Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Een praktische uitleg en tips voor iedereen die met jongeren met een LVB omgaat.

Transcriptie

1 Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Een praktische uitleg en tips voor iedereen die met jongeren met een LVB omgaat. Cynthia Mettler & Nicole Bonsen Wij zijn gezondheidszorgpsychologen/registerpsychologen NIP en sinds 2004 werkzaam bij s Heeren Loo, Advisium Auriga. Daar werken wij als therapeut, diagnosticus en voorheen als behandelcoördinator met kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een licht verstandelijke beperking. Dat wij al zo lang werken met deze doelgroep is omdat we niet uitgepuzzeld raken. De LVB bestaat uit veel factoren, die met elkaar samenhangen, en die bij iedere jongere anders tot uiting komen. Iedere jongere met een LVB is uniek, dé jongere met een LVB bestaat niet. Het werken met deze jongeren vraagt creativiteit en flexibiliteit om ze te begrijpen en tot hun recht te laten komen, altijd in samenwerking met de ouders en belangrijke betrokkenen. De LVB wordt niet gemakkelijk herkend. Deze wordt in het eerste contact vaak niet opgemerkt en is doorgaans niet aan het uiterlijk te zien. Wij schrijven dit artikel voor iedereen die met jongeren met een LVB omgaat, zodat ze gemakkelijker gezien en begrepen worden. In dit artikel leggen we de specifieke kenmerken van een LVB uit en de kenmerken die daarmee samen kunnen hangen. Daarna geven we concrete tips voor de omgang met deze jongeren. Als we in dit artikel over jongeren schrijven, dan bedoelen we hier kinderen, jongeren en jongvolwassenen mee. Waar hij staat, kan ook zij gelezen worden. Wanneer we kijken naar de wetenschappelijke definitie van een licht verstandelijke beperking, dan is het IQcijfer tussen 50 en 75 en is er sprake van een beperkt sociaal aanpassingsvermogen. In de instellingen waar gewerkt wordt met jongeren met een LVB wordt echter dezelfde problematiek gezien bij jongeren met een IQ tussen 75 en 85 en een beperkt sociaal aanpassingsvermogen. Ze hebben baat bij eenzelfde benadering. Voor het gemak spreken wij over de LVB-jongere, waarbij we beide groepen bedoelen. Dit artikel is gebaseerd op onderstaand model, dat gehanteerd wordt door het landelijk kenniscentrum LVB. Dit model lichten we hierna verder toe. LVB-specifieke kenmerken: en bijkomende kenmerken / problematiek: komen tot uiting in: INTELLIGENTIE IQ LEERPROBLEMEN BEPERKT SOCIAAL AANPASSINGSVERMOGEN PSYCHIATRISCHE STOORNIS MEDISCH-ORGANISCHE PROBLEMEN PROBLEMEN IN GEZIN EN SOCIALE CONTEXT ERNSTIGE GEDRAGSPROBLEMEN en leiden tot: CHRONICITEIT / LANGDURIGE BEHOEFTE AAN ONDERSTEUNING (Moonen & Verstegen, 2006) Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Cynthia Mettler & Nicole Bonsen, februari

2 LVB-SPECIFIEKE KENMERKEN Intelligentie Een lagere intelligentie kenmerkt zich bij een jong kind door het weinig gericht zijn op het ontdekken van de omgeving. Het gaat minder nieuwsgierig op onderzoek uit. Dit gedrag valt vaak niet op. Op de basisschool zijn er bij het kind met een LVB vaak problemen met lezen, schrijven, rekenen, klokkijken, problemen oplossen, omgaan met nieuwe situaties. Omdat deze problemen meer opvallen, wordt een lagere intelligentie meestal in de basisschoolleeftijd ontdekt. Bij pubers en jongvolwassenen komen er vaak problemen met het beheren van geld en plannen en organiseren bij. Jongeren met een LVB leren minder van de ervaringen die ze opdoen. Elke ervaring is weer als nieuw. Wesley is een 14 jarige jongen, die op school heeft geleerd te herkennen wanneer hij een time-out moet nemen. Thuis lukt het hem niet, omdat de situatie anders is. Het denken is gericht op het hier-en-nu en vanuit zichzelf. Jongeren met een LVB kunnen zich moeilijker verplaatsen in