Sprakeloos Lanoye Tom

Transcriptie

1 Sprakeloos Lanoye Tom

2 1. Artikel 'Sprakeloos': Tom Lanoye neemt afscheid van zijn ouders 'Wat is het verschil tussen een nicht zijn en een neger?' Tom Lanoye (51) heeft in Zuid-Afrika, zijn tweede stek, wat bijgeleerd. 'Als je een neger bent, hoef je dat niet te vertellen aan je ouders.' Zijn eigen coming-out is een onverwachte subplot in 'Sprakeloos', het boek over zijn moeder en haar aftakeling in haar laatste levensjaren. In zijn Antwerpse loft stel ik voor om het eerst over die outing te hebben. Dat heeft het voordeel dat we die wervelende moeder van hem, levenslang amateuractrice en een anderhalve meter hoge spraakwaterval, eerst nog eens in volle glorie aan het werk zien en horen, voor we haar verval becommentariëren. December 1980 was de maand dat de prille auteur zich tegenover slager en slagersvrouw Roger Lanoye en Josée Verbeke eindelijk tot de herenliefde zou bekennen. Zou. Want er kwam wat tussen. 'In de nacht van 15 op 16 december 1980,' zo staat het beschreven in zijn prozadebuut 'Een slagerszoon met een brilletje', 'reed mijn broer Guy in Turnhout tegen een boom en verloor het leven.' Het was een dreun voor de jonge Lanoye, maar vooral zijn moeder zou er nooit meer van herstellen. 'Het maakt je woest dat bijna ieder leven zo moet eindigen: in volle onwaardigheid' Tom Lanoye «Jaren later zei ze me: 'Had ik op voorhand geweten dat ik één kind ging verliezen, ik had gekozen voor géén.' Zoiets te moeten horen uit de mond van dat vijfvoudig moederbeest - dat zegt alles over de kracht van dat gevoel. Pas door 'Sprakeloos' te schrijven ben ik gaan beseffen hoezeer de dood van Guy als een splinterbom ons gezin uiteengehaald heeft. We spraken nadien nog weinig met elkaar. Dat had ook te maken met de manier waarop mijn moeder er weer bovenop probeerde te raken: via het spiritisme. Mijn vader had een medium gevonden dat haar weer met Guy in contact bracht. Dat schiep verwijdering tussen ons, want ik heb geen talent voor spiritisme. Hoe dikwijls kan je zeggen: 'Geweldig dat je zoiets gevonden hebt, ma, maar ik geloof er niet in'?» Outing uitgesteld dus, tot de zomer van Het decor was 'de bungalow', een buitenhuisje op een steenworp van Sint-Niklaas waar het slagersgezin de zondag doorbracht; men stelle er zich rododendrons bij voor en een proper gazon (Tom: 'Ik zweer je dat ik mijn vader dat gazon ooit heb zien stofzuigen.')

3 Lanoye «Ik heb nooit een vadermoord moeten plegen, wél een moedermoord. Het was echt een double take: ik had het moment gekozen - vlak voor hun pensionering, de sluiting van de zaak, met alle bijbehorende gedoe qua opkuis en verhuizing, dan hadden ze meteen wat om zich aan vast te klampen, qua verwerkingstherapie - én ik had de locatie en de enscenering gekozen. Als getuige had ik er het medium bij gehaald dat voor mijn moeder zo belangrijk was. Daardoor stond ze schaakmat, dat wist ze, ze kon daar geen scène maken, moest het houden bij: 'Welja, dan is het maar zo.'» Die scène volgde een week later, over de telefoon. Ze was heftig, valt te merken aan de dialoog die Lanoye in 'Sprakeloos' opvoert. Zij: 'We hadden het bij vier (kinderen) moeten houden. Mijn lijf was al te oud bij u.' Ik: 'Wablief?' Zij: 'We waren nog zo blij dat ge normaal waart en geen mongooltje.' Ik: 'Ach zo. En nu voel je je toch nog bedot?' Zij: 'Met een mongooltje valt ge minder in affronten dan met iemand zoals gij.' Ik: 'Ik zal een mongooltje zoeken als lief. Dan val je al wat minder in affronten.' Zij: 'Kies wie ge wilt, hij komt ons kot niet in.' Lanoye «Dat is letterlijk wat er toen gezegd is, want wees maar zeker: 't was wel het soort gesprek dat in je hoofd blijft spoken. Een fucking goeie dialoog, toch? Geweldig theater! Maar goed dat mijn coming-out een jaar of vier uitgesteld was; ik stond intussen wat sterker in mijn schoenen om die clusterbommen van haar aan te kunnen en op gepaste wijze terug te schieten. Dat ik een mongool zou gaan zoeken, is toch geen kwaad antwoord? Het is inmiddels gelukt - grapje, René!» BRON: 28 september 2009

