LEER LEREN. Met een aparte sectie voor ouders en docenten

Transcriptie

1

2 LEER LEREN Met een aparte sectie voor ouders en docenten

3 INHOUDSOPGAVE VOORWOORD 11 OPBOUW VAN HET BOEK 12 LEESWIJZER 13 HET HELE BOEK IN EEN NOTENDOP 16 1 HET BREIN 19 2 DE LEERLADDER Binnenkomen 28 Concentratie 28 Clean Desk 29 Laat je niet storen 31 Jumping Monkeys 32 Luister naar je lichaam 33 Doe iets met je handen 34 Houding 36 Studeeromgeving 38 Inrichting, kleur en uitzicht 38 Zuurstof 39 Licht 39 Muziek Begrijpen 41 Betekenis 41 Totaaloverzicht 42 Inhoudsopgave 7

4 Verbanden Onthouden 50 Zintuigen 51 Uitzonderingen 53 Herhalen 53 Wanneer herhaal je? 53 Overhoren 56 Indelen van een sessie Toepassen 60 Het maken van oefenopgaven 60 Slapen 61 Hoe maak je een toets 64 3 DE LEUNING Plannen 69 Hoe maak je een planning? 69 De planning volgen Motivatie Doelen stellen 76 Positief 76 Uitdagend 78 Realistisch 79 Stimulerend Ontspannen 82 Jongleren 82 Mediteren 84 Contourtekenen Bewegen Houd je hoofd heel 88 4 STUDIETECHNIEKEN Mindmappen 92 Wat is mindmappen? 92 De regels van het mindmappen 94 Papier 94 Onderwerp 95 Schrijfrichting 96 8 LEER LEREN

5 Lijnen 97 Wat zet je op de lijnen? 99 Het gebruik van kleur 101 Gebruik het hele papier 101 Houd je takken logisch 102 Gebruik accenten 104 Maak verbanden zichtbaar 104 Waar kun je het toepassen? 107 Ordenen van studiestof 107 Ordenen van je gedachten 108 Digitaal mindmappen Effectief lezen 111 Leestechniek 1: Bepaal je leesdoel 112 Leestechniek 2: De Leesparaplu 113 Totaalblik 115 Vooruitblik 115 Detailblik 116 Terugblik 117 Leestechniek 3: Gebruik een aanwijzer 118 Lees meer in één fi xatie 118 Verhogen van je concentratie 121 Leestechniek 4: Lees door en spring niet terug 122 Leestechniek 5: Voer je snelheid op met het straaljagereffect 123 Leestechniek 6: Sla de bladzijde slim om 129 Leestechniek 7: Varieer je snelheid: afromen 130 Leestechniek 8: Zoeken 132 AAN DE SLAG! 135 NABRANDER 137 TIPS VOOR OUDERS, DOCENTEN EN BEGELEIDERS 139 DANKWOORD 147 OVER DE AUTEUR 149 OVER PURPLE MONKEY BREINONDERWIJS 151 Inhoudsopgave 9

6 VOORWOORD Naar school gaan we allemaal en je leert daar enorm veel. Je volgt lessen, maakt aantekeningen, leest je schoolboeken, markeert de belangrijke stukken en leest alles misschien nog een keer. Op die manier bereid je jezelf voor op overhoringen, toetsen en examens. De meeste scholieren volgen deze strategie, maar is dit wel de slimste manier van leren? Waarschijnlijk niet! Het markeren van een tekst en het herlezen van studiestof alleen heeft nauwelijks zin. Hoe pak je het dan wel slim aan? Dit boek geeft daarop het antwoord. In overzichtelijke stappen leer je hoe je slimmer kunt leren. Je hoeft dan minder tijd aan je studie te besteden en haalt toch betere cijfers. Studeren wordt leuker! Lees het boek en nog belangrijker, doe er iets mee. Gebruik de technieken die je leert en tips die je krijgt. Pas ze toe bij het leren. Ik wens je veel plezier bij het lezen van het boek en hoop dat je studieresultaten een boost krijgen. John Cliteur Voorwoord 11

