Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten

Transcriptie

1 Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten Een analyse van de samenvattingen van recente publicaties over toepassingen voor langdurende zorg op afstand Auteurs: ir. Heidi Evers, ir. Nienke Blijham en dr. Charles Willems Met medewerking van prof. dr. Luc de Witte (adviseur) Redactie: drs. Dorine van den Brandhof Vilans Utrecht, december 2009

2 Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten Een analyse van de samenvattingen van recente publicaties over toepassingen voor langdurende zorg op afstand Auteurs: ir. Heidi Evers, ir. Nienke Blijham en dr. Charles Willems Met medewerking van prof. dr. Luc de Witte (adviseur) Redactie: drs. Dorine van den Brandhof Vilans Postbus 8228, 3503 RE Utrecht Telefoon: (030) , Website: Vilans Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Deze publicatie en de bijbehorende bijlagen zijn gratis te downloaden via

3 Samenvatting Achtergrond Zorg op afstand is in Nederland en in de rest van de wereld in opkomst. Zorg op afstand is zorg die door een zorgverlener bij de cliënt thuis (of dicht bij huis) wordt geleverd, maar waarbij die zorgverlener niet bij de cliënt thuis aanwezig is. Er zijn inmiddels veel toepassingen en technisch is er veel mogelijk. Zorg op afstand is echter nog volop in ontwikkeling. Bij de implementatie worden er hindernissen ervaren en toepassingen zijn in de praktijk wisselend succesvol. Toch zijn de verwachtingen hoog. Het leveren van zorgdiensten bij mensen thuis of in de buurt van hun woning kan veel voordelen met zich mee brengen. Zorg op afstand kan veel betekenen voor de kwaliteit van leven en het zelfmanagement van mensen die langdurende zorg nodig hebben, net als de bijbehorende diensten voor het uitwisselen van informatie over de gezondheid en het welzijn van cliënten. In deze inventariserende literatuurstudie is gezocht naar internationale publicaties die in de afgelopen jaren over het onderwerp gepubliceerd zijn. Met deze inventariserende literatuurstudie wil Vilans de stand van zaken en de ontwikkelingen op het gebied van zorg op afstand in kaart brengen en ontsluiten voor het veld. Dit rapport bevat de resultaten en de conclusies van de literatuurstudie. Het is bedoeld voor iedereen die zich interesseert in de mogelijkheden, stand van zaken en de ontwikkelingen op het gebied van zorg op afstand. Het rapport heeft drie bijlagen. Bijlage 1 bevat een gedetailleerde beschrijving van de zoekstrategie. In bijlage 2 is een inhoudelijke beschrijving opgenomen van de belangrijkste bevindingen, ingedeeld naar aandoening of zorgvraag. De bijlagen 3.1 t/m 3.11 zijn als aparte documenten beschikbaar en bevatten referenties van de gevonden literatuur per aandoening of zorgvraag. Deze bijlagen zijn net als dit rapport zelf te downloaden vanaf Onderzoeksvragen Welke toepassingen van zorg op afstand worden er wereldwijd gebruikt in de langdurende zorg? Voor welke zorgbehoeften en aandoeningen worden de verschillende toepassingen ingezet (met speciale interesse voor de ouderenzorg en de meest voorkomende chronische ziekten: hartaandoeningen, diabetes, COPD)? Welke toepassingen kunnen bijdragen aan de extramuralisering van zorg voor mensen met een chronische ziekte? In hoeverre zijn de effecten van verschillende toepassingen onderzocht? Wat zijn veelbelovende toepassingen en ontwikkelingen en welke factoren dragen bij aan het succes of het falen van de implementatie van dienstverlening voor zorg op afstand? In welke richting gaan de technische ontwikkelingen? Onderzoeksmethode In maart en april 2008 hebben we een inventarisatie gedaan van publicaties in de online database van Pubmed. Het belangrijkste zoekwoord was telemedicine. Er is vooral gezocht naar publicaties over evaluatiestudies, zoals effectmetingen,

4 trials en pilots en naar artikelen over technische ontwikkelingen. De zoekopdrachten in Pubmed resulteerde in een lijst van in totaal 2315 publicaties. Hieruit zijn uiteindelijk 448 relevante samenvattingen geselecteerd. Deze zijn aan de hand van de zorgbehoefte waarvoor ze worden ingezet en de soort technologie gecategoriseerd tot een overzicht. Op basis van deze analyse zijn de hieronder samengevatte bevindingen gedaan. Conclusies op hoofdlijnen Welke toepassingen van zorg op afstand worden er wereldwijd gebruikt in de langdurende zorg? Diverse technologieën worden ingezet om zorg op afstand te verlenen. Er wordt al veel gebruik gemaakt van interpersoonlijk contact op afstand via de telefoon en nieuwere media als gsm-/sms-technologie, videocontact, en websites. Daarnaast is de inzet van sensoren voor het meten van fysiologische gegevens volop in ontwikkeling. De breedte van de zorgvraag waarvoor de technologieën worden ingezet varieert sterk per toepassing. Voor welke zorgbehoeften en aandoeningen worden de verschillende toepassingen ingezet? De meeste toepassingen zijn gevonden voor de zorg voor de volgende aandoeningen: Hartaandoeningen (monitoring en ondersteuning) Ouderenzorg (veiligheid, valdetectie) Diabetes (monitoring) Psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw (faciliteren interpersoonlijk contact) Welke toepassingen kunnen bijdragen aan de extramuralisering van zorg voor mensen met een chronische ziekte? De toepassingen die gericht zijn op extramuralisering, zijn vooral terug te vinden bij dementie en in de ouderenzorg. In hoeverre zijn de effecten van verschillende toepassingen onderzocht? Concluderend kunnen we zeggen dat grote effectstudies nog schaars zijn. Over het geheel gezien zijn er nog weinig grote studies gevonden, zoals randomized controlled trials. Grootschalige implementatie van zorg op afstand verkeert ook in het buitenland nog in een beginstadium. Het merendeel van de publicaties gaat over kleinschalige pilots. Wat zijn veelbelovende toepassingen en ontwikkelingen? Veelbelovende ontwikkelingen lijken die ontwikkelingen te zijn die gericht zijn op voordeel voor de cliënt en die efficiënter gebruik maken van schaarse zorg, bijvoorbeeld de toepassingen voor activiteitenmonitoring bij ouderen die er aan bijdragen dat ouderen langer thuis kunnen blijven wonen. Hetzelfde geldt voor de toepassingen voor het beter managen van de belangrijke chronische ziekten als hartaandoeningen, diabetes en COPD. Hierbij zijn studies gevonden die aantonen dat inzet van technologie er toe kan leiden dat er minder ziekenhuiszorg nodig is. In welke richting gaan de technische ontwikkelingen? De meeste technische ontwikkeling vindt plaats op het gebied van draagbare en draadloze sensoren en het verzenden en verwerken van informatie uit autonome sensoren.

