Minithema: Leren in Projecten. Omgaan met tegengestelde belangen. Projectonderwijs in het MBO. Geen competenties, wel competent

Transcriptie

1 LEREN IN ONTWIKKELING H R D - t i j d s c h r i f t 3 Minithema: Leren in Projecten Omgaan met tegengestelde belangen Integraal ontwikkelen is samen bewegen Projectonderwijs in het MBO Sturen versus loslaten Geen competenties, wel competent j a a r g a n g 6 m a a r t

2 Sturen versus loslaten EEN PARADOX IN HET BEGELEIDEN VAN LEERACTIVITEITEN J A N I TA M O E S VEEL TRAINERS ZULLEN DE PARADOX HERKENNEN: WANNEER MOET JE DEELNEMERS VAN LEERACTIVITEITEN IN EEN BEPAALDE RICHTING STU- REN EN WANNEER MOET JE ZE JUIST LOSLATEN? WAT LEVERT HET MEESTE LEERRENDEMENT OP? ALLEMAAL VRAGEN DIE GERELATEERD ZIJN AAN STUREN OF LOSLATEN IN LEERACTIVITEITEN. HOE GA JE OM MET DE PARA- DOX VAN STUREN VERSUS LOSLATEN IN LEERACTIVITEITEN? HOE IS DE BALANS TE VINDEN? P A R A D O X Ik kwam deze paradox voor het eerst tegen tijdens mijn afstudeerfase bij Interstudie, een adviesbureau voor onderwijsmanagement. Ik hield me daar bezig met het ontwikkelen van een competentiegericht opleidingsbeleid voor de trainingen van Interstudie. Dit project bestond uit twee delen. Ten eerste schreef ik aanbevelingen over het belang van het loslaten van de rol van trainer als allesweter en het loslaten van een compleet gestructureerd programma gebaseerd op een artikel van Klarus (2003). Hij stelt dat de omslag naar competentiegericht opleiden vooral gaat om loslaten. Hij noemt hierbij voorbeelden als het loslaten van de rol van opleider als plan- 30 M A A R T I L E R E N I N O N T W I K K E L I N G 3

3 ner van het leren en allesweter. In plaats daarvan pleit hij voor de rol van opleider als ondersteuner, coach, regisseur en aanbieder van leerbronnen. Op deze manier wordt de invloed van de lerende op zijn eigen leren groter. De lerende kiest zelf wat hij wil leren waardoor hij zich gerichter gaat ontwikkelen. In mijn afstudeerproject heb ik hiertoe een webbased reflectie-instrument voor de cursisten van Interstudie ontwikkeld. Op deze manier konden de cursisten hun eigen leren meer sturing gaan geven. De paradox ontstond doordat ik tegelijkertijd werkte aan een competentieprofiel voor schoolleiders, de cursisten van Interstudie, het tweede deel van mijn afstudeerproject. Ik vond het belangrijk om de competenties de functie van handvatten te laten vervullen door concrete gedragsvoorbeelden en indeling in niveaus. Zo kan de cursist toch veel beter zijn eigen leren sturen en bepalen wat hij wil leren? Ik merkte wel dat dit uitmondde in het tegenovergestelde van loslaten omdat ik het competentieprofiel juist aan het dichttimmeren was in plaats van de lerende zijn eigen leerweg te laten sturen, datgene waar ik een bladzijde daarvoor zo voor pleitte. Pas later ontdekte dat ik niet zozeer bezig was met het schrijven van een tegenstrijdig afstudeerproduct, maar dat ik op een ontzettend intrigerend onderwerp was gestuit waar trainers waarschijnlijk bijna dagelijks mee te maken hebben. B A L A N S Belangrijke vragen bij sturen versus loslaten zijn: Waarom zou je willen sturen of loslaten? en Hoe ga je er vervolgens mee om? Alleen sturen of alleen loslaten gaat meestal niet. Hoe vind je een balans? Je zou zeggen: sturen waar te veel wordt losgelaten en loslaten waar te veel wordt gestuurd. Dit vraagt om reflectievermogen, een open en eerlijke blik op waar je mee bezig bent tijdens het geven van trainingen. Wat staat voorop? Wat moet er bereikt worden door de training? Wie stelt de doelen: de trainer of de deelnemers? Als je wilt dat de deelnemers hun eigen leren sturen, is het geen goed plan om compleet los te laten of om toch te blijven sturen. Er zal een balans gezocht moeten worden. Wanneer je graag zelfsturing wilt bevorderen in leeractiviteiten, en weet dat hiertoe een zekere mate van loslaten van belang is, kan het voorkomen dat je start met te veel loslaten. Wanneer je merkt dat dit niet werkt, kun je terugvallen in de situatie zoals deze waarschijnlijk al eerder was: sturen, want zolang er gestuurd wordt is er controle en controle geeft zekerheid. Sturen waar nodig en loslaten waar het kan lijkt een goede balans te scheppen. Maar dan blijft de vraag waar je dan precies in moet sturen en waar je los moet laten. I N T E R N E E N E X T E R N E S T U R I N G Vermunt (1998) geeft meer inzicht in waar je moet sturen en waar je moet loslaten met zijn theorie over interne en externe sturing. Interne sturing is te vertalen naar zelfsturing door de lerenden en externe sturing door sturing van het leerproces van de lerende door de trainer. Vermunt spreekt over congruentie, constructieve frictie en destructieve frictie. C o n g r u e n t i e Congruentie ontstaat wanneer er moeilijk losgelaten kan worden omdat lerenden zelfsturing nog niet aankunnen. Strakke sturing biedt hier dus congruentie. Zo n congruentie biedt een M A A R T I L E R E N I N O N T W I K K E L I N G 31

