Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap. Zorgboerderijen

Transcriptie

1 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap Zorgboerderijen Een vernieuwend concept in het streven naar de rehabilitatie van chronisch psychiatrische patiënten Wendy Vercruyssen Promotor Prof. Dr. T. Claes Verhandeling voorgedragen tot het behalen van de graad van licentiaat in de Moraalwetenschappen, optie: Morele Begeleiding Academiejaar I

2 II

3 III to be in the driver seat of your own life Eso Leete

4 Voorwoord Via mijn vorige opleiding in de toegepaste psychologie kwam ik voor het eerst in contact met het klinische werkveld, meer bepaald met de werking binnen de psychiatrie. Het klinkt misschien bizar maar ik werd gefascineerd door dit andere stukje wereld. Een wereld waarin je afgezonderd wordt van de maatschappij, van prikkels uit de omgeving en van de huidige prestatiedruk omdat het allemaal even te veel wordt. Een positief aspect tot het moment waarop er een angst ontstaat om terug te keren naar de maatschappij en om opnieuw autonome beslissingen te nemen. Dit komt omdat in de psychiatrie de zorg voor jezelf soms wordt overgenomen waardoor de autonomie van de patiënt stilaan verdwijnt. Deze ervaringen zorgden voor mijn verdere studiekeuze in de morele begeleiding. Opnieuw een beetje in de hulpverlening, maar deze keer met genoeg kritische aandacht voor de werking van de zorgvoorzieningen. Mijn stage in De Moester, een zorgboerderij voor mensen met psycho-sociale problemen, was de ideale plaats waar beide aspecten aan bod kwamen. Een plaats waar mensen psychologische ondersteuning kunnen krijgen met ook aandacht voor de autonomie en de keuzevrijheid van de ander. Het was een afsluitende praktijkervaring die beide opleidingen in elkaar deed lopen. Dat deze ervaring mijn thesisonderwerp zou bepalen lag dan ook snel vast. Even ontstond de schrik dat de invalshoek te psychologisch zou worden maar mijn promotor, Prof. Dr. Claes, zag hier geen probleem in dus kon het werk beginnen. Het werd een lange strijd. De motivatie was groot, de interesse ook maar het beginnen schrijven en typen kostte me meer energie dan verwacht. Dankzij de nodige steun van enkele mensen en het thesisonderwerp dat me nog steeds boeit besloot ik om door te zetten. Daarom wil ik graag enkele mensen bedanken. In de eerste plaats mijn promotor, Prof. Dr. Claes, voor de blijvende interesse die hij toonde in mijn wat eigenaardige thesisonderwerp en voor het beantwoorden van vele mailtjes. Daarnaast de medewerkers van het Steunpunt Groene Zorg, mevr. Katrien Goris en mevr. Ilse Maes, voor de interessante gesprekken en het aanraden van gepaste literatuur. Mijn vrienden wil ik bedanken voor het luisteren naar mijn twijfels IV

5 en het geven van constructieve raad. Mijn moeder omdat zij me de kans gaf verder te studeren en mijn vriend Dries voor het nalezen van mijn thesis en de steun die hij me gaf. Tot slot alle mensen van De Moester omwille van de unieke werkervaring die mijn persoonlijke kijk op zorgverlening deed veranderen. V

6 Inhoudstafel 1. Inleiding 1 2. De geschiedenis van de psychiatrische hulpverlening Geestesziekten in de Griekse oudheid en de Middeleeuwen Artsen uit de Griekse oudheid (770 v Chr) De middeleeuwse visie over geestesziekte Overzicht van Paracelsus De middeleeuwse romanliteratuur De evolutie van de geesteszieke De verschillende terreinen van zorg De familiale zorg De stedelijke zorg De institutionele zorg De kerkelijke en kloosterlijke zorg Het ontstaan van de psychiatrie in 19 e eeuw De geschiedenis van de psychiatrie Nieuwe ideeën uit Engeland: de morele behandeling De morele behandeling in Frankrijk Psychiatrische stroming in Duitsland De gestichttherapie De gestichtpsychiatrie in België Petrus Jozef Triest Joseph Guislain Het ontstaan van de psychiatrische ziekenhuizen in België De opkomst van de anti-psychiatrie De medische revolutie in de psychiatrie Het verdwijnen van de instituten De anti-psychiatrische beweging Voorvechters van de anti-psychiatrie De anti-psychiatrie in België Het ontstaan en falen van de therapeutische gemeenschappen 25 VI

7 2.5 De ervaringsliteratuur Ego-documenten Ervaringsliteratuur in de jaren Enkele werken uit de jaren Ervaringsliteratuur in de jaren Enkele werken uit de jaren Ervaringsliteratuur in de jaren Enkele werken uit de jaren De wondere wereld van Geel: een unicum in de psychiatrische hulpverlening De geschiedenis van de Geelse ziekenzorg Geelse uitdrukkingen Internationale aandacht voor de gezinsverpleging De huidige situatie in Geel Nood aan verbetering op vlak van de huidige psychiatrie in België Uitbreiding van het zorgaanbod De triade patiënt-familie-therapeut Nood aan een coherent gezondheidsbeleid De rehabilitatiegedachte De filosofische invalshoek De paradox van de psychiatrie De rehabilitatiegedachte Psychiatrische rehabilitatie Chronisch psychiatrische patiënten De psychiatrische rehabilitatie als een visie op de psychiatrische zorg Probleem van de psychiatrie Rehabilitatie Doelstellingen van het rehabilitatieproces Het reïntegratieproces van de chronisch psychiatrische patiënt Microniveau Mesoniveau Macroniveau 42 VII

