onderwijs in NLT, onder andere de contactadressen van de 5

7 Regionale Steunpunten NLT zoals ze op het moment van schrijven (december 2007) bekend zijn. Ook zijn enkele voorbeelden van pta's en praktijkvoorbeelden van organisatie van NLT in de bijlagen opgenomen. NLT is niet alleen een nieuw vak, het vraagt ook een voor vele scholen en docenten in de Tweede Fase nieuwe manier van werken. Scholen die dit vak voor het eerst aanbieden zullen er rekening mee moeten houden dat docenten extra tijd nodig hebben om zich de inhoud en werkwijze van NLT eigen te maken; met name is er tijd nodig voor overleg binnen het team, het bijwonen van netwerkbijeenkomsten en scholing. We hopen dat deze handreiking voor docenten zal bijdragen aan het ontwikkelen van uitstekend onderwijs in NLT en van examens van hoge kwaliteit. Wij noemen bij uitzondering een aantal groepen die, meer dan gewoonlijk het geval is, bijgedragen hebben aan deze handreiking. De medewerkers van het Landelijk Ontwikkelpunt NLT hebben voor een aantal stukken kritisch meegelezen en advies gegeven. Verschillende docenten van invoerscholen hebben de tijd genomen informatie te sturen over pta's, organisatie en facilitering op hun school. U vindt deze informatie geanonimiseerd terug in de bijlagen. De auteurs zijn de docenten dankbaar voor deze voorbeelden uit de praktijk. Jenneke Krüger Vaksectieleider Exacte vakken Hetty Mulder Programmamanager Tweede Fase 6

8 1. Natuur, leven en technologie in de nieuwe tweede fase 1.1 Plaats van het vak Het vak natuur, leven en technologie, vanaf hier aan te duiden als NLT, is een aanvulling op de profielvakken natuurkunde, scheikunde, biologie en wiskunde. Het is een profielkeuzevak binnen de profielen N&T (Natuur & Techniek) en N&G (Natuur en Gezondheid) van havo en vwo. In het profiel N&T staan daarnaast als profielkeuzevakken biologie, informatica en wiskunde D, en in het profiel N&G natuurkunde en aardrijkskunde. De school bepaalt het aanbod van deze vakken en de leerlingen dienen één van deze vakken als profielkeuzevak te kiezen. Daarnaast kan NLT als keuze-examenvak worden gekozen. In de overige profielen mogen leerlingen NLT als keuze-examenvak kiezen als de school dat toestaat. Het is een keuze van de school of NLT wel of niet wordt aangeboden. Het is ook mogelijk dat een school NLT verplicht stelt voor bepaalde groepen leerlingen, bijvoorbeeld alle N&T- en/of N&G-leerlingen. NLT heeft in het havo een omvang van 320 slu en in het vwo 440 slu. NLT wordt afgesloten met een schoolexamen. Het schoolexamen dient in elk geval de subdomeinen die in het examenprogramma genoemd worden als deel uitmakend van het schoolexamen te omvatten (zie hoofdstuk 3). 1.2 Ontstaansgeschiedenis Bij de invoering van de tweede fase vanaf 2007 is de structuur van de profielen aangepast. De deelvakstructuur is opgeheven en er heeft een herverkaveling van vakken plaats gevonden. Hierbij is er plaats gekomen voor het nieuwe vak NLT. De minister van OCW heeft aan de stuurgroep NLT opdracht gegeven een landelijk examenprogramma voor een interdisciplinair vak, NLT, te ontwerpen en te toetsen in een ontwikkel- en implementatietraject. Op basis van een door de Stuurgroep NLT geformuleerde visie is een examenprogramma vastgelegd (zie hoofdstuk 3). De visie is weergegeven in Contouren van een nieuw bètavak Deze publicatie kan men aanvragen via en downloaden via de website De vakinhoud wordt ontwikkeld in modules van 40 slu elk, verdeeld over de inhoudelijke domeinen (zie paragraaf 1.6). De Stuurgroep NLT is ook verantwoordelijk voor het invoeringstraject, waaronder toetsing, evaluatie en bijstelling van het concept curriculum tijdens de eerste jaren van de invoering. Voor de uitvoering van de werkzaamheden rond ontwikkeling en invoering van NLT is het Landelijk Ontwikkelpunt opgericht (LOP-NLT), dat onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep opereert. 7

9 In 2010 zal de Stuurgroep NLT de minister van OCW een eindadvies aanbieden over het examenprogramma NLT. 1.3 Doelstellingen De algemene doelstellingen van NLT zijn het vergroten van de aantrekkelijkheid van het bètaonderwijs en het versterken van de samenhang tussen de verschillende bètavakken. Het onderwijs in NLT zal daartoe gericht moeten zijn op: verbreding en verdieping van het bètaonderwijs; oriëntatie op een breed spectrum van vervolgstudies en beroepen; belang laten ervaren van interdisciplinaire samenhang in de ontwikkeling van wetenschap en technologie; betere aansluiting van bètaonderwijs op nieuwe ontwikkelingen in samenleving, wetenschap en technologie; meer keuzemogelijkheden in het bètaonderwijs voor docenten en leerlingen; bijdragen aan permanente innovatie van het onderwijs in de bètavakken. 1.4 Globaal geformuleerde subdomeinen De meest opvallende verandering in de nieuwe examenprogramma's van alle vakken is dat in plaats van een gedetailleerde beschrijving van eindtermen vanaf 2007 per subdomein de inhoud in één zin is samengevat, de globale eindtermen.. Deze globale formulering van eindtermen biedt docenten meer keuzevrijheid bij het schoolexamen. Docenten kunnen verschillende keuzes maken in de invulling en uitvoering van onderdelen van het schoolexamen (zie ook hoofdstuk 7) en kunnen zo hun specifieke expertise kwijt. Dit geldt dus ook voor NLT. 1.5 Examinering Zoals reeds eerder vermeld in paragraaf 1.2 wordt het gehele examenprogramma van NLT in het schoolexamen getoetst. Er is dus voor docenten en leerlingen meer vrijheid dan in de andere profiel- en profielkeuzevakken, waarvan een deel of het gehele programma in een centraal examen getoetst wordt.. Het schoolexamen heeft betrekking op de in hoofdstuk 3 beschreven globale subdomeinen. Leerlingen moeten aan de eisen van het examenprogramma voldoen. De inhoud en wijze van examinering van het schoolexamen wordt door de school vastgelegd in het Programma van Toetsing en Afsluiting (zie hoofdstuk 5). In hoofdstuk 8 wordt nader ingegaan op het schoolexamen. 8