7 OPBOUW VAN HET BOEK De kern van dit boek bestaat uit vier hoofdstukken. HOOFDSTUK 1 staat in het teken van het brein. Je leert hoe je brein werkt en wat leren eigenlijk is. In HOOFDSTUK 2 maak je kennis met de Leerladder. Hoe komt studiestof bij je binnen en welke zaken zorgen ervoor dat je iets begrijpt of juist niet? Je leert hoe je beter onthoudt door geheugenpijlers te gebruiken en hoe je wat je hebt geleerd kunt toepassen. Ook leer je welke struikelblokken en valkuilen er zijn bij het leren en hoe je die herkent en omzeilt. HOOFDSTUK 3 gaat in op wat het belang is van plannen, motivatie en doelen stellen en hoe die drie elementen samenhangen. Je leert hoe je zelf beter kunt plannen en hoe je je aan je planning kunt houden. Daarnaast kijken we naar een aantal zaken die het leren mogelijk en makkelijker maken. We gaan in op ontspannen, bewegen en het belang om je hoofd heel te houden. De technieken Mindmappen en Effectief lezen worden uitgebreid behandeld in HOOFDSTUK 4. Ouders, begeleiders en docenten krijgen in het laatste gedeelte extra tips en adviezen, zodat ze jou optimaal kunnen begeleiden bij het leren. Dit deel kun je overslaan, maar als je het interessant vindt, mag je het natuurlijk ook lezen. 12 LEER LEREN

8 LEESWIJZER Dit boek is als een neus... haal eruit wat erin zit! Begin niet meteen te lezen. Vraag je eerst eens af waar je al goed in bent bij het leren. Denk er dan eens over na wat je zou kunnen verbeteren en op welke gebieden je hulp kunt gebruiken. Neem daar nu gerust even de tijd voor en schrijf het ook op. Daarmee bepaal je je leerdoelen. Je leert het meeste wanneer je het boek helemaal leest en de tips die je krijgt opvolgt. Je kunt het boek ook af en toe doorbladeren en de stukken lezen die je interessant vindt. Ga in het begin in ieder geval als volgt te werk: blader het boek in een paar minuten rustig door, van voor naar achter lees de achterkant bestudeer de inhoudsopgave lees Het hele boek in een notendop het geeft niet als je nog niet alles begrijpt lees de vooruitblikken die in het boek staan LEESWIJZER 13

9 kijk welke onderdelen van het boek je helpen bij het halen van de leerdoelen die je zojuist hebt bepaald lees de onderdelen die aansluiten bij je leerdoelen met extra aandacht houd een lijst bij waarop je noteert wat je gaat doen met de tips en technieken die je krijgt doe de dingen die op je lijst staan daadwerkelijk en beloon jezelf daarvoor! Het boek bevat een paar handige hulpmiddelen die je helpen om je weg te vinden. Vooruitblik Ieder hoofdstuk begint met een vooruitblik. In een aantal steekwoorden lees je wat je kunt verwachten in het hoofdstuk. Verwijzingen Af en toe wordt verwezen naar plekken waar je extra informatie kunt vinden. Kader Soms past belangrijke informatie moeilijk in de gewone tekst. Die vind je dan in een apart kader. Oefening Hier en daar nodig ik je uit om in actie te komen en een oefening te doen. Tips In het boek krijg je regelmatig concrete tips. Je kunt ze direct in de praktijk toepassen. 14 LEER LEREN

10 Nadruk Soms worden conclusies of belangrijke zinnen benadrukt. Het brein kan niet twee mentale taken tegelijkertijd uitvoeren, maar een mentale taak en een simpele lichamelijke taak kunnen elkaar juist versterken. Uitleg en verduidelijking van termen en begrippen In dit boek worden af en toe begrippen gebruikt die je misschien nog niet kent. Die begrippen worden even kort uitgelegd. LEESWIJZER 15

11

12 1 HET BREIN Je brein is maar een klein stukje van je lichaam, maar het speelt een rol bij alles wat je doet. Soms leert het brein vanzelf. In andere gevallen kan het brein wel wat hulp gebruiken. Als je ongetraind een marathon loopt (ruim 42 kilometer), dan zal je geen toptijd neerzetten en er weinig plezier aan beleven. Maar als je goed traint, loop je steeds sneller en wordt het hardlopen een heel stuk leuker. Met de hersenen werkt dat net zo. Door je brein goed te gebruiken word je slimmer. Studeren gaat dan steeds gemakkelijker en het wordt leuker. Je brein is betrokken bij bijna alles wat je doet. Fietsen, gamen, tandenpoetsen, muziek luisteren, studeren, televisiekijken, noem maar op. Het is ons belangrijkste orgaan. En het is goed om er iets over te weten. 1 Het brein 19