5 Inhoud 1 Inleiding... 2 Achtergrond Doel van de studie Leeswijzer Voor wie is dit rapport geschreven? Zorg op afstand... 4 Wat is zorg op afstand? Definities Ontwikkeling van zorg op afstand Onderzoeksmethode Selectie van de artikelen Categorisatie van de artikelen Resultaten Kwantitatieve analyse totale aantallen artikelen per categorie Kwantitatieve analyse aantallen evaluatiestudies per categorie Kwalitatieve analyse gevonden effectstudies en studies van grotere omvang Conclusies en aanbevelingen Vilans Referentielijst Bijlage 1: Zoekopdrachten in Pubmed Bijlage 2: Inhoud van de artikelen per aandoening/zorgvraag...33 Hartaandoeningen Diabetes Longaandoeningen Huidaandoeningen Dementie Psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw...35 Ouderenzorg Kanker Revalidatie Ambulancezorg en ziekenhuiszorg Overige en ongespecificeerde aandoeningen...38 Overzicht bijlagen 3.1 t/m 3.11: Referenties van de geselecteerde literatuur per aandoening of zorgvraag VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 1

6 1 Inleiding Achtergrond Zorg op afstand is in Nederland en in de rest van de wereld in opkomst. Er zijn inmiddels veel toepassingen en technisch is er veel mogelijk. Zorg op afstand is echter nog volop in ontwikkeling. Bij de implementatie worden er hindernissen ervaren en toepassingen zijn in de praktijk wisselend succesvol. Toch zijn de verwachtingen hoog. Het leveren van zorgdiensten bij mensen thuis of in de buurt van hun woning kan veel voordelen met zich mee brengen. Door diensten en technologie voor zorg op afstand kunnen zorgvragers vaak langer zelfstandig thuis blijven wonen. De zorg kan bijvoorbeeld beter worden afgestemd op het dagelijks leven van de cliënt, waardoor deze meer vrijheid ervaart. Ook kan er vaker en intensiever contact plaatsvinden, zonder dat de cliënt of de zorgverlener daarvoor de deur uit moet. De bevolking vergrijst en er zijn steeds meer mensen met een chronische ziekte of beperking. Hierdoor zal de vraag naar zorg de komende jaren groeien tot een niveau waarbij het niet meer mogelijk is om aan alle vraag te beantwoorden als we alleen de traditionele manieren van zorgverlening inzetten. Met name de ouderenzorg en dementiezorg en de zorg voor veelvoorkomende chronische ziekten zoals hartaandoeningen, diabetes en COPD vraagt om de ontwikkeling van een andere aanpak in de komende jaren. [1] 1.1 Doel van de studie Met deze inventariserende literatuurstudie wil Vilans de stand van zaken en de ontwikkelingen op het gebied van zorg op afstand in kaart brengen en ontsluiten voor het veld. De verwachte mogelijkheden van zorg op afstand zijn groot, de noodzaak om nieuwe zorgconcepten in te zetten ook. Zorg op afstand kan veel betekenen voor de kwaliteit van leven en het zelfmanagement van mensen die langdurende zorg nodig hebben, net als de bijbehorende diensten voor het uitwisselen van informatie over de gezondheid en het welzijn van cliënten. Als het Nederlandse kenniscentrum op het gebied van de langdurende zorg wil Vilans daarom bijdragen aan het verspreiden van toepasbare kennis over zorg op afstand 1. Het programma Participatie, Zelfredzaamheid en Technologie van Vilans richt zich onder andere op onderzoek, ontwikkeling en het verspreiden van informatie over zorg op afstand. In deze inventariserende literatuurstudie hebben we gezocht naar wetenschappelijke artikelen die in de afgelopen jaren over het onderwerp gepubliceerd zijn. De vragen die we ons hierbij stellen zijn: Welke toepassingen van zorg op afstand worden er wereldwijd gebruikt in de langdurende zorg? Voor welke zorgbehoeften en aandoeningen worden de verschillende toepassingen ingezet (met speciale interesse voor de ouderenzorg en de meest voorkomende chronische ziekten: hartaandoeningen, diabetes, COPD)? Welke toepassingen kunnen bijdragen aan de extramuralisering van zorg voor mensen met een chronische ziekte? 1 Vilans heeft als doelstelling het verbeteren van de kwaliteit van leven en participatie voor mensen die langdurig zorg nodig hebben, door werkers en organisaties toe te rusten met praktisch toepasbare kennis. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 2

7 In hoeverre zijn de effecten van verschillende toepassingen onderzocht? Wat zijn veelbelovende toepassingen en ontwikkelingen en welke factoren dragen bij aan het succes of het falen van de implementatie van dienstverlening voor zorg op afstand? In weke richting gaan de technische ontwikkelingen? Omdat Vilans zich richt op de langdurende zorg, richt deze verkenning zich vooral op toepassingen in de langdurende zorg, met speciale interesse voor de ouderenzorg, dementie en de zorg voor mensen met de meest voorkomende chronische ziekten: hartaandoeningen, diabetes en COPD. 1.2 Leeswijzer In deze publicatie zijn de aanpak, de resultaten en de conclusie van deze literatuurstudie beschreven. In hoofdstuk twee leest u meer over het begrip zorg op afstand en de ontwikkeling ervan. In hoofdstuk drie vindt u de aanpak en de zoekmethode van de literatuurstudie en de criteria die gebruikt zijn om de relevante artikelen te selecteren. De resultaten hiervan en een inhoudelijke analyse zijn beschreven in hoofdstuk vier. In hoofdstuk vijf worden conclusies en aanbevelingen gegeven. In bijlage 1 vindt u meer details over de zoekstrategie. In bijlage 2 is een inhoudelijke beschrijving opgenomen van de gevonden artikelen per zorgvraag. De verwijzingen naar de gevonden literatuur per zorgvraag en per technologie zijn opgenomen in bijlage 3.1 t/m Deze bijlagen zijn niet opgenomen in dit rapport, maar zijn niet als het rapport zelf, te downloaden vanaf Voor wie is dit rapport geschreven? Dit rapport is bedoeld voor iedereen die zich interesseert in de mogelijkheden, de stand van zaken en de ontwikkelingen op het gebied van zorg op afstand. Vilans wil met deze informatie professionals van dienst zijn, zoals: Besturende en coördinerende medewerkers van zorgorganisaties die op zoek zijn naar informatie over en mogelijkheden voor nieuwe manieren van dienstverlening. Beleidsmakers en bestuurders van zorgorganisatie, overheden en zorgverzekeraars Onderzoekers Ontwikkelaars en adviseurs Zorg op afstand kan bijvoorbeeld plaatsvinden via sms. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 3