10 1.6 Leermiddelen De Stuurgroep NLT laat leermiddelen ontwikkelen in de vorm van veelal interdisciplinaire modules van 40 slu. Dit ontwikkelen vindt plaats door ontwikkelgroepen waarin docenten vo en vertegenwoordigers van het hoger onderwijs participeren, gecoördineerd door het LOP- NLT. Ondersteuning op het gebied van administratie, logistiek en ICT en het financieel beheer zijn bij SLO ondergebracht. Voor elk domein worden meerdere modules ontwikkeld, zodat scholen (en eventueel leerlingen) keuzevrijheid hebben wat betreft onderwerpen binnen het betreffende domein. De ontwikkelde modules worden via een uitgebreide procedure getest op uitvoerbaarheid, inhoudelijke en didactische kwaliteit en op de criteria voor een NLT-module. Modules die voldoen aan de kwaliteitseisen, worden door de Stuurgroep NLT gecertificeerd en komen gratis beschikbaar via de website Het docenten- en toetsmateriaal komt op Cd-rom eveneens gratis beschikbaar voor de scholen die zich als invoerschool hebben aangemeld. Leerlingen kunnen materiaal downloaden en gebruiken via het vaklokaal NLT op Daarnaast is op veel plaatsen materiaal ontwikkeld dat past binnen de doelen en structuur van NLT. Soms wordt dit materiaal ook aangeboden ter certificering en kan dan net zo worden ingezet als de overige NLT-modules. Als het gaat om niet-gecertificeerd lesmateriaal dat wel past binnen het examenprogramma kunnen invoerscholen het in de 25% vrije ruimte gebruiken (zie hoofdstuk 4 en hoofdstuk 7). 1.7 Werkvormen Het lesmateriaal moet voor leerlingen met verschillende achtergrond wat betreft vakken en met verschillende leerstijlen activerend zijn en uitnodigen tot leren. Mede daarom is een variatie aan werkvormen van belang in de lessen. Naast het opbouwen van gedegen kennis omtrent actuele onderwerpen in wetenschap en technologie zijn de daar gebruikelijke vaardigheden zoals onderzoeken, ontwerpen en modelleren belangrijk voor NLT. Dat houdt in dat deze vaardigheden ook in werkvormen moeten worden geoefend en toegepast. Daarnaast zijn externe contacten gewenst om een beeld te krijgen van reële praktijken, vele modules geven mogelijkheden voor contacten met hoger onderwijs, bedrijfsleven of kennisinstituten aan.. De verschillen tussen leerlingen in voorkennis zullen het verder nodig maken om differentiatie toe te passen. Hierbij kan bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van zelfstandige flexibele werkvormen waarin digitale informatiebronnen een belangrijke rol kunnen spelen. Samenwerken in heterogene groepen is een in hoger onderwijs en bedrijfsleven vaak voorkomende manier van werken. Tenslotte vormen werkvormen zoals presenteren een belangrijk aandeel, vooral in modules waarin groepen leerlingen parallel aan verschillende onderwerpen werken en van elkaar moeten leren. Omdat veel vaardigheden in meerdere modules terugkomen is voor docenten en leerlingen een 'toolbox' ontwikkeld waarin vaardigheden zoals onderzoeken, ontwerpen en presenteren worden ondersteund. In modules kan naar deze toolbox worden verwezen. De toolbox is bereikbaar via 9

11 1.8 ICT ICT vervult binnen NLT meerdere rollen. ICT is een belangrijk aspect van veel bètacontexten en zal zo ook in modules terugkomen. ICT is echter ook een belangrijk middel om leerlingen actief en zelfstandig te laten werken, om te modelleren en om beeldmateriaal te gebruiken. In veel modules is het gebruik van ICT onderdeel van de werkvormen. Een aantal voorbeelden hiervan zijn: dynamisch modelleren (speciaal onderwerp van zowel een havo- als een vwo-module); digitale technieken via softwareprogramma in de havo-module Digitale technieken; gebruik van applets en websites in modules; gebruik van Coach bij verwerken van gegevens of verwerken van metingen; web-based modules. 10