13 OVER PURPLE MONKEY BREINONDERWIJS Purple Monkey leert mensen in Nederland en ver daarbuiten hoe ze hun brein zo slim mogelijk kunnen gebruiken. Purple Monkey verzorgt trainingen voor scholieren, studenten en ook voor mensen in het bedrijfsleven, bij de overheid en in het onderwijs. Op de website vind je informatie over de verschillende trainingen, boeken en andere breinproducten. Neem gerust contact met ons op als je vragen hebt over het boek. We bespreken graag met docenten en andere professionals in het onderwijs hoe dit boek geïntegreerd kan worden in het onderwijs. We komen ook graag op ouderavonden om ouders voor te lichten over de manier waarop scholieren slimmer kunnen studeren en wat hun rol daarbij kan zijn. Purple Monkey Breinonderwijs Zilverschoonlaan AA Vleuten mail: info@purplemonkey.nl telefoon: website: Over Purple Monkey Breinonderwijs 151

14

15 BREINWIJZER BENUT JE BREIN OPTIMAAL EN WIN VAN KINDEREN MET MEMORY

16 Het geheim van vooruit komen is beginnen. Het geheim van beginnen is het opbreken van je overweldigende taken in behapbare taken en dan te starten met de eerste. Mark Twain

17 Colofon 6 Inhoudsopgave 7 Voorwoord 10 Opbouw van het boek 13 Leeswijzer 15

18 INHOUDSOPGAVE Inleiding 4 Voorwoord 10 Opbouw van het boek 13 Leeswijzer 15 DEEL 1 DE ALGEMENE WERKING VAN HET BREIN Opbouw van deel De anatomie van het brein De primaire kenmerken De opbouw: drie onderdelen Communicatie en leren op celniveau Stroom Chemie Leren op celniveau Modules in het brein Opbouw van het brein Visuele waarneming Plasticiteit van het brein 47 DEEL 2 BREINVERSNELLERS Opbouw van deel Breinversneller 1: Selectieve aandacht: concentratie Breinversneller 2: Geluk en stress Achtergronden van stress Sociale status Controle en mogelijkheden om frustraties te uiten Sociale steun en liefde Het stellen en nastreven van doelen Breinversneller 3: Ontspanning Dagdromen Jongleren Visualisatietechnieken 87

19 2.4.4 Mediteren Contourtekenen Breinversneller 4: Slim geheugengebruik Opbouw van het geheugen Geheugenpijler 1: Structuur, samenhang en totaaloverzicht Geheugenpijler 2: Synesthesie Geheugenpijler 3: Uitzonderingen Geheugenpijler 4: Herhalen Breinversneller 5: Lichaamsbehoeften en omgeving Zuurstof Temperatuur Voeding Bewegen Geur Lawaai Muziek Inrichting van de omgeving Houding Breinversneller 6: Slapen, licht en bioritme Licht Bioritme Slapen Breinversneller 7: Motivatie en mindset Breinversneller 8: Optimisme en inslag Breinversneller 9: Houd het hoofd heel Boksen Voetbal Bergbeklimmen Alcohol en drugs 179 DEEL 3 TECHNIEKEN Opbouw van deel Mindmappen Wat is mindmappen? De kracht van het mindmappen De regels van het mindmappen 191

20 3.2.4 Toepassingen Digitaal mindmappen Geheugentechnieken Basis van geheugentechnieken Enkele feiten Kettingsysteem Romeinse Kamer-systeem Cijfers onthouden: het Major-systeem Onthouden van namen Vocabulaire Winnen van kinderen met Memory Backtracking Telefoons, afstandbedieningen en sleutels terugvinden Snellezen Lezen en het brein Enkele cijfers Leestechnieken Bijzondere situaties Breinwijzer omgaan met informatie Planning Prioriteiten stellen: belangrijk versus urgent Indeling van een sessie Werk met hapklare brokken Visualiseren Storingsmanagement Jumping Monkeys Clean desk Werken in groepen 292 Afsluiting 304 Nawoord 306 Bronnen 307 Verantwoording van de figuren 314 Index 315 Dankwoord 322 Over de auteur 323 Over Purple Monkey Breinonderwijs 324