situaties die ver afstaan van de eigen belevingswereld. Iemand met een LVB kan over het algemeen moeilijk planmatig bedenken hoe hij iets aan moet pakken. Dit komt doordat vaardigheden om problemen op te lossen (zoals ordenen, de volgende stap plannen, de uitkomst checken e.d.) minder goed ontwikkeld zijn. De gevolgen kunnen zijn dat ze direct beginnen en maar zien wat er gebeurt en/of dat ze dezelfde oplossing gebruiken, ongeacht de situatie, omdat ze deze oplossing nou eenmaal kennen. Jongeren met een LVB hebben een kleinere woordenschat en moeite om een verborgen betekenis te snappen, een dubbele boodschap. Hiervan is bij ingewikkelde humor en sarcasme vaak sprake; je moet als het ware even doordenken om een grap te begrijpen en de boodschap niet te letterlijk nemen. Om dezelfde reden worden spreekwoorden en gezegden vaak niet begrepen. Zo reageert Dylan op de opmerking ben je met het verkeerde been uit bed gestapt met nee, met hetzelfde als altijd. De omgeving kan doorgaans aan een jongere niet zien dat deze een LVB heeft. Ze zien er meestal niet anders uit dan leeftijdgenoten, waardoor de omgeving snel denkt dat ze alles begrijpen en meer verwacht dan ze aankunnen, terwijl dat niet zo is. Jongeren met een LVB kunnen hierdoor faalangstig worden. De faalangst is op verschillende manieren te herkennen: of ze beginnen niet aan iets nieuws, of ze overschreeuwen hun faalangst door te zeggen dat ze alles al kunnen. Voordat Kimberley met het intelligentieonderzoek begint, zegt ze dat ze het stom vindt dat ze hieraan mee moet werken, dat ze er geen zin in heeft. Tijdens het maken van de eerste opdracht begint Kimberley te huilen, omdat ze het antwoord niet weet. Beperkt sociaal aanpassingsvermogen In vergelijking met leeftijdgenoten gedragen jongeren met een LVB zich jonger. Ze denken nog erg vanuit zichzelf en willen het liefst dat er direct aan hun wensen voldaan wordt. Zo blijft Mo van 15 jaar doorzeuren dat hij snoep wil, terwijl zijn moeder aan het bellen is en hem wegwuift. De jongeren hebben moeite om zich in te leven in de ander, sociale situaties te snappen en hun gedrag hier op aan te passen. De zusjes Kimberley en Naomi willen allebei koken voor Moederdag. Ze krijgen ruzie omdat ze allebei het hoofdgerecht willen maken. De ruzie gaat de hele dag door, waardoor moeder uiteindelijk geen leuke dag heeft. Daarnaast kunnen er problemen zijn met het omgaan met emoties. Ze vinden het moeilijk om bij zichzelf en de ander te herkennen welke emoties ze voelen en weten niet goed wat handige manieren zijn om emoties te uiten en hoe te reageren op emoties van anderen. Naomi loopt stampvoetend de klas uit, omdat zij de beurt niet krijgt van haar leerkracht terwijl zij het antwoord weet. Als de leerkracht na de les met Naomi in gesprek gaat, zegt zij dat de leerkracht haar nooit de beurt geeft, omdat hij haar niet aardig vindt. Doordat de jongeren met een LVB vaker ervaren dat zij de omgeving niet begrijpen en de omgeving niet voldoende op hen afstemt, ontwikkelen zij vaak een gevoel van wantrouwen. Jongeren zijn geneigd situaties sneller als negatief te beoordelen. Als gevolg hiervan reageren ze vaker met agressie. Wesley en Mo zijn aan het gamen. Wesley drukt per ongeluk op de verkeerde knop, waardoor het spel afgelopen is. Mo is ervan Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Cynthia Mettler & Nicole Bonsen, februari