12 2. De domeinen voor havo en vwo 2.1 Inleiding Zoals eerder is aangegeven, heeft het programma van NLT een omvang van 320 slu voor het havo en 440 slu voor het vwo. Een gedeelte van deze studielast is niet ingevuld en geeft ruimte voor onderdelen naar keuze van de school (zie ook hoofdstuk 7). NLT is bedoeld voor leerlingen die overwegen om door te stromen naar een exacte opleiding waarin wiskunde, natuurwetenschap en/of techniek een rol spelen. Aangezien scholen niet verplicht zijn NLT aan te bieden is het niet mogelijk dat een vervolgopleiding het vak als verplichting opneemt in haar toelatingseisen. Een aantal HBO opleidingen Techniek geeft voor leerlingen met profiel N&G als alternatief voor natuurkunde NLT als vooropleidingseis. De universitaire opleiding Moleculaire Levenswetenschappen geeft voor leerlingen met profiel N&G de combinatie wiskunde B met NLT als alternatief voor natuurkunde. Het vak kan echter voor de individuele leerling doorstroomrelevant zijn, door de verdieping en verbreding die het biedt, en door de voorbereiding van de leerling op realistische praktijksituaties in opleiding, beroep en onderzoek. De verwachting is dat leerlingen die NLT hebben gevolgd minder aansluitingsproblemen zullen hebben bij exacte opleidingen, onder andere omdat ze een meer gefundeerde keuze kunnen maken en beter voorbereid zijn. De globale eindtermen die aan het examenprogramma ten grondslag liggen staan in hoofdstuk De programma's havo en vwo havo Vwo Domein A Vaardigheden Vaardigheden Domein B Taal van de natuurwetenschap Fundament van wetenschap en technologie Domein C Bedreiging en behoud van de Aarde en klimaat leefomgeving Domein D Zorgen en genezen Stellaire informatie en processen Domein E Opsporen en beschermen Biofysica, -chemie en -informatica Domein F Verbetering van de kwaliteit van leven Biomedische technologie en biotechnologie Domein G Grenzen verleggen (Duurzaam) gebruik van grondstoffen, energie en ruimte Domein H Communiceren en navigeren Materialen, proces- en productietechnologie Domein I Gemak dient de mens Werktuigen, voertuigen en producten 11

13 Het schoolexamen havo heeft betrekking op het gehele domein A in combinatie met domein B tenminste twee van de domeinen C t/m E tenminste twee van de domeinen F t/m I Het schoolexamen vwo heeft betrekking op het gehele domein A in combinatie met domein B tenminste twee van de domeinen C t/m E tenminste drie van de domeinen F t/m I 2.3 Overeenkomsten en verschillen De examenprogramma s voor havo en vwo kennen beide een vaardighedendomein en acht inhoudelijke domeinen. De voorwaarden waaraan het schoolexamen moet voldoen bieden de school daarbinnen veel ruimte. Vwo heeft voor NLT 120 slu meer aan beschikbare studietijd dan havo, wat de ruimte voor verbreding, verdieping en schoolspecifieke invulling voor het vwo nog groter maakt. De inhoudelijke domeinen van havo en vwo zijn verschillend. Het programma voor havo legt de nadruk meer op het gebruik van wetenschap en technologie om de kwaliteit van het leven te verbeteren. Het programma voor vwo legt de nadruk meer op de ontwikkeling en wederzijdse beïnvloeding van natuurwetenschap en technologie. Zie "Contouren van een nieuw bètavak", hoofdstuk 4. De formulering van eindtermen in het domein Vaardigheden is afgestemd met de vernieuwingscommissies Natuurkunde, Scheikunde, Biologie en Wiskunde (programma's 2010) en is wat betreft structuur (drie subdomeinen) en inhoud van A1 en A2 nagenoeg gelijk aan de formulering in het examenprogramma wiskunde D In subdomein A2: Bèta-profielvaardigheden zijn er bij NLT enkele verschillen tussen havo en vwo. Bij het onderdeel Modelvorming wordt van havoleerlingen verwacht dat zij een geschikt model kunnen kiezen en daarmee werken. Van vwo-leerlingen wordt verwacht dat zij een probleem kunnen vertalen naar een zelf ontwikkeld model en dit model kunnen toetsen. Bij het onderdeel Waarderen en oordelen moeten havo-leerlingen in hun argumentatie onderscheid maken tussen feiten en meningen, vwo-leerlingen moeten daarnaast ook kunnen aangeven in hoeverre hun argumenten wetenschappelijk of persoonlijk zijn. Voor de vaardigheden waarbij de formulering bij havo en vwo gelijk is, geldt dat deze vaardigheden op het vwo op een hoger niveau moeten worden beheerst dan op het havo. Bovendien wordt bij de havo meer de nadruk gelegd op de technologische component en bij het vwo ligt de nadruk meer op bètaonderzoek als context. Daardoor is er ook een verschil tussen havo en vwo wat betreft de invulling van de samenwerking met het hoger onderwijs. Voor het havo is dat meer gericht op beroepspraktijken. Voor het vwo is de samenwerking met het hoger onderwijs meer gericht op wetenschappelijk onderzoek. 12

14 3. De examenprogramma's voor havo en vwo 3.1 havo Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Taal van de natuurwetenschap Domein C Bedreiging en behoud van de leefomgeving Domein D Zorgen en genezen Domein E Opsporen en beschermen Domein F Verbetering van de kwaliteit van leven Domein G Grenzen verleggen Domein H Communiceren en navigeren Domein I Gemak dient de mens Het schoolexamen heeft betrekking op het gehele domein A in combinatie met domein B tenminste twee van de domeinen C t/m E tenminste twee van de domeinen F t/m I Hieronder wordt de inhoud van de verschillende subdomeinen globaal beschreven Vaardigheden Domein A: Vaardigheden Subdomein A1: Profieloverstijgende vaardigheden 1: Informatievaardigheden De kandidaat kan doelgericht informatie zoeken, beoordelen, selecteren en verwerken. 2: Communiceren De kandidaat kan adequaat schriftelijk, mondeling en digitaal in het publieke domein communiceren over vakinhoudelijke onderwerpen. 3: Reflecteren op leren De kandidaat kan bij het verwerven van vakkennis en vakvaardigheden reflecteren op eigen belangstelling, motivatie en leerproces. 13