21 Figuur 1 Robert Liston VOORWOORD Het officieuze wereldrecord voor het snel amputeren van een bovenbeen is in handen van chirurg Robert Liston ( ). In zijn tijd was het normaal om in een vieze, onhygiënische omgeving te opereren. Een operatieschort dat nog vol zat met bloed en andere sporen van eerdere operaties werd gezien als een teken van stevig doorwerken. Het schoonmaken van de operatiemessen en het wassen van de handen tussen twee patiënten door, vond men een onzinnige verspilling van tijd. Anesthesie was toen nog niet gebruikelijk en patiënten werden zonder verdoving geopereerd. Het was daardoor niet ongewoon dat mensen op het allerlaatste moment wilden afzien van noodzakelijke operaties. Liston

22 was een uitzonderlijk grote en sterke man. Door zijn enorme postuur en kracht was hij in staat om zelfs bij tegenstribbelende patiënten met zijn linkerhand de ader in een been dicht te duwen en ondertussen met de rechterhand het mes en de zaag te bedienen. Liston stond bekend om zijn snelle operaties. Hij was bijvoorbeeld in staat om binnen 2½ minuut een bovenbeen te amputeren. Voor iedere amputatie maakte hij een kerfje in het heft van zijn operatiemes. Als hij dat mes tijdens het opereren niet in zijn handen had, klemde hij het tussen zijn tanden, zodat hij het op ieder moment snel kon pakken. Het werd destijds in hoge mate gewaardeerd als een chirurg snel kon opereren. Hoe langer een operatie duurde, hoe meer pijn een patiënt te verduren kreeg en des te groter het trauma. De operatiesnelheid van Liston werd bewonderend vergeleken met het spel van vioolvirtuozen. Het was wel jammer dat de operaties regelmatig neveneffecten hadden. Tijdens een van zijn razendsnelle operaties heeft Liston niet alleen het been van de patiënt verwijderd, maar per ongeluk ook enkele vingers van de assistent die de patiënt op tafel hield. In een ander geval heeft hij behalve een been ook een testikel en een gedeelte van het scrotum van een patiënt geamputeerd. Dit werd gezien als het risico van het vak. Kleinigheden houd je altijd. Deze manier van werken was zeer effectief. Het zieke been werd immers succesvol verwijderd. Listons werkwijze was daarnaast ook nog bijzonder effi ciënt. Hij benutte zijn eigen schaarse tijd optimaal en zorgde voor een zo kort mogelijke martelgang voor de patiënt. De bijwerkingen waren echter niet gering en het was eerder regel dan uitzondering dat er ernstige, vaak fatale complicaties optraden door de slechte hygiëne. Dit boek is niet bedoeld om je aan te zetten tot jakkeren en op dezelfde manier effectief en effi ciënt te worden als Robert Liston. Het geeft je wel een zetje in de rug richting maximale zelfontplooiing. De kennis en de beschreven technieken kun je gebruiken om het leven zo aangenaam mogelijk te maken en om je werkzaamheden en taken op een slimme en prettige manier te doen. John Cliteur, september 2012

23 1 DE ALGEMENE WERKING VAN HET BREIN 2 BREINVERSNELLERS 3 TECHNIEKEN

24 OPBOUW VAN HET BOEK Dit boek bestaat uit drie delen die, als de schillen van een ui, om elkaar heen liggen. DEEL 1 Het eerste deel staat in het teken van de algemene werking van het brein. Hier vergaar je kennis over de opbouw van het brein, de wijze waarop het brein communiceert, de functieverdeling binnen de hersenen en de werking van het geheugen. Als je dit deel eerst leest, vallen deel 2 en 3 in vruchtbaarder aarde. DEEL 2 Deel 2 beschrijft negen breinversnellers. Breinversnellers zijn de legale doping voor je brein. Ze helpen je om slimmer, gelukkiger, effectiever en met minder stress door het leven te gaan. Het is geen draaiboekje met procedures en technieken die je klakkeloos kunt volgen. Soms worden er expliciete conclusies getrokken, maar meestal moet je de kennis en inzichten zelf vertalen naar je eigen situatie. Deel 2 kun je zien als de gebruikershandleiding voor je brein. DEEL 3 In deel 3 komen concrete technieken aan de orde die je helpen om gemakkelijker te onthouden, effectiever te lezen, betere aantekeningen te maken en informatie slimmer in juiste banen te leiden. Als je deel 2 hebt gelezen kun je de technieken in deel 3 misschien zelf wel verzinnen. Omdat het echter zonde is om het wiel opnieuw uit te vinden, wijst deel 3 je de weg naar de slimme routes die al bekend zijn. Als je het brein vergelijkt met een computer, dan is deel 1 een beschrijving van de verschillende onderdelen; de hardware. In deel 2 leer je hoe software werkt en deel 3 is een handleiding voor het gebruik van de verschillende applicaties op de computer. De bestanden moet je vervolgens zelf vullen en de updates moet je ook zelf installeren. Realiseer je dat het brein zich nauwelijks in modellen laat vatten. Dit boek is een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Alle delen bevatten relevante informatie en ik nodig je van harte uit om ze allemaal te lezen, maar dat hoeft niet per se. Het boek is één geheel, maar Opbouw van het boek 13