4 Mate van zelfsturing door lerenden Mate van externe sturing door de trainer Strak Gedeeld Los Hoog Destructieve frictie Destructieve frictie Congruentie Gemiddeld Destructieve frictie Congruentie Constructieve frictie Laag Congruentie Constructieve frictie Destructieve frictie Tabel: Wisselwerkingen tussen drie gradaties van externe sturing en drie gradaties van zelfsturing van leerprocessen (Vermunt 1998) mooi evenwicht, maar betekent tegelijkertijd stilstand van het leerproces richting zelfsturing. Achteroverleunen is een beeld dat je vaak ziet bij congruentie. De trainer is hard aan het werk en de deelnemer consumeert erop los met als gevolg dat de deelnemers niet zelf aan de slag gaan. Dit merkte ik zelf ook toen ik een cursus volgde in het leren schrijven van onderzoeksrapporten. De deelnemers hadden nog te weinig ervaring met de specifieke schrijfstijl die gebruikelijk is bij het schrijven van onderzoeksrapporten. De teksten van de deelnemers werden dan ook tot op de letter voorzien van feedback. Dit werkte goed, omdat de deelnemers vooruit gingen met hun schrijfstijl, maar tegelijkertijd was het ook mooi makkelijk om de verbeteringen die de cursusleider had aangebracht over te nemen. Gevolg: de deelnemers weten nu hoe hun schrijfstijl tijdens de oefenmomenten verbeterd kon worden, maar kan de deelnemer het nu ook zelfstandig? Dit is een voorbeeld waar misschien te veel gestuurd wordt tijdens de cursus in wat de deelnemer moet leren en te veel losgelaten wordt in het eigen maken van de vaardigheid. C o n s t r u c t i e v e f r i c t i e Wanneer zelfsturing een belangrijke rol speelt, zoals bij de transfer van het geleerde in een training naar de praktijk, biedt een constructieve frictie meer uitkomst. Hierbij wordt gestuurd of begeleid waar nog niet losgelaten kan worden, maar dan in de zin van ontwikkelingsgericht begeleiden: sturen met uiteindelijk loslaten als doel. Dit kan door gedeelde sturing wanneer de zelfsturing nog laag is of door losse sturing wanneer de zelfsturing al enigszins ontwikkeld is. Een goed voorbeeld hiervan kwam ik tegen tijdens een training Coachend Leidinggeven waarbij een acteur werd ingezet voor de rol van gecoachte. De lerenden werden gestuurd in het gedeelte waarin de theorie van het coachen aangeboden werd. Vervolgens konden ze oefenen met een acteur in het voeren van coachingsgesprekken. Bij de ene deelnemer kon veel worden losgelaten, hij startte het coachingsgesprek vloeiend en vroeg om feedback wanneer hij er even niet uitkwam. Bij een andere deelnemer was soms iets meer sturing nodig door het geven van een paar tips tijdens een time-out van het coachingsgesprek. De trainer voelde aan welke deelnemer nog meer sturing nodig had en welke deelnemer meer losgelaten kon worden. De mate van vordering van het leerproces speelt hier een rol, maar ook de manier waarop de lerende het beste en liefste leert: liever met wat meer handvatten of juist door te experimenteren. D e s t r u c t i e v e f r i c t i e Bij fanatieke loslaters of fanatieke stuurders gaat het vaak mis als een destructieve frictie wordt gecreëerd. Hierbij wordt losgelaten waar eigenlijk nog niet losgelaten kan worden en vaak ook gestuurd waar niet meer gestuurd hoeft te worden. Lerenden kunnen hierdoor gefrustreerd raken omdat ze zich enerzijds niet gewaardeerd voelen in wat ze wel kunnen en anderzijds hulpeloos voelen omdat ze met leeractiviteiten worden opgezadeld die ze nog onvoldoende kunnen uitvoeren. Hierbij gaat het niet om het ontbreken van inhoudelijke kennis of vaardigheden, maar om het ontbreken van vaardigheden om zonder sturing of zonder kaders aan de slag te gaan. In trainingen kan dit iets simpels betekenen als onvoldoende uitleg van een opdracht of onvoldoende kennis of vaardigheid voor een bepaalde werkvorm. 32 M A A R T I L E R E N I N O N T W I K K E L I N G 3