15 4: Studie en beroep De kandidaat kan toepassingen en effecten van vakkennis en -vaardigheden in verschillende studie- en beroepssituaties herkennen en benoemen. Daarnaast kan de kandidaat een verband leggen tussen de praktijk van deze studies en beroepen en de eigen kennis, vaardigheden en belangstelling. Subdomein A2: Bèta-profielvaardigheden 5: Onderzoeken De kandidaat kan een vraagstelling in een geselecteerde context analyseren, gebruik makend van relevante begrippen en theorie, vertalen in een vakspecifiek onderzoek, dat onderzoek uitvoeren, en uit de onderzoeksresultaten conclusies trekken. 6: Ontwerpen De kandidaat kan een ontwerp op basis van een gesteld probleem voorbereiden, uitvoeren, testen en evalueren en daarbij relevante begrippen/theorie gebruiken. 7: Modelvorming De kandidaat kan een realistische contextsituatie analyseren, inperken tot een hanteerbaar probleem, een adequaat model selecteren, modeluitkomsten genereren en interpreteren en het gekozen model valideren. 8: Redeneren De kandidaat kan met gegevens van wiskundige en natuurwetenschappelijke aard consistente redeneringen opzetten van zowel inductief als deductief karakter. 9: Waarderen en oordelen De kandidaat kan een beargumenteerd oordeel over een situatie in de natuur of een technische toepassing geven, en daarin onderscheid maken tussen feiten en meningen. 10: Rekenkundige en wiskundige vaardigheden De kandidaat kan een aantal relevante rekenkundige en wiskundige vaardigheden correct en geroutineerd toepassen bij vakspecifieke probleemsituaties. Subdomein A3: Vakspecifieke vaardigheden 11: Technisch-instrumentele vaardigheden De kandidaat kan op een verantwoorde manier omgaan met relevante vakinstrumenten, -apparaten en ICT-toepassingen. 12: Vaktaal, conventies en notaties De kandidaat kan de correcte vakspecifieke taal en terminologie interpreteren en produceren, inclusief de daarbij inbegrepen formuletaal, conventies en notaties. 13: Vakspecifiek gebruik van de computer De kandidaat kan de computer gebruiken bij modelleren en visualiseren van verschijnselen en processen, en voor het verwerken van gegevens. 14

16 3.1.2 Inhouden Domein B: Taal van de natuurwetenschap 14.De kandidaat kan relevante concepten en technieken uit wiskunde en/of informatica toepassen op natuurwetenschappelijke of technologische vraagstukken. Domein C: Bedreiging en behoud van de leefomgeving 15.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij het monitoren, verbeteren en duurzaam beheren van de natuurlijke en ingerichte leefomgeving, en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. Domein D: Zorgen en genezen 16.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij het verzorgen en genezen van mensen en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. Domein E: Opsporen en beschermen 17.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij de controle en bescherming van goederen, dieren en mensen, en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. Domein F: Verbetering van de kwaliteit van leven 18.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij de ontwikkeling van technologieën ten behoeve van de verbetering van de kwaliteit van (menselijk) leven, en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. Domein G: Grenzen verleggen 19.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij de ontwikkeling van technologieën die de grenzen van menselijke (reële en/of virtuele) mobiliteit verleggen, en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. Domein H: Communiceren en navigeren 20.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij de ontwikkeling van technologieën voor communicatie, navigatie, ruimtevaart en informatiebeheer, en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. Domein I: Gemak dient de mens 21.De kandidaat kan uitleggen hoe natuurwetenschap en techniek gebruikt worden bij de ontwikkeling van technologieën die efficiëntie en/of gebruiksgemak vergroten, en de daarvoor relevante concepten toepassen in verschillende situaties. 15

17 3.2 vwo Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Fundament van wetenschap en technologie Domein C Aarde en klimaat Domein D Stellaire informatie en processen Domein E Biofysica, -chemie en -informatica Domein F Biomedische technologie en biotechnologie Domein G (Duurzaam) gebruik van grondstoffen, energie en ruimte Domein H Materialen, proces- en productietechnologie Domein I Werktuigen, voertuigen en producten Het schoolexamen heeft betrekking op het gehele domein A in combinatie met domein B tenminste twee van de domeinen C t/m E tenminste drie van de domeinen F t/m I Vaardigheden Domein A: Vaardigheden Subdomein A1: Profieloverstijgende vaardigheden 1: Informatievaardigheden De kandidaat kan doelgericht informatie zoeken, beoordelen, selecteren, verwerken. 2: Communiceren De kandidaat kan adequaat schriftelijk, mondeling en digitaal in het publieke domein communiceren over vakinhoudelijke onderwerpen. 3: Reflecteren op leren De kandidaat kan bij het verwerven van vakkennis en vakvaardigheden reflecteren op eigen belangstelling, motivatie en leerproces. 4: Studie en beroep De kandidaat kan toepassingen en effecten van vakkennis en -vaardigheden in verschillende studie- en beroepssituaties herkennen en benoemen. Daarnaast kan de kandidaat een verband leggen tussen de praktijk van deze studies en beroepen en de eigen kennis, vaardigheden en belangstelling. Subdomein A2: Bèta-profielvaardigheden 5: Onderzoeken De kandidaat kan een vraagstelling in een geselecteerde context analyseren, gebruik makend van relevante begrippen en theorie, vertalen in een vakspecifiek onderzoek, dat onderzoek uitvoeren, en uit de onderzoeksresultaten conclusies trekken. 16