25 de verschillende delen kun je ook los van elkaar lezen. Als je bijvoorbeeld alleen geïnteresseerd bent in de werking van de technieken, dan zou deel 3 volstaan. In dat geval kun je, waar nodig, achtergrondinformatie opzoeken in deel 1 en 2. GOED OM TE WETEN Ons brein accepteert en onthoudt ideeën beter wanneer ze als een verhaal worden gebracht dan wanneer alleen feiten worden genoemd. Metaforen en verhalen zijn daarom een krachtig communicatiemiddel. Elk deel en iedere techniek krijgt om die reden een aftrap met een metafoor die het brein direct in de verhaalstand zet. De opgenomen grafi eken dienen ter ondersteuning van de tekst. Om de leesbaarheid te vergroten zijn die grafi eken hier en daar vereenvoudigd en niet altijd op schaal weergegeven. Om dezelfde reden zijn de gewichten uitgedrukt in grammen, in plaats van Newtons. VOORUITBLIK Aan het begin van ieder hoofdstuk staat een samenvatting in een aantal steekwoorden, om aan te geven wat je in het hoofdstuk kunt verwachten. VERWIJZINGEN >> Omdat dit boek diverse abstractieniveaus behandelt, zijn er voortdurend keuzes gemaakt over de plaats waar de verschillende elementen aan de orde komen. Een tekst als deze, met pijlen aan het begin en het eind, verwijst naar de plek waar je elders in het boek gerelateerde informatie vindt. << IMPLICATIES Dit hele boek draait om het brein en hoe je het brein zo goed mogelijk kunt gebruiken. Conclusies op dit vlak en implicaties voor de dagelijkse praktijk herken je aan een tekst met blauwe letters. KADER Om de leesbaarheid te vergroten is aanvullende informatie hier en daar opgenomen in een apart kader, zoals je hier ziet. 14 Opbouw van het boek

26 LEESWIJZER In een boek met de titel Breinwijzer, hoort ook een leeswijzer. Je kunt dit boek lezen zoals je een roman leest, door te beginnen op de eerste pagina en de bladzijden om te slaan tot je de achterfl ap bereikt. Je behaalt meer rendement met een iets andere benadering: Blader eerst eens door het boek (ongeveer 5 minuten). Laat je daarbij gerust afl eiden door de illustraties, grafi eken en foto s. Lees daarna de achterfl ap, de inhoudsopgave en de vooruitblik aan het begin van ieder hoofdstuk. Lees daarna de hoofdstukken Mindmappen en Snellezen uit deel 3 en gebruik deze technieken bij het lezen van de rest van het boek. Bepaal vervolgens je leesdoel. Dat wil zeggen, ga na welke stukken je wilt lezen en met welke diepgang. Maak een mindmap per hoofdstuk en maak uiteindelijk ook een mindmap van het hele boek. Houd tijdens het lezen een actielijst bij en noteer daarop de ideeën die je krijgt en zaken die je in praktijk wilt gaan brengen. Ga daadwerkelijk met de actielijst aan de slag. Maar je kunt het boek natuurlijk ook gewoon van a tot z lezen. Hoe dan ook, ik wens je veel plezier bij het lezen van Breinwijzer! Leeswijzer 15