8 3.2.3 Conclusie Een voorbeeld van rehabilitatie in de praktijk: het project in Gütersloh Opzet van het onderzoek Conclusie van het onderzoek in Gütersloh Aandachtspunten op vlak van rehabilitatie Attitude ten opzichte van de zogenaamde vreemde De actieve gemeenschap De sociale fase Aandacht voor de burger Het verhaal van de gelukkige stenen roller Zorgboerderijen Geschiedenis van de zorgboerderij Het ontstaan van zorgboerderijen Verandering binnen de zorgsector Verandering binnen de landbouwsector De zorgboerderij Wat zijn zorgboerderijen? De doelgroep De algemene functies en doelstellingen Algemene functies Doelstellingen Begeleiding De pioniersfase van de zorgboerderij De gezondheidsbevorderende effecten Het werken met dieren Werken met planten Werken in het groen Samen bezig zijn De meerwaarde van een zorgboerderij Een meerwaarde voor de zorgvrager Een meerwaarde voor de zorgverlener Een meerwaarde voor de zorgboer(in) Typologie van de zorgboerderij Zorggerichte zorgboerderijen De Bekwame Boon: Een zorggerichte zorgboerderij voor jongeren uit de bijzondere jeugdbijstand De biologische boerderij De biologische zorgboerderij De doelgroep 63 VIII

9 Algemene doelstellingen Juridische omkadering en financiële ondersteuning Personeelskader Beleidsaspecten Beslissingsniveaus De Moester: een zorggerichte zorgboerderij voor mensen met psycho-sociale problemen Het ontstaan van de Moester Houtatelier de Wipplank De doelgroep Visie en werking van de Moester Doelstellingen De juridische omkadering en financiële ondersteuning Het personeelskader Evolutie van de Moester Ervaringen op de zorggerichte zorgboerderij Productiegerichte zorgboerderijen Ervaringen op de productiegerichte zorgboerderij De verschillen tussen zorgboerderijen Het onderscheid tussen productie en zorggerichte zorgboerderijen Conclusie Groene zorg Groene zorg in Vlaanderen Groene zorg in cijfers Evolutie van Groene zorg Huidig overzicht van het aantal zorgboerderijen per provincie (juli 2007) Steunpunt Groene Zorg vzw De kwaliteitsgids Regelgeving Subsidieregeling Wie komt in aanmerking? De subsidieaanvraag Het aanvraagformulier Een volledig aanvraagformulier Een zorgboerderijovereenkomst Het registratieformulier Dossierbehandeling Aandachtspunten 84 IX

10 5.2 Groene zorg in Europa Onderzoek en cijfermateriaal Kwaliteitsbeleid Onderzoekgegevens Hoe groot is de oogst? Onderzoekgegevens Evaluatieonderzoek van Ketelaars Onderzoek naar werkzame elementen Het tevredenheidsinstrument Resultaten van onderzoek op zorgboerderijen Aandachtspunten en noden naar de toekomst toe Pioniersfase Nood aan wetenschappelijke kennis Het vernieuwende concept van zorgboerderijen Besluit 92 Bibliografie 94 Bijlagen 100 Bijlage I Bijlage II Bijlage III Bijlage IV Het samenwerkingsverband IPSO-gent vzw Hand in Hand: De Wipplank tabel: overzicht van voorzieningen die in het kader van de regelgeving kunnen samenwerken met zorgboerderijen (indeling op basis van sectoren) Aanvraagformulier voor het verkrijgen van subsidies in het kader van Zorgboerderijen Bijlage V Vragenlijst Tevredenheid deelnemers zorgboerderijen, versie 1 Bijlage VI Vragenlijst Tevredenheid deelnemers zorgboerderijen, versie 2 Bijlage VII Vragenlijst Tevredenheid deelnemers zorgboerderijen, X

11 versie voor familieleden/verzorgers Lijst met tabellen Tabel 1: Evolutie van Groene zorg Tabel 2: Huidig overzicht van het aantal zorgboerderijen per provincie (juli 2007) 78 Tabel 3: Het aantal zorgboerderijen in verschillende Europese landen 85 XI

12 XII

13 1. Inleiding Door mijn vroegere stage-ervaring kwam ik in contact met de huidige werking van de psychiatrie. Ondanks de positieve instelling van deze psychiatrie viel het me op dat er soms weinig tijd en ruimte was voor zorg op maat en het aanbieden van zinvolle dagbesteding in plaats van bezigheidstherapie. Door deze beperkingen ontstond mijn interesse voor andere vormen van hulpverlening die meer aandacht schenken aan zorg op maat, de autonomie en de rehabilitatie van de psychiatrische patiënt. Ik heb daarom bewust gekozen om in mijn laatste jaar van de opleiding morele begeleiding stage te lopen in een alternatief zorgproject voor mensen met psycho-sociale problemen. Hier kwam ik in contact met een derde beperking binnen het klinische werkveld, namelijk de schrijnende problematiek van de vergetelheid. Ik ontmoette er een man die gedurende achttien jaar in een psychiatrische instelling had verbleven omwille van het feit dat hij een chronisch psychiatrische patiënt was. Wanneer men de term chronisch gebruikt wil dit zeggen dat men soms stopt met het geven van een adequate behandeling of therapie, in sommige gevallen gebruikt men letterlijk de term uitgetherapied. Het resultaat is dat mensen met nog bepaalde vermogens gaan stagneren. Men kan zich de vraag stellen of de chronische patiënt dan nog baat heeft bij een jarenlang verblijf binnen de psychiatrie. Vaak verliezen chronisch psychiatrische patiënten hun eigenwaarde omdat er nog weinig zinvolle dagbesteding overblijft en ze voor niets of niemand nog zorg kunnen dragen. Ze worden enkel nog verzorgd en zo ontstaat een vicieuze cirkel waarin de cliënt steeds meer vergeten wordt en zijn leven laat leiden. Het probleem rond de vergetelheid van de chronisch psychiatrische patiënt liet me niet los waardoor ik geïnteresseerd raakte in een vernieuwend zorgconcept: de zorgboerderijen. In het eerste deel van deze thesis probeer ik de geschiedenis van de psychiatrie te achterhalen om zo een duidelijker beeld te krijgen hoe deze hulpverleningsvorm ontstaan is. Doorheen de tijd zien we dat er op verschillende manieren omgegaan is met de maatschappelijke houding ten opzichte van de psychiatrie. Zoals bij elk gegeven waren er voor- en tegenstanders wiens meningen al dan niet gekleurd werden door onder meer de medische revolutie en de opkomst van de anti