3 overtuigd dat Wesley dat expres heeft gedaan, omdat hij voorstond. Hij springt op, gooit de controller op de grond, scheldt Wesley uit en loopt boos weg. Naast wantrouwen kunnen ze, omdat ze de gevolgen en gevaren niet goed kunnen inschatten, juist naïef meegaan in de vriendelijkheid van de ander. Hierdoor zijn zij beïnvloedbaarder voor anderen en kwetsbaarder voor misbruik, bijvoorbeeld om onder druk telefoonabonnementen af te sluiten of seks te hebben. Jongeren met een LVB hebben een beperkt inzicht in het eigen gedrag. Dit heeft tot gevolg dat ze moeite hebben hun gedrag aan te passen aan de geldende regels. Opmerkingen die in het algemeen worden gemaakt, betrekken zij vaak op zichzelf en dat leidt tot veel misverstanden. Groepsleiding praat over het rooster, waar veel gedoe over is, en verzucht dat het nooit goed gaat komen. Die laatste woorden hoort Dylan als hij binnenkomt. Hij denkt dat het over hem gaat en wordt boos. BIJKOMENDE KENMERKEN / PROBLEMATIEK Leerproblemen Jongeren met een LVB kunnen problemen ervaren met het leren, omdat ze meer tijd nodig hebben om informatie te verwerken, minder geheugencapaciteit hebben en snel afgeleid zijn door wat er in hen zelf en in hun omgeving gebeurt. Hierdoor komt informatie niet goed binnen en onthouden ze niet alles van wat er is gezegd. Psychiatrische problematiek Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat jongeren met een LVB een verhoogde kans hebben op het ontwikkelen van psychiatrische problematiek. Enerzijds kan de kwetsbaarheid in het ontwikkelen van een stoornis in aanleg bepaald zijn. Anderzijds hebben jongeren met LVB vaak forse stressoren (gekend) in hun leven (denk aan ingrijpende gebeurtenissen) waardoor psychiatrische problematiek zich ontwikkelt. Bij 30 tot 50% van de jongeren met een LVB wordt een psychiatrische stoornis vastgesteld. In ons werk komen we de volgende psychiatrische stoornissen het meest tegen: - ADHD (aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis) - Autismespectrumstoornis (ASS) - PTSS (posttraumatische stressstoornis) - Reactieve hechtingsstoornis en sociaal ontremd contactstoornis - ODD (oppositionele-opstandige gedragsstoornis) Medisch-organische problemen Bij jongeren met een LVB komen relatief vaker medisch-organische problemen voor dan bij jongeren zonder verstandelijke beperking. Dit zijn problemen die een medische oorzaak hebben en/of die in aanleg aanwezig zijn in de jongere. Te denken valt aan epilepsie, een syndroom als fragiele X, afwijkingen ten gevolge van ondervoeding, zwangerschaps- en geboortetraumata, het foetaal alcohol syndroom, hersenbeschadiging tijdens geboorte. Problemen in gezin en sociale context Als er problemen in het gezin en de sociale context zijn, spelen deze een grote rol in het ontstaan van gedragsproblemen bij jongeren met een LVB. Jongeren met een LVB vragen specifiekere opvoedingsvaardigheden van hun ouders. Er kan sprake zijn van eigen problemen bij de ouders, zoals een LVB, psychiatrische problemen, financiële problemen, relatieproblemen. Door deze eigen problemen komen ouders nauwelijks toe aan het bieden van een adequate opvoedingssituatie, afgestemd op hun kind met een LVB. Veel van deze gezinnen wonen daarnaast in buurten waar problemen zijn. Doordat jongeren met een LVB vaak beïnvloedbaar zijn, komen ze snel in situaties die onveilig zijn. Meestal hebben deze gezinnen een klein sociaal netwerk, waardoor ze weinig steun krijgen, terwijl ze die juist nodig hebben. Vanwege de complexiteit blijven de problemen in deze gezinnen vaak van generatie op generatie bestaan. Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Cynthia Mettler & Nicole Bonsen, februari