8 2 Zorg op afstand Wat is zorg op afstand? Zorg op afstand is zorg die door een zorgverlener bij de cliënt thuis (of dichtbij huis) wordt geleverd, maar waarbij die zorgverlener niet bij de cliënt thuis aanwezig is. Dit is niet voor alle vormen van zorg mogelijk en wenselijk. Er zijn veel werkzaamheden waarbij lijfelijke aanwezigheid van een zorgverlener noodzakelijk is, zoals wassen of een injectie geven. Zorg kan ook betekenis krijgen door communicatie, zoals praten, adviseren, vragen stellen, gegevens uitwisselen, iemand informeren en iemand gerust stellen. Dit kan met informatie- en communicatietechnologie vaak ook op afstand plaatsvinden. Al langere tijd wordt hiervoor de telefoon gebruikt. Maar met de voortschrijdende ontwikkeling van internet en de koppeling van telefoon- en computernetwerken komen er steeds meer nieuwe vormen van informatieoverdracht en communicatie beschikbaar, die ook voor de zorg interessante mogelijkheden bieden (zie ook de brochure Zorg van ver en toch dichtbij technologieën, toepassingen en de rol van de zorgverlener bij zorg op afstand, uit de serie Zicht op Zorg en Technologie van Vilans [2]). In Nederland is in diverse - veelal kleinschalige - projecten ervaring opgedaan met de verschillende vormen van zorg op afstand. Vanuit het perspectief van de zorgverlener worden in rapporten van onder meer de Rekenkamer [1], Nictiz [3] en ActiZ [4] de volgende voordelen genoemd: Tijdsbesparing Snel zicht op veranderingen in het functioneren van de cliënt en daarop snel kunnen inspelen Vroegtijdige signalering van lacunes in kennis en symptoomherkenning bij cliënten, voordat deze bedreigend worden Gerichtere werkwijze bij begeleiding van cliënten Snellere bijstelling van zorg- en verpleegplan(nen) Beter toegespitste zorg op maat Versteviging van de schakel tussen zorgverlener en cliënt Toepassingsmogelijkheden in meerdere fasen van het ziekte- en zorgproces Vergroting van zelfmanagement (zelfzorg, eigen controle, lotgenotencontact) van cliënten Verhoging van de kwaliteit van zorg In een aantal gevallen: mogelijkheden voor gebruik bij meerdere doelgroepen en voor meerdere toepassingen tegelijk Om deze potentiële voordelen eruit te halen, is het wel van belang dat zorg op afstand op de juiste manier wordt ingezet. Ook is een planmatige aanpak vanaf het begin van een implementatietraject een voorwaarde voor succes. Een organisatie die met zorg op afstand aan de slag gaat, moet een beeld hebben van: de te bereiken doelen, de manier waarop de technologie een plaats kan krijgen binnen het werkproces, hoe zij draagvlak onder cliënten en personeel krijgt het functioneel programma van eisen voor de aan te schaffen technologie en systemen. [2] VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 4

9 2.1 Definities Er zijn verschillende definities voor het begrip zorg op afstand. ActiZ formuleert zorg op afstand kort en bondig: Zorg op afstand is zorg die op afstand wordt gegeven via moderne communicatietechnieken (Bron: ActiZ [2, 4]). Het Nederlands Normalisatie-instituut (NEN) heeft een Nederlandse Technische Afspraak (NTA) geformuleerd over telemedicine [5]. Hierin is telemedicine gespecificeerd als: Een zorgproces of het geheel van zorgprocessen waarbij afstand wordt overbrugd door gebruikmaking van informatietechnologie en telecommunicatie, én er tenminste twee actoren betrokken zijn, waarvan er minimaal één een erkende zorgverlener (Wet BIG) is of handelt onder de verantwoordelijkheid van een erkende zorgverlener. De ISO heeft deze definitie in oktober 2008 aanvaard als internationale technische specificatie. De WHO gaf in 1998 een meer beschrijvende definitie van zorg op afstand (telemedicine) [6]: Telemedicine is the delivery of healthcare services, where distance is a critical factor, by all healthcare professionals using information and communications technologies for the exchange of valid information for diagnosis, treatment and prevention of disease and injuries, research and evaluation, and for the continuing education of healthcare providers, all in the interests of advancing the health of individuals and their communities. Ofwel: telemedicine is het leveren van zorgdiensten, daar waar afstand een kritische rol speelt, door alle zorgprofessionals die informatie- en communicatietechnologie gebruiken voor het uitwisselen van betrouwbare informatie voor diagnose, behandeling en preventie van ziekten en letsel, voor onderzoek en evaluatie en voor het voortdurend leerproces van zorgverleners, steeds gericht op het verbeteren van de gezondheid van individuen en hun leefomgeving. De WHO maakt verder onderscheid naar telepreventie en telemedicine (curatieve zorg). De Europese organisatie voor telematica in de zorg, EHTEL (European Health Telematics Association), maakt verder onderscheid naar diensten tussen zorgprofessionals of artsen (zoals teleradiologie en telepathologie) en diensten die direct aan patiënten worden verleend (zoals telehomecare, mobiele zorg en consultatie via internet) [6]. De definities zijn breed en omvatten veel interessante mogelijkheden. In dit onderzoek richt Vilans zich als kenniscentrum voor langdurende zorg zich echter vooral op: toepassingen voor monitoring, bewaking en ondersteuning van cliënten op afstand ten behoeve van langdurende zorg; toepassingen waarbij contact plaatsvindt met de cliënt zelf, in zijn of haar woonomgeving, of toepassingen waarbij de cliënt zorg op een eenvoudiger manier kan ontvangen doordat hij minder ver hoeft te reizen om de zorg te krijgen die hij of zij nodig heeft. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 5