5 V I S I E T R A I N E R Naast inzicht in het hoe en wanneer van sturen en loslaten is het misschien nog wel interessanter om stil te staan bij de vraag waarom je wilt sturen of loslaten als trainer en waarop je dan wilt sturen of loslaten. Sturen of loslaten op het proces heeft sterk te maken met je mensbeeld: vertrouw je erop als begeleider dat lerenden meer zelf kunnen dan je denkt of ben je van mening dat lerenden sturing nodig hebben omdat ze leeractiviteiten zelf nog niet voldoende kunnen doorlopen? Daarnaast kan het ook te maken hebben met je inschatting van wat deelnemers kunnen of nodig hebben. Wat is je visie als trainer? Wil je deelnemers alleen iets meegeven in een training of wil je dat ze na het volgen van de training zelf een heel eind verder kunnen komen? Het is zinvol om als begeleider van leerprocessen stil te staan bij waar de behoefte aan sturing vandaan komt: is dit je eigen behoefte, uit angst om los te laten en controle te verliezen of is het de behoefte van de lerende om sturing te krijgen? En hoe zit het met je vertrouwen in het kunnen van de lerende? C H E C K L I S T De volgende checklist kan een handvat zijn voor trainers bij hun (zelf )analyse naar vraagstukken over sturen versus loslaten in leeractiviteiten. Dit is overigens wel één weg naar Rome, een gestuurde weg om het zo maar te zeggen. Ik geloof vast dat er naast deze checklist ook talloze andere wegen zijn om met vraagstukken over sturen versus loslaten om te gaan! 1. Waarom wil ik sturen of loslaten? Wat is het doel hiervan? 2. Wie heeft er behoefte aan sturen of loslaten? Waar zijn deze behoeftes op gebaseerd? 3. Wat is het heersende beeld van mij als trainer en van de deelnemers met betrekking tot de mogelijkheid en het kunnen van sturen en loslaten? Kan ik als begeleider loslaten? Kunnen de lerenden meer zelfsturing aan? 4. Wat zijn manieren om te sturen in deze leeractiviteit? 5. Wat zijn manieren om los te laten in deze leeractiviteit? 6. Hoe kan een balans ontstaan? Wat doe ik als begeleider van de leeractiviteit hiertoe heel bewust wel en heel bewust niet? 7. Zijn er nog angsten of belemmeringen van mij als trainer en/of van de deelnemers? Spoor ze op, bekijk de oorzaak en vertrouw erop dat loslaten ook zeer effectief kan zijn! B A L A N S Uit de checklist blijkt dat de beste manier om de balans te vinden tussen sturen en loslaten gelegen is in bewustwording. Wanneer je je als trainer bewust wordt van enerzijds wat je doet en waarom je het doet en anderzijds wat je je deelnemers wilt bieden en waarom, vind je de balans en je aanpak. Dit merkte ik ook tijdens de workshop die ik gaf over sturen versus loslaten. Ik kreeg te maken met voor mij onbekende deelnemers, wat voor mij een reden was om enige sturing te bieden. Ik wilde sturen door het aanbieden van een werkvorm om gericht met dit thema aan de slag te kunnen gaan. Daarnaast wilde ik loslaten door de cases over sturen en loslaten uit de praktijkervaringen van de deelnemers te laten komen. Doel: dicht bij de praktijk blijven en toch gericht werken met dit thema om te voorkomen dat het blijft bij een praatje. Tijdens de workshop heb ik ervaren dat ik het nog best eng vind om los te laten, terwijl ik merkte dat de deelnemers dit juist kan helpen. Mijn behoefte aan sturen kwam op dat moment voort uit onzekerheid over mijn optreden. Ik wilde iets goeds bieden door hard te werken, me niet realiserend dat achteroverleunen als trainer soms ook heel veel goeds kan bieden! Stoeien met sturen en loslaten kan zeker frictie opleveren, maar dan wel constructieve frictie hopelijk, zowel voor de trainer als voor de deelnemers! L i t e r a t u u r Klarus, R., Competentiegericht opleiden, in P.W.J. Schrama- de (red.) Handboek Effectief Opleiden, Den Haag: Elsevier, december Online beschikbaar: shpo/content/competentieontwikkeling.xml_dir/compe- tentiegericht_opleiden.pdf Vermunt, J., De wisselwerking tussen leren en onderwijzen, in L.J. Vermunt & L. Verschaffel (Eds.), Onderwijzen van kennis en vaardigheden. Onderwijskundig Lexicon, Editie III (pp. 7-18), Alphen aan den Rijn: Samson, Janita Moes werkt als ontwikkelaar voor het onderwijs in Trainen en Coachen bij Opleidingskunde aan de Hogeschool van Arnhem & Nijmegen. Daarnaast schrijft ze haar doctoraalscriptie voor Onderwijskunde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen over het bevorderen van zelfgestuurd leren binnen het HBO-onderwijs. Dit artikel is het uitvloeisel van haar workshop over sturen versus loslaten bij NVO2. janita.moes@han.nl M A A R T I L E R E N I N O N T W I K K E L I N G 33

6