14 psychiatrische beweging. Tot slot wil ik in dit eerste deel nog even kort de aandacht vestigen op een Belgisch unicum in de universele zorgverlening. Dit unicum is de werking van de gezinsverpleging in Geel die zich buiten de muren van de psychiatrie afspeelt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze unieke werking aandacht krijgt van zorgverleners over de hele wereld. Waar de patiënt vroeger geen betekenis had en niet mee telde zien we vanaf de jaren 70 de opkomst van de ervaringsliteratuur. Hierin laten de patiënten zich voor het eerst horen over wat er zich binnen de muren van de psychiatrie afspeelt. De patiënt wordt mondiger en zet zich voornamelijk af tegen stigmatisering en de vicieuze cirkel van zinloosheid. Maar ook buiten de psychiatrie gaan hulpverleners en anderen zich kritisch opstellen tegenover het hulpverleningsaanbod. De Nederlandse psychiater Detlef Petry vestigt de aandacht op chronische patiënten. In zijn werken legt hij de nadruk op een verandering die moet ontstaan in onze manier van kijken. We moeten niet blijven stilstaan bij wat niet meer functioneert bij de chronische patiënten maar we moeten gaan kijken naar de restcapaciteiten van deze mensen. Door de restcapaciteiten te gaan benadrukken kunnen deze mensen zich terug een beetje waardig voelen. Binnen onze autonome maatschappij waar keuzevrijheden en mensenrechten zeer belangrijk zijn, moet men zijn xenofobie voor die vreemde andere gaan overwinnen en aandacht hebben voor de chronische patiënt. De rehabilitatie van de chronische patiënt speelt hierin een belangrijke rol. Dit begrip, rehabilitatie, wordt besproken in het tweede deel. Rehabilitatie is aandacht hebben voor de restcapaciteiten en het opnemen van de psychiatrische patiënt in onze maatschappij. Zou wat we in Geel zien gebeuren een vaste waarde in de zorgverlening kunnen worden? In het derde deel probeer ik te achterhalen of zorgboerderijen geen soelaas kunnen bieden. In de titel van deze verhandeling gaat het over een vernieuwend zorgconcept maar eigenlijk bestonden vroeger al sociale boerderijen. De boer liet vaak mensen met een mentale beperking, psychische problemen of gewoon mensen die het moeilijk hadden, bij hem aan het werk. De boerderij is een werkplaats waar men volgens het ritme van de natuur leeft; deze natuur biedt tevens ook stilte en rust. Men leeft er sowieso volgens een bepaalde structuur en de drukke gehaastheid is er ver te zoeken. Toch is de werking van de sociale boerderijen stilaan verdwenen. Dit - 2 -

15 komt omdat ook boerderijen niet gespaard bleven van de industrialisering en de economische veranderingen. Het Steunpunt Groene Zorg wil als overkoepelende organisatie de werking van de zorgboerderijen vanonder het stof halen maar ook ruimer dan dat. Ze willen een duidelijk overzicht bieden aan de hand van een kwaliteitsgids voor de zorgverlener, de zorgvrager en de zorgboer. In deze thesis komt de werking van zorgboerderijen, de verschillen tussen zorgboerderijen en de regelgeving uitgebreid aan bod en wordt stilgestaan bij de effectiviteit van zorgboerderijen. Kunnen zorgboerderijen vernieuwend zijn in het streven naar rehabilitatie voor chronisch psychiatrische patiënten? - 3 -

16 2. De geschiedenis van de psychiatrische hulpverlening Ondanks het feit dat er steeds krankzinnigen en geestelijke gestoorden hebben bestaan aangezien geestelijke stoornissen voor een deel een genetische oorzaak hebben, bestond er voor het einde van de 18 e eeuw geen psychiatrie. Er waren wel artsen uit de Griekse oudheid die zich hadden beziggehouden met de zorg van krankzinnigen. Ze hadden hierover handboeken geschreven maar er was geen sprake van psychiatrie als vakgebied waar een groep artsen met een gemeenschappelijk gevoel van identiteit zich toe had toegewijd Geestesziekten in de Griekse oudheid en de Middeleeuwen In de Griekse oudheid en de Middeleeuwen zien we dat artsen een onderscheid beginnen maken tussen verschillende geestesziekten. In de Griekse oudheid ontstonden geestesziekte via onjuiste mengingen van de lichaamsvochten, in de Middeleeuwen ging men op zoek naar verschillende oorzaken van geestesziekten. Door deze visies probeerde men meer vat te krijgen op zoiets verwarrends als gekheid Artsen uit de Griekse oudheid (770 v Chr) In het oude Griekenland waren er twee belangrijke geneeskundige scholen: Knidos en Kos. Van Kos is de beroemdste arts Hippocrates ( v Chr) afkomstig. Hippocrates was de eerste arts die brak met de visie dat geestesziekte veroorzaakt werd door de invloed van een boze geest. Hij zocht een verband tussen de lichaamsvochten en bepaalde symptomen. Zo ontstond een geestesziekte door een onjuiste menging van de 4 belangrijkste lichaamsvochten: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal. 2 Krankzinnigheid was een hersenziekte die werd behandeld door koude 1 Shorter, Edward. Een geschiedenis van de psychiatrie. Van gesticht tot Prozac. Nederlandse vertaling door Tine Davids. Amsterdam: Ambo. 1998, p13. 2 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken

17 of warme baden, rust en dieet. Aan de hand van de theorie van Hippocrates ontstond de typologie van Galenus ( na Chr). Hij verdeelde de mensen in 4 types naargelang de overheersing van één van de lichaamsvochten De middeleeuwse visie over geestesziekte In de Middeleeuwen en de Renaissance werd het woord zotheid als begrip gehanteerd om geestesziekten te beschrijven. Binnen de religie, de cultuur en de ruimere maatschappij speelde het woord een belangrijke rol. De middeleeuwse schrijver Erasmus beschreef zotheid in zijn Lof der zotheid, als de bron van het leven en in t onverstand alleen ligt het levens hoogste genot. 3 Zijn achterliggende redenering was dat heel wat zaken zoals verliefdheid niet zouden gebeuren indien men alleen de ratio liet werken Overzicht van Paracelsus Paracelsus ( ), een tijdgenoot van Erasmus, was een beroemde arts uit Zwitserland. Hij maakte als eerste een onderscheid tussen zotheid van de dollen en die van de narren. Beiden werden beschreven als misschapenen maar met dit verschil dat de dollen de echte zotten waren en de narren de aangeboren zotten. Paracelsus was één van de eerste artsen die een overzicht bracht van de verschillende oorzaken van gekheid. Zotheid kan volgens hem ontstaan door 4 : -de vallende ziekte -verstandsverstikking (veroorzaakt door ziekten die de hersenen aantasten) -bij de echte zinnelozen door: lunatici: hier hing zotheid samen met de stand van de maan melancholici: door zwartgallige aard voortdurend hun verstand verloren vesami: door drank of voedselvergiftiging razend werden obsessi: door duivel of demonen bezeten insani: gekken zonder meer, zo geboren Leuven: Davidsfonds. 2000, p11. 3 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p11. 4 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