4 KOMEN TOT UITING IN GEDRAGSPROBLEMEN De LVB-specifieke kenmerken, in combinatie met één of meerdere bijkomende kenmerken, kunnen leiden tot gedragsproblemen. Jongeren met een LVB komen vaak in situaties terecht waarin zij overvraagd worden, situaties die ze niet begrijpen en/of verkeerd interpreteren. Dit kan leiden tot frustratie. Jongeren met een LVB kunnen deze frustratie meestal niet goed (verbaal) uiten, waardoor ze de frustratie richten op zichzelf en/of op de omgeving. Als je de frustratie op jezelf richt, kun je faalangstig en/of somber worden, jezelf pijn doen, gaan piekeren. Kimberley haalt een onvoldoende op school. Ze komt verdrietig thuis. Als moeder vraagt wat er aan de hand is, zegt Kimberley dat ze dom is en nooit een diploma zal halen. Ruzie maken, weglopen, woede-uitbarstingen, verbale en fysieke agressie zijn uitingen van frustratie op de omgeving. Jongeren met een LVB kunnen geneigd zijn hun eigen gang gaan en niet te luisteren naar hun ouders. Zo zegt Dylan zeik niet en loopt naar zijn kamer wanneer zijn moeder hem vraagt zijn rugzak op te ruimen die hij in de huiskamer op de grond heeft gegooid. Daarnaast reageren ze vaak impulsief. Passend bij de jonge ontwikkelingsleeftijd kunnen jongeren met een LVB gemakkelijk liegen. Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt relatief vaak voor bij jongeren met een LVB, waarbij ze zowel slachtoffer als dader kunnen zijn. Ze kunnen ook betrokken raken bij ander grensoverschrijdend gedrag en delicten als diefstal. Hierin kunnen ze onder druk gezet worden, maar ook degene zijn die het initiatief neemt. Behandeling Gedragsproblemen en bijkomende problemen kunnen behandeld worden. Er is nog (relatief) weinig onderzoek gedaan naar effectiviteit van behandelinterventies bij (deze doelgroep) jongeren met een LVB. Het lijkt erop dat interventies gebaseerd op cognitieve gedragstherapeutische principes, EMDR-therapie, interventies gericht op intensieve samenwerking met de ouder(s) en het vergroten van opvoedingsvaardigheden effectief zijn in de behandeling van gedragsproblemen bij jongeren met een LVB. Ook medicatie kan een werkzaam onderdeel zijn in de behandeling van gedragsproblemen. Behandeldoelen kunnen betrekking hebben op het aanleren van praktische en sociale vaardigheden, het omgaan met emoties en moeilijke situaties, het veranderen van negatieve gedachten en een negatief zelfbeeld, het verbeteren van de stemming, het verwerken van ingrijpende gebeurtenissen. Jongeren met een LVB kunnen hetgeen zij geleerd hebben gemakkelijker eigen maken, als ze regelmatig oefenen in verschillende alledaagse situaties. Ouders, maar ook andere belangrijke mensen in de omgeving, worden betrokken bij de behandeling, zodat zij de jongere kunnen ondersteunen bij het leren toepassen van het geleerde in het leven van alledag. LEIDEN TOT CHRONICITEIT /LANGDURIGE BEHOEFTE AAN ONDERSTEUNING Ook na een succesvolle behandeling van de gedragsproblemen, is ondersteuning vaak nog nodig, bijvoorbeeld in het omgaan met financiën en de administratie. Ondersteuning kan variëren van licht tot intensief. Intensieve ondersteuning is vaak nodig bij ingrijpende veranderingen, zoals het starten met school of werk, een relatie krijgen of relationele problemen, kinderen krijgen en problemen in het netwerk. Omgaan met jongeren met een LVB In het omgaan met jongeren met een LVB, moet rekening gehouden worden met de LVB-specifieke en bijkomende kenmerken. Hoewel iedere jongere uniek is, kunnen er een aantal algemene tips gegeven worden in het omgaan met jongeren met een LVB. Neem de jongere serieus door met hem te bespreken wat zijn wensen en verwachtingen zijn, ook in het contact met jou. Betrek zijn ouders als expert; zij kennen hun kind het beste. In gesprek met de jongere moet aangesloten worden op zijn niveau. Dit kun je doen door het taalgebruik te vereenvoudigen, concreet taalgebruik te hanteren (bijvoorbeeld geen spreekwoorden), korte gesprekken te voeren, één boodschap tegelijk te geven, na te gaan of jij en de jongere elkaar hebben begrepen. Als er moeilijke woorden en abstract taalgebruik wordt gehanteerd, is het van belang om uit te leggen wat hiermee bedoeld wordt. In gesprekken is het belangrijk geduldig te zijn en de jongere denktijd te geven. Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Cynthia Mettler & Nicole Bonsen, februari