18 6: Ontwerpen De kandidaat kan een ontwerp op basis van een gesteld probleem voorbereiden, uitvoeren, testen en evalueren en daarbij relevante begrippen/theorie gebruiken. 7: Modelvorming De kandidaat kan een realistische contextsituatie analyseren, inperken tot een hanteerbaar probleem, vertalen naar een model, modeluitkomsten genereren en interpreteren en het model toetsen en beoordelen. 8: Redeneren De kandidaat kan met gegevens van wiskundige en natuurwetenschappelijke aard consistente redeneringen opzetten van zowel inductief als deductief karakter. 9: Waarderen en oordelen De kandidaat kan een beargumenteerd oordeel over een situatie in de natuur of een technische toepassing geven, en daarin onderscheid maken tussen wetenschappelijke argumenten en persoonlijke uitgangspunten. 10: Rekenkundige en wiskundige vaardigheden De kandidaat kan een aantal relevante rekenkundige en wiskundige vaardigheden correct en geroutineerd toepassen bij vakspecifieke probleemsituaties. Subdomein A3: Vakspecifieke vaardigheden 11: Technisch-instrumentele vaardigheden De kandidaat kan op een verantwoorde manier omgaan met relevante vakinstrumenten, -apparaten en ICT-toepassingen. 12: Vaktaal, conventies en notaties De kandidaat kan de correcte vakspecifieke taal en terminologie interpreteren en produceren, inclusief de daarbij inbegrepen formuletaal, conventies en notaties. 13: Vakspecifiek gebruik van de computer De kandidaat kan de computer gebruiken bij modelleren en visualiseren van verschijnselen en processen, en voor het verwerken van gegevens Inhouden Domein B: Fundament van wetenschap en technologie 14. De kandidaat kan een aantal voor de natuurwetenschap belangrijke wiskundige technieken en ontwikkelingen toepassen, dan wel enkele recente theoriën uit de fundamentele natuurwetenschap uitleggen. Domein C: Aarde en klimaat 15. De kandidaat kan ontwikkelingen op het gebied van de aardwetenschappen, uitleggen en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties. 17

19 Domein D: Stellaire informatie en processen 16. De kandidaat kan ontwikkelingen op het gebied van de ruimtewetenschappen, uitleggen en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties. Domein E: Biofysica, -chemie en -informatica 17. De kandidaat kan ontwikkelingen op het gebied van de levenswetenschappen, uitleggen en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties. Domein F: Biomedische technologie en biotechnologie 18. De kandidaat kan ontwikkelingen op het gebied van biomedische technologie en biotechnologie analyseren en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties. Domein G: (Duurzaam) gebruik van grondstoffen, energie en ruimte 19. De kandidaat kan technologische ontwikkelingen op het gebied van het (duurzame) gebruik van grondstoffen, energie en ruimte analyseren, en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties Domein H: Materialen, proces- en productietechnologie 20. De kandidaat kan technologische ontwikkelingen op het gebied van het produceren, controleren en analyseren van materialen, producten en processen analyseren, en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties. Domein I: Werktuigen, voertuigen en producten 21. De kandidaat kan technologische ontwikkelingen op het gebied van werktuigen, voertuigen en producten analyseren, en daarbij relevante concepten gebruiken en toepassen in nieuwe situaties. 18

20 4. Toelichting op de eindtermen 4.1 Inleiding Bij de herziening van de examenprogramma's voor 2007 is het uitdrukkelijk de bedoeling de mogelijkheden voor scholen, vaksecties en docenten te verruimen om daarmee een eigen invulling aan het schoolexamen te geven. In onderstaande paragrafen geven we toelichtingen en enkele suggesties voor de uitwerking van het schoolexamen. Het is belangrijk te beseffen dat onderstaande toelichting op de eindtermen voor het schoolexamen niet bindend is. De gepresenteerde voorstellen hebben het karakter van voorbeelden, suggesties, advies - kortom: van een handreiking. Het geldt niet alleen voor dit hoofdstuk, maar ook voor alle hierna volgende hoofdstukken. De suggesties zijn niet uitputtend, maar bedoeld als illustratie van de keuzeruimte die scholen in de tweede fase 2007 hebben. Een en ander betekent dat de school c.q. de sectie een grote rol speelt bij de invulling van het schoolexamen. Zo krijgt de school de mogelijkheid zich te profileren. In hoofdstuk 7 wordt nader ingegaan op welke vrijheden het examenprogramma biedt en hoe scholen daarop in kunnen spelen. Het LOP- NLT heeft een website opgezet voor NLT. Via is naast de examenprogramma's voor NLT uitgebreid lesmateriaal te vinden bij verschillende domeinen. Ook is er een overzicht van invoerscholen te vinden en zijn er verwijzingen naar regionale steunpunten voor NLT opgenomen (zie ook bijlage 1). De hoeveelheid aangeboden lesmateriaal zal in de komende jaren toenemen. Ook de activiteiten van de verschillende steunpunten zullen de komende tijd worden uitgebreid. Via de website van NLT kunt u op de hoogte blijven van de meest actuele ontwikkelingen. Personen kunnen zich ook aanmelden voor de digitale nieuwsbrief NLT (zie Vaardigheden De vaardigheden voor NLT zijn opgesteld op basis van overleg tussen de vernieuwingscommissies van de verschillende bètavakken over de invoering van de nieuwe examenprogramma's 2010 (2011). Van de binnen dit overleg vastgestelde omschrijvingen is al gebruik gemaakt voor het NLT programma van 2007, evenals voor het wiskunde D programma Het domein Vaardigheden (A) kent drie niveaus: het profieloverstijgende niveau (A1), het bèta-profielniveau (A2) en het vakniveau (A3). A1 en A2 worden ook opgenomen in de examenprogramma s voor de profielvakken: natuurkunde, scheikunde, wiskunde en biologie (versie 2010) en is opgenomen in het examenprogramma wiskunde D, versie Vaardigheden worden in combinatie met de inhoudelijke domeinen getoetst. Bij het aanleren van vaardigheden kan incidenteel het toetsen van de vaardigheid voorrang krijgen boven het toetsen van vakinhoud. 19