10 2.2 Ontwikkeling van zorg op afstand De reguliere zorg heeft pas de laatste tien jaar belangstelling voor zorg op afstand. Daarvoor werd het concept al wel toegepast op schepen of afgelegen gebieden en in landen waar grote afstanden overbrugd moeten worden zoals de Verenigde Staten, Canada en Australië. Deze landen zijn de bakermatten voor zorg op afstand. Binnen Europa lopen landen als Finland en Frankrijk voorop met de ontwikkeling van technologie en de eerste toepassingen. Veel technologische ontwikkelingen zijn gericht op toepassingen in de curesector, terwijl toepassingen voor langdurende zorg veruit in de minderheid zijn [7]. In Nederland bestond bij zorgorganisaties, beleidsmakers en overheid lange tijd het idee dat het aspect afstand niet relevant voor ons is. Tegenwoordig is men zich bewust dat zorg op afstand niet alleen kan worden ingezet om grote afstanden te overbruggen, maar ook om de reistijd van de cliënt en zorgverlener te beperken. Met het oog op de druk op de arbeidsmarkt en financiële middelen in de zorg biedt zorg op afstand ook in Nederland veel mogelijkheden. Verwachtingen rondom zorg op afstand zijn: hogere kwaliteit door intensievere zorg betere zelfmanagement van de cliënt efficiëntere inzet van schaarse professionals [8] [9] In Nederland is de afgelopen jaren een aantal initiatieven gestart rond zorgverlening via een beeldscherm met videocommunicatie. Andere toepassingen worden nog veel kleinschaliger toegepast. Zorg op afstand komt in Nederland onvoldoende van de grond, stelt de Algemene Rekenkamer in het onlangs verschenen rapport Zorg op afstand [1]. AWBZ-instellingen ervaren nauwelijks prikkels om te innoveren. Voor de extramurale AWBZ bestaat er een mogelijkheid om zorg op afstand te financieren, de Beleidsregel Zorginfrastructuur. Deze beleidsregel is eigenlijk vrij beperkt, maar de Nederlandse Zorgautoriteit legt de regel ruim uit. Hierdoor zijn er mogelijkheden voor de financiering van zorg op afstand in bijvoorbeeld woonzorgcomplexen en woonzorgzones. Vilans constateert in Nederland een tendens bij leveranciers van verpleegoproepsystemen om vooral met beeldschermen te werken [10]. Het lijkt alsof leveranciers deze technologie als uitgangspunt nemen en vervolgens kijken welke problemen hiermee kunnen worden opgelost. De valkuil hiervan is dat gedacht wordt vanuit het aanbod aan technologie en niet vanuit de vraag in de zorg. Dit beperkt de ruimte voor ontwikkeling van nieuwe zorgtoepassingen beperkt. De Rekenkamer laat in haar onderzoek [1] onderbelicht dat bestaande en aankomende zorgprofessionals meer vertrouwd moeten raken met de mogelijkheden van technologie en de consequenties hiervan. Werken met technologische toepassingen vraagt meestal om een forse aanpassing van de werkwijze en taakherschikking en dat vraagt om grote aandacht voor implementatie. Dit blijkt lang niet zo eenvoudig te zijn als het in eerste instantie lijkt. Pas als de nieuwe werkwijze is geïmplementeerd zijn ook echte uitspraken te doen over de economische effectiviteit van deze toepassingen, zoals blijkt uit de kritische evaluatie zoals die van het project Koala is gemaakt [11]. Inzicht in internationale ontwikkelingen en effecten die elders zijn bereikt kunnen de implementatie van zorg op afstand in Nederland ondersteunen. Vanuit deze achtergrond vormden de volgende vragen de basis voor de onderzoeksvragen van de literatuurstudie (zie paragraaf 1.2).: Welke ontwikkelingen spelen internationaal op het gebied van zorg op afstand voor zover ze in de wetenschappelijke literatuur aangetroffen worden? Wat is bekend over de effecten van de toepassing van zorg op afstand? VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 6

11 3 Onderzoeksmethode Om een antwoord te krijgen op de vragen uit paragraaf 1.1 hebben we een inventariserende literatuurstudie uitgevoerd. Deze studie brengt in kaart wat er in de afgelopen jaren over zorg op afstand gepubliceerd is. Het onderzoek bestond uit drie fasen: Selectie van de artikelen Categorisatie van de artikelen Inhoudelijke analyse 3.1 Selectie van de artikelen In maart en april 2008 hebben we een inventarisatie gedaan van publicaties in de online database van Pubmed [12]. Pubmed is de website van de U.S. National Library of Medicine (NLM), waarin meer dan 19 miljoen titels en samenvattingen van artikelen over biomedische onderwerpen zijn opgenomen. Het belangrijkste onderdeel van PubMed is de MEDLINE-database van de U.S. National Library of Medicine (NLM). Deze database bevat ongeveer 5200 tijdschriften uit ruim 80 landen [13]. Er is vooral gezocht naar publicaties over effectstudies, zoals trials, evaluatiestudies en pilots en naar artikelen over technische ontwikkelingen. Vanwege de snelheid van de technologische ontwikkelingen zijn alleen artikelen van de afgelopen drie jaar in de inventarisatie meegenomen. Binnen deze artikelen hebben we alleen de artikelen in het Nederlands, Engels en Duits geselecteerd. De zoekopdrachten in Pubmed resulteerde in een lijst van in totaal 2315 publicaties. Voor uitgebreide informatie over de zoekstrategie zie bijlage 1. Van de 2315 artikelen hebben we eerst de titels doorgelezen en beoordeeld op hun relevantie voor de studie. Artikelen vielen af wanneer zij niet gericht zijn op langdurende zorg, de technologie niet gericht is op het op afstand leveren van zorg, of de technologie niet gericht is op het zeer regelmatig of continu uitwisselen van informatie. Daarnaast is speciale selectie toegepast op artikelen over toepassingen voor onderlinge communicatie tussen zorgverleners. Artikelen vielen af wanneer de toepassingen niet gericht waren op het sneller of intensiever leveren van zorg aan de cliënt (kwaliteit van de wijze van levering van zorg), het besparen van reistijd voor de cliënt (bijvoorbeeld de thuiszorgmedewerker krijgt bij de cliënt ter plaatse advies over het behandelen van wonden van een specialistisch verpleegkundige) of het toegankelijker worden van de specialistische zorg voor de cliënt (bijvoorbeeld de zorgverlener in een lokale praktijk kan contact maken met het ziekenhuis, zodat de cliënt niet daar naartoe hoeft). Daarnaast vielen ook artikelen af over specifieke toepassingen in geïsoleerde en onderontwikkelde gebieden (bijvoorbeeld bij natuurvolken) of op schepen. Artikelen zonder samenvatting werden uitgesloten en artikelen die dubbel voorkwamen in verschillende lijsten werden eruit gehaald. Dit resulteerde in een reductie van de lijst van 2315 titels tot een lijst van 774 relevante titels (zie ook Figuur 3.1 voor een schematische weergave van het zoek- en selectieproces). VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 7