18 Het gebruik van deze namen en begrippen was een poging om greep te krijgen op het verschijnsel zotheid. We merken dat sommige namen de geschiedenis overleefd hebben en gekoppeld werden aan een specifiek ziektebeeld binnen de huidige psychiatrie De middeleeuwse romanliteratuur In de middeleeuwse romanliteratuur komt het begrip geestesziekten overeen met wat wij psychose noemen; de psychotische mens die de realiteit van de wereld rondom hem niet meer als zodanig in zijn greep heeft. De middeleeuwse romanschrijvers maakten gebruik van figuren om deze psychotische mens te beschrijven. Zo was er de nar, de heks, de simulant, de geestesgestoorde vorst, wondermensen en duivelskinderen. Maar de bijzonderste van deze beschreven figuren was waarschijnlijk de woudman. Deze figuur diende als projectie van de menselijke behoefte aan een niet-ingetoomde lustbevrediging. Hij werd voorgesteld als een naakt, behaard figuur dat in het bos verblijft en ieder menselijk contact schuwt. Hij is agressief en seksueel ontremd. Enkele middeleeuwse verhalen waarin de woudman beschreven wordt: Merlijn zijn drie broers komen om op het slagveld. Merlijn houdt niet op met klagen, strooit as over zijn haren, scheurt zijn kleren en liggend op de grond rolt hij heen en weer. Hij vlucht in de bossen en leidt daar een verwilderd bestaan. Geteisterd door een kwaal die hem van buitenaf opgelegd lijkt transformeert hij zo in een woudman. 5 Tristan wil zijn geliefde Isolde bereiken. Hij vermomt hem als woudman om het kasteel te bereiken maar op andere momenten wordt hij echt waanzinnig uit jaloersheid en verandert hij echt in een woudman De evolutie van de geesteszieke Zoals we zagen probeerden artsen uit de Griekse oudheid verklaringen te vinden voor geestesziekten. Toch zien we dat dit niet vanzelfsprekend was aangezien sommige mensen heel bizarre gedragingen vertoonden. Soms waren geesteszieken 5 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p11. 6 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

19 echt een last in deze moeilijke tijden waardoor we gruwelijke taferelen zien opduiken. Zolang de geesteszieke niet echt lastig en gevaarlijk was werd hij nog getolereerd en in eigen familiekring opgevangen, maar wanneer de persoon een gevaar werd voor zichzelf en voor anderen ging men op zoek naar middelen om hem te kalmeren en te beschermen. Men ging hem niet genezen want men had in die tijd al lang aanvaard dat zo n persoon toch niet te genezen was. Dat het over een ziekte ging werd zelfs niet uitgesproken, hij was bezeten door de duivel of kwade geest. Er werden geselingen aangewend om zichzelf te pijnigen en werkelijke of vermeende zonden uit te boeten. Binnen de behandeling was de relatie tussen de termen zonde, schuld, straf en ziekte steeds aanwezig. Men liet soms mensen stikken in een kussen, het smoren van dollen, om hun zo uit hun lijden te verlossen en hen te redden van het gevaar van godsverloochening De verschillende terreinen van zorg Ook in deze tijd kwam de zorg, als we dit al zo kunnen noemen, vanuit verschillende terreinen. We maken een onderscheid tussen de familiale, stedelijke, institutionele en kerkelijke zorg De familiale zorg Reeds in de Middeleeuwen was er in familiale kringen bezorgdheid om de geesteszieke. Aangezien er sprake was van machteloosheid zocht men naar wegen en middelen om de zieke te beschermen tegen zichzelf. Maar er was geen eensgezindheid over de kwaliteit van verstrekte zorgen waardoor er schrijnende taferelen ontstonden: Een jongeman van zestien jaar, die jarenlang in een varkenskot had gelegen in de hut van zijn vader, een herder. Hij had het gebruik van ledematen en geest zozeer verloren dat hij het eten uit zijn kom likte, als een dier. 8 7 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p36. 8 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

20 Veel hing af van de financiële middelen waarover men beschikte om een eigen bewaking en zorg te ontwikkelen. Toch waren de familiale relaties en de ruimere sociale banden van die aard dat er heel wat solidariteit bestond De stedelijke zorg In de 13 e eeuw zag men in de steden stilaan gasthuizen ontstaan. Deze gasthuizen waren in de eerste plaats voor de arme zieken want de rijkere mensen zorgden ervoor dat ze hun zieken thuis konden verzorgen. Vanaf het ontstaan van deze gasthuizen was er een kerkelijke betrokkenheid bij de stedelijke armen- en ziekenzorg. Er werd een onderscheid gemaakt tussen zieken en arme bejaarden enerzijds en de dollen, lepralijders en andere besmettelijke ziekten anderzijds. Voor de dollen en de geesteszieken voor wie de thuissituatie onmogelijk werd, werden dolhuisjes, verplaatsbare isoleerkamers, opgericht die men plaatste aan een privéwoning, aan de stadspoort of bij het gasthuis. De stad nam de financiële last op zich om de afzondering mogelijk te maken. Daarnaast werden dolhuizen opgericht waar agressieve krankzinnigen terecht konden. Het oudste dolhuis, het Sint-Janshuis, werd in 1191 opgericht te Gent. De abt van de Sint-Baafsabdij regelde er de opvang en de betaling van de zorg. De uitzet van de dolhuizen bestond uit blokken, ijzers, ketenen en boeien voor de handen en voeten, wat wijst op de ernst van de aandoeningen bij de opgenomen krankzinnigen. Vanaf 1656 werden de minder gevaarlijke zieken opgesloten in de gevangenis, onder meer in de kelders van het Geraard de Duivelsteen te Gent. In 1756 kwam er een scheiding tussen mannen en vrouwen De institutionele zorg De meeste geschiedschrijvers plaatsen het begin van de institutionele zorg voor geesteszieken rond 1409 omdat toen in Valencia een hospitaal werd opgericht voor armen, onnozelen en krankzinnigen samen 10. Vanaf dat moment zien we dat er steeds meer geesteszieken in dolhuizen worden opgesloten, daarmee raken ze van de maatschappij geïsoleerd en spelen ze ook geen sociale rol meer. In Parijs worden er na een administratieve hervorming in 1656, twee grote hospita voor zieken, 9 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