21 Voor schoolexamentoetsen is dit niet de bedoeling. We bevelen dringend aan om voor de vaardigheden in domein A1 als A2 afspraken te maken over zowel het aanleren als het toetsen met collega's van andere (profiel)vakken. Het gaat voor A1 om Informatievaardigheden, Studie en beroep, Reflecteren op leren en Communiceren. De vaardigheid Communiceren houdt onder andere in dat een leerling een bètaonderwerp op een voor de doelgroep begrijpelijke wijze moet kunnen toelichten. Een voorbeeld hiervan is dat een leerling in NLT-modules met een parallelle structuur vaak aan medeleerlingen verslag moet uitbrengen over het bestudeerde deelonderwerp. Ook bij samenwerken in een groep moet elk groepslid aan de andere leden duidelijk kunnen maken wat zijn of haar aandeel inhoudt en wat de resultaten zijn. Reflecteren, met name op het leerproces, is een onmisbaar onderdeel van het leren in beta-onderwijs. Leerlingen moeten wel de noodzaak van reflectie, ook in de hier genoemde brede zin, ervaren. Reflecteren op belangstelling en motivatie komt als het goed is aan de orde in gesprekken met de mentor, coach of vakdocent. Modules uit de verschillende domeinen worden geacht aan deze reflectie belangrijk bij te dragen door zicht te geven op beroepspraktijken. Reflecteren op het eigen leerproces komt meestal aan de orde als de resultaten onvoldoende zijn of aanzienlijk slechter dan verwacht. Deze vorm van reflectie is echter onmisbaar om leerlingen zich bewust te laten worden of ze leerdoelen bereikt hebben en voor NLT in het bijzonder bij de vraag naar samenhang tussen de natuurwetenschappelijke vakken en naar de eigen motivatie voor een bètastudie. Reflectie kan gestimuleerd worden door het stellen van gerichte vragen of door leerlingen hun gedachten te laten bijhouden middels een portfolio. Het kost tijd om het aan te leren en zoals eerder opgemerkt heeft het slechts dan kans van slagen als de leerling nut en noodzaak er van inziet. Voor wat betreft reflectie op het leerproces schept de docent daarvoor de condities. De eindtermen van de vaardigheden op het profielniveau (subdomein A2) zijn min of meer gelijkluidend in de nieuwe examenprogramma s (vanaf 2010/2011) voor biologie, natuurkunde, scheikunde, wiskunde en NLT. Deze wiskundige en natuurwetenschappelijke vaardigheden worden in combinatie met de inhoudelijke onderwerpen in de modules getoetst. Hierin is afstemming met de collega's van de bètavakken zeer wenselijk, hetgeen goed te realiseren is door de noodzakelijke interdisciplinaire samenwerking binnen NLT. Vaardigheden op het vakniveau zijn kenmerkend voor het vak. Voor NLT zijn drie vakspecifieke vaardigheden geformuleerd die in de praktijk van de komende jaren geconcretiseerd moeten worden. 4.3 Toelichting en suggesties havo In onderstaande toelichting wordt de inhoud van elk domein kort beschreven. De modules die onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep NLT binnen dit domein zijn ontwikkeld of in ontwikkeling zijn, vormen inhoudelijke en didactische uitwerkingen van dit domein. Voor voorbeelden van beroepen, opleidingen en instellingen binnen dit domein wordt verwezen naar de Regionale steunpunten en de website van het Platform Bètatechniek 20

22 (zie bijlage 1). In de docentenhandleiding bij elke module zal hieraan ook aandacht worden besteed. Dit soort informatie zal ook worden verzameld en via de website beschikbaar komen voor scholen. In onderstaande beschrijving zijn de modules die onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep NLT zijn of worden ontwikkeld, aangegeven met een code (nlt.-h...). Domein B: Taal van de natuurwetenschap Voor leerlingen is een kennismaking met dit domein relevant, zowel met het oog op de vervolgopleiding als op algemene vorming. De nadruk ligt op wiskunde als de taal van de natuurwetenschap en modelleren als belangrijke activiteit binnen natuurwetenschappelijke praktijken. Voorbeelden van thema's voor NLT-modules die binnen dit domein vallen zijn dynamisch modelleren, statistiek en logistiek. Statistiek en logistiek zijn in veel productiebedrijven van belang. Dynamisch modelleren en statistiek spelen ook een belangrijke rol bij het monitoren van veranderingen in natuur en milieu. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-h002 Dynamisch modelleren nlt3-h018 Beter door praktische logistiek nlt3-h019 Statistiek en technologie 1 Domein C: Bedreiging en behoud van de leefomgeving Dit domein betreft het streven naar duurzame oplossingen van vraagstukken rond energie, afvalstoffen, landinrichting, gezonde leefomgeving en dergelijke. Zowel bij het analyseren van oorzaken en gevolgen van problemen als bij het ontwikkelen van oplossingen zijn natuurwetenschappen en techniek sterk betrokken. Overheidsinstellingen en bedrijven houden zich bezig met technische ontwikkelingen die kunnen bijdragen aan de vermindering van energiegebruik en van uitstoot van koolstofdioxide. Andere onderwerpen die zich lenen voor een interdisciplinaire aanpak zijn het meten of voorspellen van veranderingen in de milieucompartimenten bodem, water en lucht. Ook geluids- en lichtmetingen horen daarbij. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-h003 Aërosolen en Vuile Lucht nlt1-h004 Duurzame energie nlt1-h008 Nul energie huis nlt2-h014 De bodem leeft nlt3-h017 Glastuinbouw en energie Domein D: Zorgen en genezen Bij praktijken als medische beeldvorming, het ontwerpen en testen van geneesmiddelen en technische ontwerpen ten behoeve van revalidatie is een interdisciplinaire aanpak nodig, waarbij biologische, natuurkundige en scheikundige kennis uit alle natuurwetenschappen en uit de techniek gecombineerd worden. Een voorbeeld van een NLT-module die in dit domein zal worden aangeboden is: nlt2-h012 Medische Beeldvorming 21