12 A publicaties als resultaat van de zoekopdrachten in de Pubmeddatabase. n = 1851 C. 774 potentieel relevante titels B. Op basis van de titels vallen 1541 af vanwege de exclusiecriteria: Het artikel gaat niet over toepassingen, ontwikkelingen of evaluaties van technologie voor zorg op afstand. De toepassing gaat niet over langdurende zorg. Er is geen sprake van informatieuitwisseling. De toepassing is niet gericht op voordelen voor de cliënt. De toepassing is gericht op een (geïsoleerd) gebied met specifieke bepalende omstandigheden. Er is geen samenvatting van het artikel beschikbaar in de Pubmeddatabase. E. 448 relevante samenvattingen F. 275 hiervan zijn evaluatiestudies D. 322 samenvattingen vallen af vanwege bovenstaande exclusiecriteria en enkele aanvullende criteria: Het artikel gaat over een interventie, waarbij het feit dat deze op afstand plaatsvindt niet relevant is voor de studie. Het artikel gaat over een technologie die niet special gericht is op zorg op afstand, maar er eventueel voor gebruikt zou kunnen worden. Het artikel gaat over een onderdeel van een systeem voor zorg op afstand, het systeem als geheel blijft buiten beschouwing. Figuur 3.1: Samenvatting van het selectieproces van artikelen. Van de 774 titels zijn de samenvattingen gelezen waarmee ze opnieuw zijn geëvalueerd op relevantie. Hierbij hebben we dezelfde exclusiecriteria gebruikt als bij het selecteren van de titels en een aantal aanvullende criteria: Artikelen over zorg via de telefoon, een algemeen gebruikte techniek, zijn niet meegenomen als zij gericht zijn op de evaluatie van een specifieke zorghandeling of therapie waarbij het feit dat de zorg via de telefoon geleverd wordt niet het object van de evaluatie is, maar toevallig het geval is. Bijvoorbeeld: een studie over de vraag of cliënten die na de diagnose nog een keer advies krijgen van een verpleegkundige (via de telefoon) hun medicijnen beter gebruiken dan mensen die dit advies niet krijgen. Hierbij is niet de toepassing van het op afstand zorg verlenen onderwerp van de studie, maar meer de vraag of het contact met de zorgverlener bijdraagt aan het beter gebruik van medicijnen. Daarentegen zijn artikelen die bijvoorbeeld het effect van telefonisch contact vergelijken met het effect van contact met de cliënt in dezelfde ruimte wel meegenomen in het onderzoek. Artikelen over technische ontwikkelingen die niet direct bedoeld zijn om te worden ingezet voor het leveren van zorg op afstand. Bijvoorbeeld VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 8

13 artikelen waarbij slechts in de conclusie vermeld staat dat de technologie ook gebruikt zou kunnen worden voor zorg op afstand. Artikelen over ontwikkeling van systeemonderdelen waarbij het systeem als geheel buiten beschouwing blijft. Bijvoorbeeld de ontwikkeling van een chip voor een hoogwaardige sensor, slimme software voor de netwerkverbinding, of hardware/software voor efficiëntere dataverzameling/-verwerking. Na het selecteren en uitsluiten van een deel van de samenvattingen op basis van deze exclusiecriteria, bleven nog 448 potentieel interessante artikelen over. Van de gevonden publicaties over zorg op afstand richt zich dus slechts een kwart (448 van 2315) op toepassingen in de langdurende zorg waarbij contact met cliënten plaatsvindt. 3.2 Categorisatie van de artikelen De 448 artikelen zijn op basis van hun samenvattingen ingedeeld naar drie kenmerken: Het soort onderzoek dat het artikel beschrijft. Er is onderscheid gemaakt naar evaluatie- en effectstudies en naar artikelen die een technische ontwikkeling beschrijven of het onderzoek daar omheen. De zorgvraag of aandoening waarvoor de technologie en/of zorgdienst wordt ingezet; De informatie- of communicatietechnologie die is gebruikt. Soorten onderzoek Voorbeelden van evaluatie- en effectstudies zijn studies naar: de invloed van de toepassing op de behandeling of de kwaliteit van leven van de cliënt; de haalbaarheid en/of bruikbaarheid van de toepassing; het effect op werkprocessen van zorgverleners; kosteneffectiviteit van de toepassing. Voorbeelden van artikelen die een technische ontwikkeling beschrijven of het onderzoek daar omheen, zijn artikelen over: apparatuur om zorg op afstand te leveren, of over het ontwikkelproces daarvan; een test van de technische werking van een systeem; onderzoek naar wensen en behoeften of voorwaarden, criteria of aanbevelingen voor succesvolle ontwikkeling of toepassing. Zorgvragen en aandoeningen De indeling voor de zorgvraag of aandoening bestaat uit 12 categorieën: 1. Hartaandoeningen: zorgbehoeften en aandoeningen als chronisch hartfalen, hoge bloeddruk, herstel na een hartoperatie, hartrevalidatie 2. Diabetes: de zorg voor cliënten met diabetes type 1 of 2 en de bijbehorende co-morbiditeiten, zoals hoge bloeddruk (deze artikelen hebben overlap met de artikelen over hartaandoeningen), risico op oogaandoeningen en voetwonden. 3. Longaandoeningen: diverse vormen van COPD, bijvoorbeeld astmapatiënten, patiënten die aanvullend zuurstof gebruiken en longtransplantatiepatiënten. 4. Huidaandoeningen: diverse huidaandoeningen waarvoor monitoring wenselijk is, zoals de monitoring van verdachte huidplekken of moedervlekken en (doorlig-)wonden. 5. Psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw: diverse psychische aandoeningen, waaronder depressie, eetstoornissen, angststoornissen en VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 9