5 Om ervoor te zorgen dat de informatie goed binnenkomt, kan gesproken taal gecombineerd worden met visuele ondersteuning, zoals een stappenplan om een huishoudelijk apparaat te bedienen, of door het voor te doen en samen met de jongere te oefenen. Herhalen van informatie helpt de jongere het te onthouden. Het lukt jongeren met een LVB vaak niet om zelf een logische structuur in hun leven aan te brengen. Het is voor hen prettig dat anderen (of hulpmiddelen zoals een app) hen hierbij ondersteunen, zodat ze rust in hun hoofd krijgen. Structuur kan worden aangebracht door het maken van een dag- of weekplanning, ordenen van alles wat ze dwars zit en het opstellen van regels en afspraken. Om ervoor te zorgen dat de jongere weet wat hij kan verwachten, is het prettig dat onbekende situaties worden voorgestructureerd (wat, wie, waar, wanneer, hoe). Lastige situaties kunnen worden nabesproken met de jongere, zodat hij leert van de ervaring. Jongeren met een LVB doen in het leven faalervaringen op wanneer zij niet kunnen voldoen aan wat de omgeving van hen verwacht. Om faalervaringen te voorkomen en positieve ervaringen op te laten doen, is het belangrijk dat de omgeving haalbare eisen stelt, aansluit bij de kwaliteiten van de jongere en complimenten geeft. Jongeren met een LVB leren van concrete dagelijkse situaties, in het hier en nu, onder andere door te zien hoe andere mensen zich gedragen. Het is belangrijk om je ervan bewust te zijn dat je een rolmodel bent. Wees rustig in het contact en voorspelbaar door te zeggen wat je doet en te doen wat je zegt. Afsluiting Wij hopen dat u, na het lezen van dit artikel, beter begrijpt wat er achter het soms moeilijke gedrag van jongeren met een licht verstandelijke beperking schuilgaat en de geboden tips kunt toepassen in de omgang met jongeren met een LVB. Tot slot willen we benadrukken dat jongeren met een LVB, jongeren met mogelijkheden zijn, met name wanneer zij begrepen en op de juiste manier benaderd worden. Reacties op het artikel kunnen gestuurd worden naar: Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Cynthia Mettler & Nicole Bonsen, februari

6 Bronvermelding American Psychiatric Association (2014). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen DSM5. Nederlandse vertaling van diagnostic and statistical manual of mental disorders, fifth edition. Amsterdam, uitgeverij Boom. Kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie. Jeugdigen met een licht verstandelijke beperking én een psychiatrische stoornis. Geraadpleegd op 17 november 2017, Landelijk Kenniscentrum LVG (2011). Richtlijn effectieve interventies LVB: aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen en uitvoeren van gedragsveranderende interventies voor jeugdigen met een licht verstandelijke beperking. Utrecht, Landelijk Kenniscentrum LVG. Landelijk Kenniscentrum LVB en Netwerk Gewoon Meedoen (2017). Handreiking (vroeg)signalering van een licht verstandelijke beperking (LVB) en zwakbegaafdheid: signaleren van achterstanden in de (kinderlijke) ontwikkeling en van factoren die het risico daarop vergroten. Utrecht, Landelijk Kenniscentrum LVB. Vereniging Orthopedagogische Behandelcentrum (2014). Factsheet Jeugdigen met een LVB. Utrecht, Vereniging Orthopedagogische Behandelcentra (VOBC). Vereniging Orthopedagogische Behandelcentrum (2012). LVB- jeugd in behandeling: therapieën voor sociaal kwetsbare jongeren met cognitieve beperkingen. Utrecht, Vereniging Orthopedagogische Behandelcentra (VOBC). Zoon, M. (2012). Wat werkt bij jeugdigen met een licht verstandelijke beperking? Geraadpleegd op 17 november 2017, Wat is een licht verstandelijke beperking (LVB)? Cynthia Mettler & Nicole Bonsen, februari