21 misdadigers, thuislozen en krankzinnigen gesticht. Bicêtre voor mannen en de Salpêtrière voor vrouwen 11. Dat de situatie in deze hospita schrijnend was kan men afleiden uit een fragment over de cellen in de Salpêtrière: Deze cellen waren vaak levensgevaarlijk omdat s winters, als het water van de Seine hoog stond, de cellen, die ongeveer ter hoogte van de straatgoten lagen, niet alleen erg ongezond waren maar bovendien een toevluchtsoord van grote ratten die zich s nachts op de ingeslotenen stortten om deze overal waar ze maar konden te beknagen. Er zijn daar krankzinnige vrouwen aangetroffen die aan handen, voeten en gelaat overdekt waren met vaak dodelijke beten. (Desportes over de cellen in de Salpêtrière) De kerkelijke en kloosterlijke zorg Ook in de kloosters kwamen net zoals de armen ook krankzinnigen terecht. Ze werden hier liefdevol opgevangen vanuit een voorliefde voor de navolging van Christus armoede 13. Sommigen reageerden scherp op de welstand van de abdijen en het daarmee samenhangend gebrek aan sociale bewogenheid bij de clerici. Daardoor ontstonden, als antwoord op de opvangnood, een aantal nieuwe vormen van kloosterleven die een rol speelden in de zorg voor geesteszieken. 2.3 Het ontstaan van de psychiatrie in 19 e eeuw Voor het einde van de 18 e eeuw was er dus nog geen sprake van de psychiatrie. Mensen werden thuis, in gasthuizen of dolhuizen opgesloten. Dit had dus verregaande gevolgen voor personen die met een psychische stoornis te kampen kregen. In het volgende fragment kun je lezen hoe men bijvoorbeeld in Ierland rond 1817 met psychiatrische cliënten omging: Niets is zo schokkend als waanzin in de hut van een Ierse keuterboer. Wanneer een sterke man of vrouw daaraan gaat lijden, kunnen ze niets anders doen dan een kuil 11 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

22 graven in de vloer van de hut, net zo diep dat de persoon kan gaan staan, met een voederbak erop om te voorkomen dat hij overeind komt. Die kuil is ongeveer anderhalve meter diep en daar geven ze dat beklagenswaardige wezen zijn eten en daar sterft hij ook meestal. (citaat uit William P. Letchworth, The Insane in Foreign Countries, New York 1889, p172). 14 Dat de geesteszieke werd geteisterd doorheen de verschillende dimensies van zijn mens zijn was een constante doorheen die tijd. Hij moest zijn vroegere plaats in het maatschappelijke gebeuren opgeven en werd gemarginaliseerd en soms ook gedood. Voor 1800 kan men spreken van een soort schrijnende zorg voor geesteszieken maar de gerichte ontwikkeling van een meer wetenschappelijke benadering, die we psychiatrie kunnen noemen, kende pas na de Franse Revolutie een doorbraak 15. In verschillende West-Europese landen ontstond bijna gelijktijdig een reactie tegen de ongedifferentieerde opsluiting. Het geheel van de opsluiting straalde weinig menselijkheid uit en het gebruik van dwangmiddelen stond meer en meer ter discussie. Men wou de situatie van de geesteszieken in de gestichten verbeteren en de opname in die gestichten ook als een therapeutisch middel gaan beschouwen De geschiedenis van de psychiatrie Het ontstaan van de psychiatrie is geleidelijk aan tot stand gekomen door de invloed van enkele belangrijke figuren. Het feit dat men begon stil te staan bij de eventuele voordelen van een opsluiting zorgde voor het ontstaan van de morele behandeling. Hierdoor gebeurde er tal van positieve veranderingen binnen het gesticht Nieuwe ideeën uit Engeland: de morele behandeling William Cullen ( ) 16 was de eerste die een systematische classificatie maakte van alle ziekten. Door deze systematische classificatie werd de zogenaamde bezetenheid ook een aandachtspunt in de medische wereld. William Battie was de 14 Shorter, Edward. Een geschiedenis van de psychiatrie. Van gesticht tot Prozac. Nederlandse vertaling door Tine Davids. Amsterdam: Ambo. 1998, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds p

23 eerste geneesheer die pleitte voor de therapeutische voordelen van een behandeling in het gesticht. In 1758 schreef hij het werk Treatise on Madness, waarin hij de opname in een gesticht als therapeutisch middel verdedigde. Battie sprak als eerste over het begrip moral managemens of the insane, dit begrip groeide later uit tot moral treatment 17. Hij adviseerde om de zieke een soort isolatiekuur te laten ondergaan en benadrukte dat geestelijke stoornissen wel geneeslijk zijn. De term morele behandeling kreeg steeds ruimere bekendheid toen Francis Willis, een priester in Engeland, in 1791 te maken kreeg met koning George III. Deze vorst leidde aan een geestelijke stoornis waarvoor men dwangmiddelen gebruikte maar Willis slaagde erin de vorst zonder enige dwang te behandelen. In het begin van de 19 e eeuw verspreidde zich het non-restraint-model, een behandelingsmodel waarbij heel de instelling gericht moest zijn op het bevorderen van kalmte, regelmaat en orde zonder enige dwangmaatregel De morele behandeling in Frankrijk Philippe Pinel ( ) studeerde geneeskunde en was doordrongen van de psychologie van de verlichting en van een progressieve sociale filosofie. Toen hij in Salpêtrière, waar hij directeur was, de boeien afschafte, kreeg zijn naam bekendheid. Pinel stelde een eenvoudige classificatie op met de tweedeling manie, waanzin of stoornis van het verstand, en dementie, afwezigheid van verstandelijke vermogens. 19 Via deze classificatie stelde hij uitdrukkelijk dat geesteszieke individuen te genezen zijn als ze aan een systematisch therapeutisch proces worden onderworpen. Het Engelse idee van de morele behandeling wist hij methodisch toe te passen en te propageren. Hij kon een psychiatrische methode doordrukken waarbij de instelling zelf het instrument bij uitstek werd van de morele behandeling. Samen met andere grondleggers van deze methode beschouwde hij twee aspecten van het leven in een gesticht als therapeutisch 20 : -de omgeving zelf met een geordende dagindeling en met een gemeenschapsgeest 17 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p65 18 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