14 schizofrenie en daarnaast de ondersteuning van de therapietrouw bij deze aandoeningen en van bijvoorbeeld bij het stoppen met roken of bij dieetprogramma s. 6. Dementie: met name toepassingen voor nog thuiswonende dementerenden en hun mantelzorgers. 7. Ouderenzorg: toepassingen voor ouderen die niet gericht zijn op een specifieke aandoening uit de eerder beschreven categorieën zoals dementie of de veelvoorkomende chronische ziekten. Hierbij zijn wel artikelen toegevoegd over toepassingen voor chronisch zieke ouderen, die niet gericht zijn op een chronische ziekte in het bijzonder. 8. Kanker: de zorg voor diverse soorten kanker en voor de symptomen van chemotherapie. Een deel van de artikelen hebben betrekking op huidkanker en overlappen met de categorie huidaandoeningen. 9. Revalidatie: diverse vormen van revalidatie en het monitoren van therapie- of oefenprogramma s. Een deel van de artikelen gaat over de revalidatie na een herseninfarct. Artikelen over hartrevalidatie zijn hier niet ingedeeld omdat de hiervoor te monitoren functies meer overeenkomst hebben met de zorg voor hartaandoeningen. 10. Ambulancezorg en ziekenhuiszorg: hieronder vallen artikelen die gericht zijn op sneller of intensiever leveren van zorg aan de cliënt (kwaliteit van de wijze van levering van zorg), het besparen van reistijd voor de cliënt of het toegankelijker worden van de specialistische zorg voor de cliënt. 11. Overige aandoeningen: diverse aandoeningen die niet zijn in te delen in een van de bovenstaande categorieën. Per aandoening zijn slechts een paar artikelen gevonden. 12. Ongespecificeerde aandoeningen: artikelen over toepassingen van technologie en/of diensten voor zorg op afstand, waarbij niet uit de samenvatting kon worden opgemaakt om welke aandoening het gaat. Informatie- en communicatietechnologie Voor de wijze waarop via informatie- en communicatietechnologie informatie wordt overgebracht is een indeling gemaakt die bestaat uit 9 categorieën: A. Telefonische ondersteuning: contact en ondersteuning door het voeren van gesprekken via een normale vaste telefoonlijn of eventueel een mobiele telefoon. B. Transmissie van gegevens via sms of mobiele telefonie: het mobiel doorsturen van berichten met gegevens en/of het geven van terugkoppeling of een alarm via sms, via mobiel internet of via ander gebruik van technologie voor mobiele communicatie zoals een mobiele telefoon of PDA. Hierbij gaat het met name over korte berichten of data die onafhankelijk van tijd en plaats kunnen worden doorgestuurd, niet zozeer over planbare telefonische gesprekken. C. Uitwisselen van digitale foto s: het doorsturen van foto s voor het op afstand monitoren van aandoeningen. D. Videocommunicatie: technologieën waarmee real-time wordt gecommuniceerd via bewegend videobeeld met geluid, zoals videoconferencing via tv of pc en beeldtelefonie. Deze vorm van zorg op afstand wordt ook wel schermzorg genoemd. E. Het verzenden van meetgegevens of van informatie uit autonome sensoren: het meten van gegevens, op automatische (autonome) wijze of door de cliënt zelf, met apparatuur die de gegevens automatisch of met één druk op de knop doorstuurt naar de juiste plaats. Bij de autonome metingen kan gedacht worden aan activiteitenmonitoring en automatische alarmeringssystemen (waaronder valdetectie). Bij de zelfmetingen gaat het vaak om het doorsturen van gegevens als bloeddruk, ECG-signalen en bloedsuikerwaarden. Onder deze categorie zijn ook systemen ingedeeld waarbij cliënten via een apparaat vragenlijsten over hun gezondheid beantwoorden, die automatisch worden doorgestuurd naar de juiste ontvanger. Een zorgverlener kan de automatisch doorgestuurde gegevens meestal uitlezen via de PC of een PDA. Soms gaat het bij deze categorie om VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 10

15 gegevens die automatisch via mobiele communicatietechnologie worden doorgestuurd. In die gevallen is er overlap met categorie B. F. Communicatie via een website: de cliënt logt zelf in op een beveiligd webaccount om gegevens in te voeren en/of terugkoppeling te ontvangen. G. Communicatie via contact met een cliënt via . H. Overige technieken: wijzen van communicatie die niet onder een van de bovenstaande categorieën vallen, maar waarbij de specifieke vorm van communicatie wel genoemd is. I. Ongespecificeerde technieken: hieronder vallen artikelen waarbij niet uit de samenvatting was op te maken om welke technologie het ging. Bijvoorbeeld artikelen waarbij in de samenvatting alleen gesproken wordt over het verlenen van zorg via e-health, telemonitoring of telemedicine. Zorg op afstand via de televisie. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 11

16 4 Resultaten Dit hoofdstuk beschrijft een kwantitatieve en een kwalitatieve analyse van de gecategoriseerde artikelen. In de eerste paragraaf en in Tabel 1 worden de totalen van de aantallen gevonden artikelen geanalyseerd. In de tweede paragraaf en Tabel 2 wordt specifiek ingegaan op de aantallen evaluatiestudies die gevonden zijn. Van alle artikelen hebben we de samenvatting gelezen. Daaruit blijkt dat de toepassingen van zorg op afstand zeer gevarieerd zijn. Paragraaf 3 van dit hoofdstuk bevat een kwalitatieve analyse van de grotere evaluatiestudies en effectmetingen die gevonden zijn. In bijlage 2 vindt u een inhoudelijke samenvatting per categorie aandoening/zorgvraag. 4.1 Kwantitatieve analyse totale aantallen artikelen per categorie Tabel 1 geeft de resultaten weer van de literatuurinventarisatie. Per rij is aangegeven voor welke zorgvraag of aandoening zorg op afstand wordt ingezet, per kolom is aangegeven welke technologie wordt ingezet om te communiceren met de cliënt. Per cel is aangegeven hoeveel artikelen in totaal gevonden zijn en hoeveel daarvan evaluatie- of effectstudies waren (dit getal staat tussen haakjes rechts in de cel). De lijsten met artikelen per cel zijn voor de specifieke aandoeningen en de overige aandoeningen opgenomen in de bijlagen 3.1 t/m 3.11 bij dit rapport. In iedere eerste cel van de rijen van de tabel staat naast de categorie aandoening het totaal aantal artikelen dat gevonden is over de aandoening en het aantal daarvan dat over evaluatie- of effectstudies gaat (tussen de haakjes). De eerste cel van iedere kolom van de tabel geeft ditzelfde aan voor de gebruikte communicatietechnologie. Sommige artikelen komen meerdere malen in de tabel voor omdat ze toepassingen voor meerdere aandoeningen en/of technologieën beschrijven. De som van de totalen in de laatste kolom en de laatste rij van de tabel geeft daardoor een hoger aantal artikelen aan dan het aantal artikelen in de eerste kolom en de eerste rij. Het totaal aantal combinaties van aandoening en communicatiewijze in de cel rechts onderaan (526) wijkt daardoor ook af van het totaal aantal artikelen dat gevonden is (448). Voor iedere cel in de tabel is de referentielijst opgenomen in bijlage 3. Per aandoening of zorgvraag is de inhoud van de bijbehorende artikelen samengevat in bijlage 2. De tabel laat zien dat binnen de 448 artikelen de variatie groot is. Over alle aandoeningen en zorgvragen uit dit onderzoek bestaan er artikelen over verschillende manieren van communicatie. Meest beschreven aandoeningen Over sommige aandoeningen en zorgvragen is meer gepubliceerd dan over andere. De meeste artikelen zijn gevonden over: hartaandoeningen (90 artikelen), ouderenzorg (51 artikelen) diabetes (40 artikelen), psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw (38 artikelen). VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 12