23 Domein E: Opsporen en beschermen Om veilig te kunnen leven moeten we in staat zijn gevaren op te sporen en zo mogelijk te voorkomen. Natuurwetenschappen en techniek zijn onmisbaar om onze zintuigen aan te vullen in de detectie van sporen en in de bescherming van plant, dier en mens. Een bekend en populair voorbeeld van de inzet van diverse technieken is forensisch onderzoek. Andere terreinen waarin opsporing en bescherming van belang zijn, betreffen bijvoorbeeld de verspreiding van ziekten in de landbouw. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-h005 Wat zeg je? nlt1-h010 Forensisch onderzoek; every contact leaves a trace nlt3-h020 Epidemieën in de landbouw Domein F: Verbetering van de kwaliteit van leven We willen niet alleen gezond en veilig leven, we willen ook steeds meer van het leven genieten. Natuurwetenschap en techniek helpen om nieuwe producten te ontwikkelen die hieraan bijdragen. De biotechnologie is een voorbeeld van een wetenschap die nieuwe producten voortbrengt op het gebied van voedsel, afvalverwerking, genotmiddelen, geneesmiddelen en nog veel meer. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-h001 Het beste ei (startmodule) nlt1-h011 Een feest zonder katers nlt2-h015 Biotechnologie Domein G: Grenzen verleggen Het streven naar steeds hogere prestaties is in veel gevallen verbonden met natuurwetenschap en techniek. Soms zijn de prestaties zelf van technische aard, zoals in projecten in de ruimtevaart. In andere gevallen worden bètatechnieken ingezet om de prestaties beter te kunnen meten, zoals bij sport en revalidatie. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-h007 Sportprestaties nlt3-h016 Overleven in het International Space Station Domein H: Communiceren en navigeren De verandering in de communicatiemogelijkheden is een van de invloedrijkste technische ontwikkelingen met grote maatschappelijke invloed. Tegelijk hiermee zijn de mogelijkheden voor plaatsbepaling en navigatie enorm toegenomen. Ondanks dat blijven natuurlijke systemen voor communicatie en navigatie ons verbluffen en blijven onderzoekers bezig om de werkwijze daarvan te ontsluieren. Een voorbeeld van een NLT-module die in dit domein zal worden aangeboden is: nlt1-h009 Plaatsbepaling en navigatie 22

24 Domein I. Gemak dient de mens De plek waar we misschien wel het meest direct met natuurwetenschap en techniek te maken hebben is thuis. In de keuken krijgen we al te maken met moleculaire gastronomie, in bijna elk apparaat wordt van digitale technieken gebruik gemaakt en ontwikkelingen in nieuwe materialen maken nieuwe producten mogelijk. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-h011 Digitale technieken nlt2-h013 Lijmen en hechting nlt3-h021 Proeven van proeven 4.4 Toelichting en suggesties vwo In onderstaande toelichting wordt de inhoud van elk domein kort beschreven. De modules die binnen dit domein onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep NLT zijn ontwikkeld of in ontwikkeling zijn vormen inhoudelijke en didactische uitwerkingen van de domeinen. Voor voorbeelden van beroepen, opleidingen en instellingen binnen dit domein wordt verwezen naar de Regionale steunpunten en de website van het Platform Bètatechniek (zie bijlage 1). In de docentenhandleiding van elke module zal hieraan ook aandacht worden besteed. Dit soort informatie zal ook worden verzameld en via de website beschikbaar komen voor scholen. In onderstaande beschrijving zijn de modules die onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep NLT zijn of worden ontwikkeld, aangegeven met een code (nlt1(2,3.-v...). Code nltc-v... duidt op een zogenaamde externe module: ontwikkeld in afstemming met LOP-NLT maar niet onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep. Domein B: Fundament van wetenschap en technologie Voor leerlingen is een kennismaking met dit domein zowel met het oog op de vervolgopleiding als op de algemene vorming relevant. De nadruk ligt op wiskunde als de taal van de natuurwetenschap en modelleren als belangrijke activiteit binnen natuurwetenschappelijke praktijken. Een andere invulling van dit domein vormen fundamentele theorieën die ten grondslag liggen aan natuurwetenschappelijke begrippen en denkwijzen, zoals theorieën over materie, informatie en orde. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-v102 Dynamisch modelleren Entropie (in ontwikkeling) Domein C: Aarde en klimaat Onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering op ecosystemen is nodig voor het voorspellen en verklaren van ontwikkelingen, maar levert ook fundamentele inzichten op over klimaatsveranderingen in het verleden. Ook zonder de mens zijn klimaat en aarde onderhevig geweest aan grote veranderingen als gevolg van de platentektoniek en veranderingen in de zonneactiviteit. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt2-v106 Klimaatverandering 23