24 -de relatie arts-patiënt Maar ook in het verrichten van arbeid zag Pinel een positief therapeutisch aspect Psychiatrische stroming in Duitsland Johann Reil ( ) 21, een Duitse arts, was voorstander van het idee om twee verschillende soorten gestichten op te richten. Enerzijds één voor ongeneeslijke patiënten en anderzijds één voor patiënten die wel te genezen waren. Hij werd bekend omdat hij ver ging met zijn behandelingsplannen: zo schakelde hij bijvoorbeeld prostituees in bij het behandelen van mannelijk patiënten. In 1808 bedacht hij als eerste de term psychiaterie wat in 1816 de algemene term psychiatrie is geworden wordt in Duitsland gezien als het ontstaansjaar van de medische psychiatrie naar aanleiding van de hervorming van het dolhuis door J.G. Langermann ( ). Hij splitste het dolhuis op volgens de arbeidsbekwaamheid en onbekwaamheid van de patiënten De gestichttherapie Begin 19 e eeuw werd in West-Europa de gestichttherapie geïnstalleerd en kunnen we spreken van een nieuw tijdperk binnen de behandeling van geesteszieken. Plaats van het gebeuren is uiteraard het gesticht en alleen de rijken kunnen zich nieuwe vormen van therapie veroorloven, die nog niet het label van de krankzinnigenzorg dragen. In alle West-Europese landen ontstond een zeer snelle groei van de instellingen. 22 Niet alleen het aantal gestichten steeg overal maar ook het aantal opgenomen zieken. Deze stijging had volgens sommigen te maken met het succes van de morele behandeling waarin de plaatsing in een instelling een essentiële rol speelde. Maar er waren ook andere factoren die het succes van de gestichten verklaarde. Zo veranderde het gezin aan het einde van de 18 e eeuw vrij grondig. Voorheen was het gezin een samenlevingsvorm waar niet veel belang werd gehecht aan emotionele eenheid maar stilaan groeide het sentimentele klimaat in de 21 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

25 gezinnen. De relaties werden inniger en de nadruk kwam meer te liggen op het echte samenzijn. Zo werd het samenzijn binnen het gezin gestoord wanneer leden uit de band sprongen en vreemde gedragingen vertoonden. Het storende gezinslid laten opnemen in het gesticht was de oplossing om de rust te doen weerkeren. Ook de tolerantie ten opzichte van de medemens verminderde. Daarom werd er meer beroep gedaan op instellingen om de geesteszieke op te vangen. Het ontstaan van een aantal nieuwe vormen van geestesziekten zorgde ook voor de groeiende omvang van de gestichtsopnames. Zo was het bijvoorbeeld dat syfilis, wanneer het onverzorgd bleef, neurosyfilis kon veroorzaken met als gevolg dementia paralytica, een vorm van geheugenverlies 23. Maar ook het alcoholmisbruik nam in die periode enorm toe. In alle West-Europese landen steeg het alcoholgebruik en in onze streken vooral door het bier. Ieder dorp had zijn eigen brouwerij wat ervoor zorgde dat er vaak één café per vijf huizen was. Dit stijgend alcoholmisbruik resulteerde eveneens in een aantal psychiatrische aandoeningen, hallucinaties en delirium bij plotse onthouding. Langdurig overmatig drankmisbruik leidde tot een chronische psychose met geheugenverlies, het syndroom van Korsakov. 24 Deze drie groepen maakten merendeel uit van de chronische populatie in de gestichten. Zo evolueerde stilaan het gesticht van een opbergplaats voor iedereen die niet paste in de maatschappij naar een verzamelplaats van geesteszieken die steeds minder een plaats vonden in de maatschappij De gestichtpsychiatrie in België In België ging de gestichtpsychiatrie van start in Gent. Het Mansweeshuys in het Geraard de Duivelsteen en het Vrouwenweeshuys aan de Zandpoort werden door het stadsbestuur verpacht aan de weesenmeesters, die bij gebrek aan voldoende financiële middelen ex-gevangenen rekruteerden om als bewaker te fungeren 25. In de periode van 1800 tot 1960 was het vooral de Kerk die in België initiatieven ontwikkelde op het gebied van de krankzinnigenzorg. Mede door de kannunik Petrus 23 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