17 A B C D E F G H I Telefonische ondersteuning 57 (55) Transmissie van gegevens via sms of mobiele telefoon - 30 (17) Uitwisselen van digitale foto s 22 (15) Videocommunicatie 61 (48) Het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren 24 (48) Communicatie via een website 46 (36) Communicatie via (9) Overige technieken 9 (4) Ongespecificeerde technieken (73) 1 Hartaandoeningen 90 (62) 14 (14) 10 (7) - 3 (3) 39 (20) 7 (5) 2 (2) 2 (1) 19 (14) 96 (66) 2 Diabetes 40 (36) 4 (4) 6 (5) 2 (2) 2 (2) 9 (6) 7 (7) 1 (1) - 11 (10) 42 (37) 3 Longaandoeningen 27 (21) 4 (4) 3 (3) - 2 (1) 8 (3) 6 (6) (5) 28 (22) 4 Huidaandoeningen 21 (19) (9) 5 (4) - 1 (1) (5) 22 (19) 5 Psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw 38 (35) Totaal aantal combinaties 16 (15) 1 (1) - 11 (11) 2 (2) 7 (6) 1 (1) - 5 (4) 43 (40) 6 Dementie 6 (4) 2 (2) 1 (-) - 2 (2) 1 (-) 1 (-) 1 (-) (4) 7 Ouderenzorg 51 (19) 4 (4) 4 (-) 1 (-) 7 (5) 28 (8) 2 (2) 1 (-) 3 (-) 6 (3) 56 (22) 8 Kanker 18, (17) 3 (3) 1 (1) 3 (3) 3 (3) 1 (1) 2 (1) - 1 (1) 4 (4) 18 (17) 9 Revalidatie -19 (12) (7) 4 (-) 1 (1) - 1 (1) 4 (3) 20 (12) 10 Ambulancezorg en ziekenhuiszorg 14 (10) (-0) 4 (4) 5 (4) (-) 3 (3) 14 (11) 11 Overige aandoeningen 42 (31) 8 (8) 3 (1) 8 (4) 5(2) 11 (4) 4 (4) 2 (2) 1 (1) 23 (17) 65 (43) 12 Ongespecificeerde aandoeningen - 7 (6) 3 (-) - 10 (9) 25 (1) 10 (8) 5 (5) - 54 (9) 114 (38) 106 (27) Totaal aantal combinaties 62 (60) 32 (18) 25 (18) 64 (53) 133 (49) 48 (41) 13 (11) 9 (4) 140(77) 526 (331) Tabel 4.1: Overzicht van aantallen gevonden artikelen verdeeld per categorie van aandoeningen en communicatiewijze. Getallen tussen () verwijzen naar effectstudies. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 16

18 Voor hartaandoeningen is het meest gepubliceerd over het verzenden van meetgegevens of van informatie uit autonome sensoren (39 artikelen), telefonische ondersteuning (14 artikelen) en transmissie van gegevens via de mobiele telefoon of sms (10 artikelen). Voor diabetes zijn eveneens de meeste artikelen gevonden over het verzenden van meetgegevens of van informatie uit autonome sensoren (9 artikelen). Daarnaast zijn in verhouding veel artikelen gevonden over communicatie via een website (7 artikelen) en transmissie van gegevens via de mobiele telefoon of sms (6 artikelen). Ook bij ouderenzorg zijn de meeste artikelen gevonden over het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren (28 artikelen). Dit komt mogelijk doordat sommige artikelen over ouderenzorg zich richten op ouderen met chronische ziekten (in het algemeen) en ook omdat veel gevonden artikelen voor ouderen zich richten op alarmering bij noodsituaties en op activiteitenmonitoring. Voor psychische zorg en therapietrouw is het meest gepubliceerd over communicatievormen die persoonlijk contact faciliteren, zoals telefonische ondersteuning (16 artikelen) en videocommunicatie (11 artikelen). Over het verzenden van meetgegevens en het verzenden van informatie uit autonome sensoren zijn daarentegen maar twee artikelen gevonden. Meest beschreven technologieën Het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren (133 artikelen) is de technologie waar het meest over gepubliceerd is. Dit komt vooral doordat veel artikelen over de veelbeschreven aandoeningen en zorgvragen over deze vorm van informatieverzameling gaan. Daarna volgen videocommunicatie (64 artikelen), telefonische ondersteuning (62 artikelen) en communicatie via een website (48 artikelen). Voor bijna elke aandoening zijn artikelen gevonden over deze communicatiewijzen. Dit in tegenstelling tot een technologie als het verzenden van foto s, die vooral wordt toegepast voor de zorg voor huidaandoeningen en voor (huid)kanker. 4.2 Kwantitatieve analyse aantallen evaluatiestudies per categorie Een van de onderzoeksvragen uit deze studie is in hoeverre de effecten van verschillende toepassingen zijn onderzocht (paragraaf 1.1). Tabel 4.2 geeft nog eens apart de aantallen evaluatie- en effectstudies weer. Net als in Tabel 4.1 geeft elke rij de aandoening/zorgvraag weer waar de zorg op afstand voor wordt ingezet. In de kolom staat weer de wijze van communicatie. De laatste rij en kolom bevat de som van alle velden per kolom of rij. Deze optellingen zijn net als bij Tabel 4.1 niet gelijk aan het aantal artikelen per aandoening of per communicatiewijze omdat er artikelen zijn die in meerdere cellen voorkomen en dus bij het optellen van cellen dubbel meegeteld worden. Van alle artikelen gaan er slechts 275 over evaluaties of effectstudies. Categorieën van aandoeningen met de meeste evaluatie- en effectstudies. Tabel 4.2 laat zien dat de meeste evaluatie- en effectstudies gevonden zijn in de categorieën hartaandoeningen (62 artikelen); diabetes (36 artikelen); VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 17