27 1.1 OPBOUW VAN DEEL 1 Deel 1 gaat in op de algemene werking van het brein en je krijgt achtergrondinformatie over onderwerpen die in de rest van het boek aan de orde komen. Het is een introductie en beslist geen allesomvattende beschrijving. Het hoofdstuk De anatomie van het brein gaat in op de primaire kenmerken van het brein, de verschillende onderdelen en de verschillen tussen de linker- en rechterhelft van de grote hersenen. De wijze waarop hersencellen met elkaar communiceren wordt besproken in het hoofdstuk Communicatie en leren op celniveau: stroom en chemie. Dat hoofdstuk gaat ook in op de wijze waarop het brein leert op celniveau. In het hoofdstuk Modules in het brein komt de modulaire opbouw van het brein aan de orde. 1.2 DE ANATOMIE VAN HET BREIN Het brein is opgebouwd uit hersencellen die onderling met elkaar zijn verbonden. Anatomisch gezien bestaat het brein uit verschillende bouwstenen. Je hebt een reptielenbrein, een zoogdierenbrein en grote hersenen. Het brein bestaat uit twee helften en bijna alle onderdelen zijn dubbel uitgevoerd. De linker- en rechterhelft van de grote hersenen zijn alleen maar via een dunne zenuwbaan met elkaar verbonden. Deze twee helften hebben verschillende functies. Zo focust de linkerkant meer op details, terwijl de rechterkant eerder naar het totaalbeeld kijkt. Dit fenomeen heet lateralisatie DE PRIMAIRE KENMERKEN Samen met het ruggenmerg vormen de hersenen je centraal zenuwstelsel. Ter bescherming zijn de hersenen omsloten door de schedel en door hersenvliezen. Ze zijn omgeven door hersenvocht om de grootste schokken op te vangen. Het brein heeft de omvang van een kokosnoot, de vorm van een walnoot, de kleur van ongebakken lever en de consistentie van stevige pudding. Het brein van een gezonde volwassene weegt gemiddeld 1,4 kg, maar het gewicht kan variëren van minder dan 1 kg tot meer dan 2 kg. Er is een zwakke relatie tussen de omvang van het brein en de intelligentie. De omvang van het lichaam is van grotere invloed; er is meer breincapaciteit nodig als er meer lichaam is om aan te sturen. Langere 22 DEEL 1 De algemene werking van het brein

28 mensen hebben dan ook gemiddeld een groter brein en mannen hebben, met hun gemiddeld grotere lichaam, gemiddeld grotere hersenen dan vrouwen. Olifanten moeten een nog groter lichaam aansturen en hebben hersenen van ruim 7 kg. Grote walvissen zwemmen zelfs rond met een brein van bijna 8 kg. De hersenen zijn opgebouwd uit verschillende typen cellen. Volgens de huidige inzichten zijn neuronen de belangrijkste hersencellen. Daarvan heb je er ongeveer honderd miljard. Veel neuronen zijn door zenuwen verbonden met de rest van het lichaam om zintuigen, spieren en organen aan te sturen en om informatie van je zintuigen te ontvangen. Neuronen zijn ook onderling verbonden, om met elkaar te communiceren. Gemiddeld is iedere neuron verbonden met ongeveer tienduizend andere neuronen. In deze verbindingen schuilt de kracht van het brein. Een hersencel die niet verbonden is met andere hersencellen, kun je vergelijken met een mobiele telefoon zonder simkaart. Met die telefoon kun je alleen 112 bellen. Als je de telefoon voorziet van een simkaart, dan is hij potentieel verbonden met alle telefoons op de hele wereld en heb je een netwerk. Dat is te vergelijken met een hersencel die wel verbindingen heeft. Honderd miljard neuronen, die elk verbonden zijn met gemiddeld tienduizend andere neuronen, vormen samen een netwerk van fenomenale omvang, met bijna onuitputtelijke mogelijkheden. Stel je eens voor dat je op de middenstip zit van een voetbalstadion, met zestigduizend bezoekers. Voor je staat een enorme tafel, met daarop zestigduizend telefoons. Iedere telefoon is rechtstreeks verbonden met één van de bezoekers in het stadion. Je hebt dus met iedere bezoeker een hotline en kunt zonder een nummer te kiezen direct met iedereen communiceren. Stel je dan nu eens voor dat alle zeventien miljoen Nederlanders net als jij verbonden zijn met alle zestigduizend bezoekers van een voetbalstadion. Lukt het je om een beeld te vormen van de omvang van dat netwerk? Het netwerk in je hoofd is nog duizendmaal zo groot! Figuur 2 Voetbalstadion 1.2 De anatomie van het brein 23