26 Jozef Triest en de jonge dokter Joseph Guislain evolueerde rond 1815 het kerkelijk aandeel tot tachtig procent van de zorg Petrus Jozef Triest In de 19 e eeuw kwam er verandering in de toestand van de weeshuizen omdat de kannunik Petrus Jozef Triest ( ) op het idee kwam vier Zusters van Liefde naar het vrouwenweeshuis te sturen. Hij deed hetzelfde bij het mannenweeshuis. Triest zorgde er zo voor dat in 1815 de Broeders van Liefde de zorg voor de geesteszieken konden overnemen. Door deze verandering kwam het dat Willem I op 11 april 1818 een koninklijk besluit uitvaardigde met een hervormingsprogramma voor het krankzinnigenwezen. Na de tweede wereldoorlog kwam er een Vademecum voor de broeders die werkzaam waren in de zorg voor geesteszieken. In dit vademecum stond dat het milieu waarin de patiënten verkeren zo rustig en ordelijk mogelijk diende te zijn. Het enerzijds scheppen van een rustige, ordelijke omgeving en anderzijds van arbeidstherapie en heropvoeding, hingen samen. Onafscheidelijk verbonden aan een goed ingerichte arbeidstherapie is de zorg voor geregelde ontspanning ter afwisseling van de arbeid Joseph Guislain De Provinciale commissie van Geneeskunde in Noord-Holland schreef een prijsvraag uit om de behandelingsmethoden voor krankzinnigen te verbeteren. Na een hele procedure werd uiteindelijk één voorstel geselecteerd, dat van de jonge dokter Joseph Guislain. Het was Triest die erin slaagde de jonge en veelbelovende arts te laten benoemen tot hoofdgeneesheer van de Gentse krankzinnigengestichten waarvoor hij verantwoordelijk was. Daarmee startte een vruchtbare samenwerking tussen de twee pioniers van de psychiatrische zorg in België: Triest die vanuit religieuze motieven en met een sterke mensenliefde de zorg aanving en ze verrijkte en vervolledigde met de wetenschappelijk-therapeutische benadering van Guislain Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Vademecum van de Broeders van Liefde. Gent Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

27 Het eerste resultaat van hun samenwerking was een intern reglement voor de beide gestichten te Gent, goedgekeurd door de bevoegde commissie op 13 februari De eerste tien artikels van dit reglement waren algemene bepalingen die een goed klimaat en een degelijke behandeling beoogden via orde en regelmaat. Zo werd er bijvoorbeeld aangedrongen op gezonde en gevarieerde voeding, zindelijkheid aan tafel, orde en netheid, het weren van ongewenste bezoekers, enz. De volgende negen artikels behandelden de taken van de afdelingsverantwoordelijken. Zo moest men veelvuldig contact houden met de zieken om zo hun gedrag beter te begrijpen en de geneesheer erover in te lichten. In het reglement werden voor het eerst sinds lang krankzinnigen als zieken beschouwd. Men pleitte erin voor zo weinig mogelijk geweld en er werd arbeidstherapie voorgeschreven. De invloeden van Guislain hadden een enorme invloed. Zo maakte hij een verbinding tussen allerlei somatische, psychische en socioculturele factoren. Hij gaf bijvoorbeeld aan dat de vatbaarheid voor geestesziekte verhoogt naargelang de maatschappij complexer en de bevolkingsconcentratie hoger is, waardoor de mens steeds meer prikkels en indrukken moet verwerken en daardoor in onrust komt. Guislain pleitte ervoor de patiënten zoveel mogelijk aan het werk te zetten omdat volgens hem ledigheid één van de oorzaken van geestesziekte kan zijn. In zijn studiewerk ging Guislain op zoek naar het ideale gebouw. Hij bezocht vele landen en in de Leçons orales zette hij zijn unieke architecturale visie uiteen. In Gent kon hij zijn plannen ten uitvoer brengen en in 1857 verrees een totaal nieuwe instelling, een modelinrichting voor die tijd, die na zijn dood in 1860 naar hem werd genoemd. Dr. Guislain bleef altijd de aanwezigheid van religieuzen in de zorg verdedigen en ontwikkelde een uniek model waarbij de verantwoordelijkheid van de instelling werd verdeeld tussen de overste-directeur en de hoofdgeneesheer. Daarmee was de samenwerking tussen de religieuze en de medische wereld geregeld. Hierdoor ontstond een unieke situatie op wereldniveau. Dit was grotendeels te danken aan het model dat kanunnik Triest samen met Guislain had uitgewerkt, duidelijke bevoegdheidsafbakening tussen geneesheren en religieuzen, een model dat in de praktijk werkbaar bleek

28 Het ontstaan van de psychiatrische ziekenhuizen in België Na de Tweede Wereldoorlog begon men in België in een versneld tempo te bouwen aan wat we later de verzorgingsstaat gingen noemen. In 1944 kwam er een wet op de maatschappelijke zekerheid. Deze wet voorzag in een verplichte ziekteverzekering en een verzekering tegen werkloosheid. Toch moest er wel nog gewacht worden tot 1963 vooraleer er specifieke aandacht besteed werd aan de psychiatrische zorg, dit gebeurde via de wet op ziekenhuizen. De wet op de ziekenhuizen van 23 december 1963 vaardigde normen uit voor psychiatrische ziekenhuisdiensten waarbij een deel van het psychiatrisch ziekenhuis voor het eerst onder de bevoegdheid kwam van het Ministerie van Volksgezondheid. Zo werden de diensten P en O opgericht. De P-dienst was bestemd voor zieken in een acute fase terwijl de O-dienst zich voornamelijk richtte op al dan niet gestabiliseerde geesteszieken die een verdere behandeling nodig hadden. In 1970 verbleven er patiënten in gesloten diensten, 3621 in de O-diensten en 2342 in de P-diensten 29. Om de verschillende bewegingen binnen de psychiatrische zorgverlening meer te stroomlijnen gaf de overheid in samenspraak met de sector een blauwdruk uit met een aantal krachtlijnen voor een vernieuwde werking. Deze Blauwdruk voor de psychiatrie ontstond in het Centrum voor ziekenhuiswetenschappen te Leuven in Men kon hier de volgende krachtlijnen in terugvinden: 1. Er werd gesteld dat de geestelijke gezondheidszorg geïntegreerd moest worden in de ruimere gezondheidszorg en een betere regionale spreiding moest krijgen. 2. De nadruk lag op preventie en op de ontwikkeling van de centra voor geestelijke gezondheidszorg. 3. Instellingen moesten een soepeler opname- en behandelingsplan hanteren waarbij ook partiële hospitalisatie werd vooropgesteld. 29 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