19 psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw (35 artikelen). Voor hartaandoening zijn veel evaluatie- en effectstudies gevonden waarbij gebruik gemaakt wordt van het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren (20 artikelen), telefonische ondersteuning (14 artikelen) en transmissie van gegevens via sms of mobiele telefonie (7). Dezelfde trend is terug te vinden bij diabetes, hoewel daar juist de meeste evaluatie- en effectstudies zijn gevonden over contact via een website (7 artikelen). Na hartaandoeningen en diabetes zijn de meeste evaluatie- en effectstudies gevonden over psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw. Het totaal aantal artikelen over effectstudies komt bijna overeen met het totaal aantal artikelen (35 van 38). Categorieën van communicatietechnieken met de meeste evaluatie- en effectstudies. De meeste evaluatie- en effectstudies zijn gevonden op het gebied van: telefonische ondersteuning (55 artikelen); videocommunicatie (48 artikelen); het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren (48 artikelen); contact via een website (36 artikelen). In de categorieën telefonische ondersteuning, videocommunicatie en contact via een website.zijn er voornamelijk evaluatie- en effectstudies gevonden en nauwelijks artikelen over technische ontwikkelingen. Uitzondering hierop is het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren. Hierbij beschrijft maar ongeveer 40% van de gevonden artikelen evaluatie- of effectstudies. Telefonische ondersteuning is een vorm van zorg op afstand waarover relatief veel effectstudies gevonden zijn. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 18

20 A B C D E F G H I Telefonische ondersteuning 55 Transmissie van gegevens via sms of mobiele telefoon - 17 Uitwisselen van digitale foto s 15 Videocommunicatie 48 Het verzenden van meetgegevens of informatie uit autonome sensoren 48 Communicatie via een website 36 Communicatie via 9 Overige techniek en 4 Ongespecificeerde technieken Hartaandoeningen Diabetes Longaandoeningen Huidaandoeningen Psychische zorg en het stimuleren van therapietrouw Dementie Ouderenzorg Kanker Revalidatie Ambulancezorg en ziekenhuiszorg Overige aandoeningen Ongespecificeerde aandoeningen Totaal aantal combinaties Totaal aantal combinaties Tabel 4.2: overzicht van aantallen gevonden effectstudies per categorie van aandoeningen en communicatiewijze. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 19

21 4.3 Kwalitatieve analyse gevonden effectstudies en studies van grotere omvang Over het geheel gezien zijn er nog weinig grote studies gevonden, zoals randomized controlled trials. Hieronder beschrijven we de schaarse grote studies die gevonden zijn. Voor telefonische ondersteuning zijn al enkele studies naar effecten uitgevoerd. Het meest concrete resultaat geeft een grote studie (n=1069) naar de kosteneffectiviteit van telefonische diseasemanagement bij hartklachten. Dit onderzoek wijst uit dat deze dienst niet leidt tot kostenbesparing, maar wel tot meer levensjaren van de cliënt. Van alle gevonden artikelen gaan er 36 over studies waarin ook kosteneffectiviteit is meegenomen. Zes van deze studies gaan over telefonische ondersteuning bij hartaandoeningen, de rest van de studies op dit gebied is zeer verdeeld over de categorieën van aandoeningen en technologieën. Er zijn nog enkele andere grote studies uitgevoerd naar het effect van telefonische ondersteuning. Drie grote studies (n=134, n=226, en n=230) wijzen uit dat telefonische ondersteuning leidt tot minder ziekenhuisopnames en betere therapietrouw bij mensen met hartfalen. Deze resultaten worden echter ook tegengesproken door studies die weinig effect meten (n=151, n=42). Drie andere grotere studies (n=194, n=397 en n=83) tonen aan dat telefonische zorg voor astma en COPD net zo goed is en goedkoper dan wanneer cliënten naar de kliniek moeten komen om een vragenlijst af te nemen. Ook leidt telefonische zorg tot betere deelname van cliënten. Voor psychische zorg en therapietrouw gaan relatief veel artikelen over telefonische ondersteuning, maar er zijn slechts vijf wat grotere studies gevonden. Deze gaan over het bevorderen van medicatietrouw (n=500 en n=402), het verminderen van depressie bij kankerpatiënten (n=149) en over de behandeling van dwang- en angststoornissen (n=72, n=116). Deze studies hebben positieve resultaten. Over de inzet van sensoren zijn met name veel artikelen te vinden over de zorg aan mensen met een chronische ziekte, zoals hartaandoeningen en diabetes, en de ouderenzorg (39, 9 en 28 artikelen). Een groot deel van deze artikelen gaat nog over technische ontwikkelingen, maar ook worden er al evaluatie- en effectstudies uitgevoerd (20, 6 en 8 artikelen). Deze zijn overwegend van kleine omvang of richten zich op evaluatie van de toepasbaarheid of de acceptatie van het systeem (pilots, kwalitatieve studies). Rond hartaandoeningen zijn wel enkele randomized controlled trials verricht. Deze wijzen uit dat monitoring van ECG-signalen, bloeddruk en gewicht in combinatie met telefonische opvolging of videocommunicatie zorgt voor minder ziekenhuisbezoeken, heropnames of opnamedagen en bovendien bijdraagt aan een betere kwaliteit van leven van patiënten met hartfalen. Bij de meeste categorieeen van technieken gaan meer dan de helft van de artikelen over evaluatie- of effectstudies. Het verzenden van meetgegevens of van informatie uit autonome sensoren is hier uitzondering op. Hierbij beschrijft maar ongeveer 40% van de gevonden artikelen effectstudies. Een mogelijke verklaring is de diversiteit aan meetgegevens die sensoren kunnen verzamelen. Daarnaast speelt mogelijk een rol dat bij meetgegevens vaak nog een technische interpretatieslag nodig is om de gegevens bruikbaar te maken. Bij de meeste andere communicatiewijzen interpreteren de gebruikers de overgebrachte informatie, terwijl bij meetgegevens ook wel automatisch een signaal wordt gegenereerd. VILANS december 09 / Zorg op afstand, literatuurstudie naar internationale ontwikkelingen en kennis over effecten 20