25 nlt3-v118 nltc-v202 nltc-v213 CO 2 -opslag; zin of onzin De bewegende aarde Meteorologie: Urban heat island and Oasis effect Domein D: Stellaire informatie en processen Onderzoek aan objecten en processen in de ruimte levert informatie over het ontstaan en de evolutie van materie in alle mogelijke verschijningsvormen. Daarmee verwerven we tegelijk kennis over onze eigen planeet en het ontstaan van het leven. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt2-v108 nltc-v201 nltc-v203 nltc-v214 nltc-v215 Meten aan melkwegstelsels Astrodeeltjesfysica Astrofysica Leven in het heelal Kosmische straling Domein E: Biofysica, -chemie en informatica Leven houdt onder andere in het omzetten van energie, het vastleggen en vertalen van informatie en het afbreken en opbouwen van moleculen. Al deze vitale functies kunnen alleen goed onderzocht en beschreven worden door integratie van biologische kennis met natuurkundige, scheikundige en wiskundige kennis. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nltc-v204 Oog, brein, actie nlt1-v103 Rijden onder invloed nlt2-v114 Hersenen en leren nlt2-v115 Bio-informatica nltc-v206 Het hart nltc-v208 Moleculaire biologie Domein F: Biomedische technologie en biotechnologie Technieken die ontwikkeld waren om te onderzoeken welke genen in een weefsel aan of uit staan blijken bruikbaar voor medische diagnostiek. Door de toename van kennis van de ruimtelijke structuur en chemische eigenschappen van moleculen in het lichaam hoeven medicijnen niet meer via trial and error te worden gevonden, maar kunnen ze gericht worden ontworpen. Verfijnd gebruik van stralingsbronnen maakt het mogelijk steeds meer informatie uit medische beelden te halen. Behalve in de medische wetenschap maakt ook de industrie gebruik van de kennis van moleculen, genen en micro-organismen om hoogwaardige producten te ontwikkelen. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt2-v107 Medicijnen op maat nlt2-v110 Technisch ontwerpen in de gezondheidszorg nltc-v205 Een pil te veel of te weinig nltc-v212 Medische beelden nltc-v216 Bioprocestechnologie nltc-v217 Biometrische identificatie 24

26 Domein G: (Duurzaam) gebruik van grondstoffen, energie en ruimte De eindigheid van fossiele brandstoffen heeft geleid tot een zoektocht naar alternatieve energievormen. Hierbij is zowel fundamenteel onderzoek naar energieomzettingen nodig als het toepassen daarvan in het ontwerpen van schone en efficiënte motoren en energiecentrales. Andere zaken die schaars worden door toename van bevolking en welvaart zijn ruimte en grondstoffen zoals drinkwater en hout. Toename van de productie leidt aan de andere kant tot een overmaat aan afvalproducten. De verwerking daarvan, en het ontwerpen van producten die zo min mogelijk problemen bij de verwerking geven is weer een andere uitdaging aan de natuurwetenschappen en de techniek. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt2-v109 Fotosynthese at school nlt2-v112 Waterstofauto nlt3-v117 Kernfusie nlt3-v120 Blue energie: de zee als bron van energie nlt3-v121 Drinkwater nlt3-v122 Water en klimaat nltc-v211 Duurzame energie Domein H: Materialen, proces- en productietechnologie In de nanotechnologie leidt interdisciplinair bètaonderzoek tot de ontwikkeling van materialen met specifieke eigenschappen in onder andere stroomgeleiding, katalyse en informatieopslag. Naast productie van materialen kan ook detectie van materialen en bewerkingen onderwerp zijn van onderzoek, zoals in de opsporing van misdadigers en vervalsingen. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-v101 Forensisch onderzoek (startmodule) nlt2-v113 Echt of vals nltc-v209 Nanoscience and technology nltc-v218 Moleculaire gastronomie Domein I: Werktuigen, voertuigen en producten Dagelijks hebben we te maken met producten die onmogelijk zouden zijn geweest zonder natuurwetenschappelijke en technische vernieuwingen. Hologrammen op je bankpasje en digitale technieken en sensoren in apparaten zijn daar voorbeelden van. Voorbeelden van NLT-modules die in dit domein zullen worden aangeboden zijn: nlt1-v104 MP3-speler nlt2-v116 Robotica nlt3-v119 Holografie 25

27

28 5. Mogelijkheden voor toetsing en weging Zoals reeds eerder vermeld wordt het gehele examenprogramma van NLT in het schoolexamen getoetst. Een bijzonder aspect van deze vernieuwing is, dat niet langer voor alle leerlingen dezelfde examenonderwerpen hoeven te gelden. Voor aspecten van kwaliteitsborging voor het examen wordt verwezen naar hoofdstuk 8. Voorbeelden van pta's zoals in december 2007 in scholen aanwezig vindt men in bijlage Inrichting van het PTA Volgens het examenbesluit havo/vwo dient het PTA jaarlijks vóór 1 oktober te worden vastgesteld en moet het in elk geval betrekking hebben op het desbetreffende schooljaar. In het PTA zijn ten minste de volgende onderdelen opgenomen: de onderdelen van het examenprogramma die in het schoolexamen worden getoetst; de inhoud van de onderdelen van het schoolexamen; de wijze van examinering van de verschillende onderdelen van het schoolexamen; de tijdvakken waarin toetsing plaatsvindt; de mogelijkheden tot herkansing van de verschillende onderdelen van het schoolexamen; de weging van de verschillende onderdelen van het schoolexamen; Vanaf 2007 zijn er geen vormvoorschriften meer voor schoolexamens. De keuzemogelijkheden voor de scholen zijn verruimd. Indien het bevoegd gezag (schoolleiding) daarvoor kiest kan het schoolexamen naast de aangewezen domeinen betrekking hebben op een of meer van de overige (sub)domeinen of andere vakonderdelen, die zelfs per kandidaat kunnen verschillen. 5.2 Overwegingen bij het opstellen van een PTA Voorafgaand aan het opstellen van een PTA voor het vak NLT behoort het tot de verantwoordelijkheid van de vaksectie om zich goed te informeren over het formele karakter van het PTA. De vaksectie moet zich ook een goed beeld vormen van de randvoorwaarden waarbinnen NLT op de eigen school wordt onderwezen. Belangrijke vragen waarover eerst duidelijkheid moet bestaan zijn: Hoe worden de studielasturen voor NLT verdeeld over de verschillende leerjaren? Hoeveel lessen NLT staan er in de opeenvolgende schooljaren op het rooster? Werkt de school met perioden? Zo ja, met hoeveel perioden? 27