29 4. De algemene stelling luidde dat er te veel psychiatrische ziekenhuisbedden waren. Er moest een afbouw komen in het voordeel van de ontwikkeling van alternatieven zoals beschut wonen. 5. Mentaal gehandicapten en dementen dienden meer aangepast opgenomen en behandeld te worden. 6. Geesteszieken zijn gewone zieken en moeten ook in een algemeen ziekenhuis terecht kunnen. 7. Het statuut van de geesteszieke behoefde dringend aanpassing. Door de blauwdruk en de daaraan gekoppelde wettelijke bepalingen kwam de psychiatrische zorgverlening in een stroomversnelling terecht. Meerdere disciplines vonden hun weg en hun plaats in de instelling en maakten dat de werking multidisciplinair werd. Ook architectonisch verschenen de eerste opnamediensten in een nieuwe stijl: meestal los van de bestaande gebouwen met extra aandacht voor de privacy en ruimte voor therapeutische sessies. Heel schuchter ontstonden de eerste initiatieven voor beschut wonen waarvoor geen normen bestonden en geen financiering De opkomst van de anti-psychiatrie De geschiedenis van de psychiatrie werd gekenmerkt door vele veranderingen, we zien een positieve evolutie voor de patiënten maar nog zeker geen ideale oplossing. De komst van medicamenteuze behandelingen en wetenschappelijke benaderingen zorgde ervoor dat mensen begonnen nadenken over de werking binnen de psychiatrie. Deze medische benadering veroorzaakte het ontstaan van de antipsychiatrische beweging De medische revolutie in de psychiatrie Door de komst van de medicamenteuze therapie in de gestichten ontstond er een soort revolutie, of grote verandering, binnen de psychiatrie. Door deze medicamenteuze therapie stond de psychiatrie plots ver verwijderd van wat eens de 30 Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

30 morele behandeling werd genoemd. Deze verwijdering liet bepaalde mensen niet los en zij verkondigde dat geestesziekte inderdaad een hersenziekte is maar toch ook meer dan dat. 31 Aan de hand van de wetenschappelijke methode is de biologische psychiatrie erin geslaagd de oorzaken en behandelmethoden voor psychiatrische ziekten te ontdekken. Deze wetenschappelijke vorderingen werden mogelijk door samenwerking met genetici, farmacologen, radiologen, biochemici en pathologen 32. In de klinische wereld is het onverstandig gebleken als psychiaters zich voordeden als wetenschappers in een laboratorium. Het zijn en blijven clinici die in de eerste plaats de menselijke kant van de relatie arts-patiënt dienen te versterken om zich ernaast vragen te stellen omtrent de genetische achtergronden. Degenen die dat toch deden, kregen te maken met een enorme woede die tot uitbarsting is gekomen in de jaren zestig en daarna, tijdens de zogenaamde antipsychiatriebeweging 33. Net toen de arts in staat was om organische ziekten in het lichaam te genezen werd de zegekrans van zijn hoofd gerukt. Doordat de psychiaters de psychologische kant van hun relatie met de patiënt begonnen te verwaarlozen - ze konden nu patiënten met penicilline genezen - ontstond een soort vervreemding in de relatie arts-patiënt. De reële verschuiving van psychiatrie naar wetenschap werd geassocieerd met een verlies aan persoonlijke zorg voor de patiënt 34. Het concrete, dagelijkse psychisch leven van de mens moest begrepen worden vanuit een continu interageren van biologische, intrapsychische en intersubjectieve factoren. De mens is niet alleen zijn lichaam maar ook een wezen dat betekenis heeft en betekenis kan geven aan de dingen om hem heen. In die periode waaide er vanuit de VS ook een strekking over die we later de sociale psychiatrie zouden noemen. De Nederlandse psychiater Trimbos omschreef sociale psychiatrie als een bepaalde vorm van psychiatrisch handelen buiten de context van het psychiatrisch instituut Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p Shorter, Edward. Een geschiedenis van de psychiatrie. Van gesticht tot Prozac. Nederlandse vertaling door Tine Davids. Amsterdam: Ambo. 1998, p Shorter, Edward. Een geschiedenis van de psychiatrie. Van gesticht tot Prozac. Nederlandse vertaling door Tine Davids. Amsterdam: Ambo. 1998, p Shorter, Edward. Een geschiedenis van de psychiatrie. Van gesticht tot Prozac. Nederlandse vertaling door Tine Davids. Amsterdam: Ambo. 1998, p Stockman, René. Van nar tot patiënt. Een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven: Davidsfonds. 2000, p

31 2.4.2 Het verdwijnen van de instituten Door de industrialisering zag men een overgang naar een markteconomie en was er een grote behoefte aan arbeidskrachten. De familie kwam meer ter beschikking van de arbeidsmarkt waardoor de zorg voor de hulpbehoevende elders moest plaatsvinden. Zo zagen we dat de instituten ontstonden om families en de maatschappij te ontlasten van de zorg voor de hulpbehoevende mensen. Men is van de zorg bevrijdt maar men betaald hogere belastingen. Na WOII is er verzet tegen deze institutionalisering. Zo wil men pogingen ondernemen om de psychiatrische zorg op een minder institutionele wijze te organiseren. Oorzaken: 1. 2 e helft van de 20 ste eeuw: meer aandacht voor mensenrechten. Aandacht voor de zelfbeschikking van de mensen in het algemeen en voor mensen met psychiatrische ziekten. Reactie op wat de nazi s deden met psychiatrische patiënten. 2. Medische en sociale ontwikkelingen maakten het verblijf in inrichtingen steeds minder noodzakelijk. 3. De betrokkenen beschikken over meer keuzemogelijkheden met behulp van goede voorlichting en advies. 4. Financiële reden: financiering van dergelijke instellingen dreigt een probleem te worden. Een steeds geringer deel werkt en betaalt belasting. De aanzet tot het massale ontslag van psychiatrische patiënten naar de gemeenschap werd een feit. Het proces dat bekend staat als ontintstitutionalisering, werd ook mede veroorzaakt door de komst van de antipsychotica in 1954, het jaar waarin de Food and Drug Administration chloorpromazine toestond 36. Toen het eenmaal mogelijk bleek onrustige patiënten te kalmeren en psychosen te dempen met medicijnen, konden de patiënten in theorie best in een normale omgeving leven totdat hun psychose ten slotte gewoon opgebrand was. Maar al tijdens wereldoorlog II kreeg het grote publiek negatieve verhalen te horen over het gesticht via mannen die daar hun vervangende dienstplicht vervulden. Voor de opkomst van de 36 Heinrich, K. Psychopharmakologie seit Fortschritte der neurologie und psychiatrie 62, 1994, p