4 2. Wie is Tom Lanoye? Tom Emiel Gerardine Aloïs Lanoye (Sint-Niklaas, 27 augustus 1958) woont en werkt in Antwerpen, België, en Kaapstad, Zuid-Afrika. Hij schrijft in het Nederlands en is een van de meest gelezen en gelauwerde schrijvers van zijn taalgebied. Hij heeft zich bekwaamd in bijna alle literaire genres, van poëzie tot korte verhalen, van satirische columns tot romans en toneel. Er is werk van hem vertaald in meer dan twaalf talen. In 1985 verscheen zijn prozadebuut Een slagerszoon met een brilletje. Andere hoogtepunten uit zijn oeuvre zijn de melancholische roman Kartonnen dozen (1991), alsook Het Goddelijke Monster (1997), dat samen met Zwarte tranen (1999) en Boze tongen (2002) de ultieme trilogie vormt over het uiteenvallende hart van Europa België. Deze trilogie wordt door de Vlaamse staatszender Eén verfilmd als tiendelige televisieserie. De bestseller Het derde huwelijk (2006) werd genomineerd voor zowel De Gouden Uil als de Libris Literatuur Prijs. Eind 2009 verscheen zijn langverwachte roman Sprakeloos, die handelt over de dood van zijn moeder een amateuractrice die, na een beroerte, haar spraak verliest. Sprakeloos laat zich lezen als een onverwacht vervolg, achttien jaar na dato, op het al even autobiografische Kartonnen dozen. De roman werd lovend onthaald. Volgens de krant De Standaard is Lanoye een schrijver op het toppunt van zijn kunnen, De Morgen heeft het over een hartverscheurend en hilarisch boek, terwijl De Tijd de roman moeiteloos naast het beste van Claus en Boon plaatst. Sprakeloos prijkt momenteel op de shortlist van de Gouden Uil én de Libris Literatuur Prijs. Zijn theaterwerk omvat een twintigtal titels en oogst veel lof in het buitenland. De cyclus Ten Oorlog (1997) een rigoureuze bewerking van Shakespeares Koningsdrama s, zeg maar: The Wars of the Roses was een eclatant succes in de Nederlanden. Deze samenwerking met regisseur Luk Perceval betekende ook beider doorbraak in Duitsland. Onder de titel Schlachten stond het drie seizoenen op scène, van München over Berlijn tot Hamburg, waar het eveneens mocht rekenen op bekroningen en een groot publiek. Andere theaterwerken van Lanoye die zowel nationaal als internationaal hoog scoorden zijn onder meer Mamma Medea (2001) (gespeeld in onder andere het Pools, het Afrikaans en het Catalaans) en Fort Europa (2005), naast Mefisto For Ever (2006) en Atropa. De wraak van de

5 vrede (2008). Deze twee laatste vormden het begin- en eindstuk van Guy Cassiers De Triptiek van de Macht, werden bejubeld op het Festival d Avignon en maakten een grote Europese tour in het Nederlands met ondertiteling. Ze werden ook verschillende keren in het Duits geënsceneerd. Onlangs verscheen Atropa in boekvorm in het Duits. Momenteel werkt Lanoye aan twee nieuwe stukken, andermaal in nauwe samenspraak met de regisseurs ervan respectievelijk Guy Cassiers (Toneelhuis, Antwerpen) en Ivo van Hove (Toneelgroep, Amsterdam). In eigen land staat Tom Lanoye tevens bekend om de levendige manier waarop hij zijn eigen werk op de planken performt, vaak in avondvullende theaterprogramma s waarmee hij vervolgens langs de grote schouwburgen van Vlaanderen en Nederland toert. In 2005 eindigde hij op nr. 84 in de Vlaamse versie van De Grootste Belg. Twee jaar later won hij in Nederland de Gouden Ganzenveer voor zijn oeuvre. Lanoye groeide van enfant terrible tot gevestigde waarde voor alle vormen van teksten en schriftuur, zowel voor boeken, kranten, tijdschriften en andere drukwerken, voor toneelopvoeringen, cabaret- en zangvoorstellingen, dit alles onder eender welke vorm en in de meest ruime zin van het woord (citaat uit de statuten van de in 1992 opgerichte naamloze vennootschap L.A.N.O.Y.E.). BRON:

6 3. 3 recensies 1. Een prachtig eerbetoon Bespaar ons die strijdkreet van de schoolfrik, dat afgezaagde Geen woord te veel. Een adagium dat je blijkbaar ook nog eens hoort uit te spreken alsof je juist een nachtemmer azijn hebt leeggedronken. Tom Lanoye maakt zijn positie in het literaire landschap duidelijk met deze stelling in de vorige jaar uitgekomen autobiografische vertelling Sprakeloos. In een handleiding, daarin moet geen woord teveel staan, vindt hij en hij vervolgt met de programmatische zinnen: Maar als het gaat over letteren die niet in de eerste plaats naar schoonheid haken, maar naar waarachtigheid, zelfs al moeten ze daarvoor uit hun voegen barsten en knarsen en botsen en krijsen? Kom dan om de liefde Gods niet elke keer en bij ieder thema aankakken met dat vervloekte Minder is meer, dat bij enkele grootmeesters, ik geef het grif toe, briljante boeken heeft opgeleverd, tijdloze teksten, nederigmakende chefsd oeuvre, maar dat daarbuiten voornamelijk wordt misbruikt door onmachtigen en ongetalenteerden om hun gebrekkige greep te verhullen op zowel hun materiaal als hun materieel. Opmerkelijke uitspraken, juist in een boek dat de titel Sprakeloos heeft en die verwijst naar de moeder die door enkele beroertes getroffen wordt en een vorm van afasie krijgt waardoor haar spraakvermogen ernstig wordt aangetast. Dit boek zet de auteur tegenover die ziekte. Dit boek dat draait om de moeder Josée Verbeke is een taalbouwsel van protest tegen de dood van de moeder, tegen de stilte. Dit is het boek dat de slagerszoon met een brilletje beloofd had aan zijn zeer liefdevol beschreven vader, maar dat hij pas kon afmaken na diens dood. Dit is een boek waarbij je op elke bladzijde de noodzaak voelt dat het geschreven moest worden. Het is een prachtig eerbetoon geworden aan zijn ouders. Sprakeloos is opgedeeld in drie delen: Hij, Zij en Ik. Het eerste deel vormt de aanloop tot het schrijven. Je ziet een schrijver die zich aan het oppeppen is om een grootse prestatie neer te zetten. Lanoye aarzelt en stelt uit, maar weet uiteindelijk precies wat hem voor ogen staat. Want zoals men niet kán vertellen over haar zonder uit te weiden over hem, zo kan ik niet schrijven over hen beiden zonder uit te weiden over de godganse wereld die ik heb leren kennen, en waarover zij regeerde, jarenlang. En dat is precies wat er in deel twee, dat verreweg de meeste ruimte inneemt, gebeurt. Lanoye brengt zijn jeugd tot leven, het stadje

7 Sint-Niklaas en dan vooral de buurt waar de ouders van Lanoye een slagerij hadden. Ook de mensen die in de winkel kwamen worden beschreven, evenals de carrière in het amateurtoneel van zijn moeder. Zijpaden worden ingeslagen, omwegen gemaakt, alle verhalen uit het verleden worden van stal gehaald en die voorkomen dat de moeder gereduceerd wordt tot het geestelijke wrak dat ze in haar laatste jaren was. Tegenover de ontmenselijking in de kliniek, zet Lanoye het dagelijkse leven van weleer waarin de moeder de spil in huis was. Aardige anekdotes worden afgewisseld met minder prettige herinneringen, bijvoorbeeld aan zijn eigen coming-out, die vooral als een schande voor de familie werd ervaren. Maar naast haar branie komt ook haar radeloosheid aan de orde als haar oudste zoon bij een ongeluk om het leven komt. Als je bij het derde deel aankomt, dat slechts kort het einde beschrijft van de ouders en waarin de schrijver de rekening opmaakt van dit boek, dan kun je als lezer slechts diep buigen voor een schrijver die je in een paar honderd bladzijden een complete wereld heeft geschonken en in al die taalvirtuositeit waarachtig is gebleven. Sprakeloos werd genomineerd voor de Gouden Uil en voor de Libris Literatuurprijs. De Gouden Uil liep hij mis. De Libris Literatuurprijs wordt uitgereikt op 10 mei. Tot die tijd zullen ook de andere genomineerden hier worden besproken. BRON: Coen Peppelenbos, 30 april 2010

8 2. Met Sprakeloos trekt schrijver Tom Lanoye een vette streep onder zijn verleden van bescheiden slagerszoon in de provinciestad Sint-Niklaas. Bescheiden mag dan vooral naar zijn afkomst verwijzen. Klantvriendelijke nederigheid was voor moeder Lanoye immers een deugd die slechts vanachter de toog beoefend werd. Haar echte leven bestond uit exuberantie en bravoure die op de planken van het amateurtoneel thuis hoorden, tot een beroerte haar in enkele seconden sprakeloos maakte. In een roman die geen roman mag heten schetst Tom Lanoye een zeer mooi portret van een vader, een familie, een wijk en vooral een moeder. Het is een anti-retorisch boek dat als hommage aan een levenslustige en welbespraakte vrouw alleen maar retorisch en uitbundig kon zijn. Gêne en herkenning wisselen elkaar bij de vijftigjarige zoon in snel tempo af. Hilariteit en bewondering zijn het deel van de lezer. Breedvoerig lamento Over zijn jeugd schreef Tom Lanoye al in zijn debuut Een slagerszoon met een brilletje en de kaskraker Kartonnen Dozen. In Sprakeloos komt dit alles nog eens terug in een breedvoerig lamento voor zijn moeder. Josée Verbeke overleed na een beroerte en een lijdensweg die twee jaar duurde. Kort daarna overleed ook vader Lanoye. De verdwijning van zijn ouders maakte de weg vrij voor dit boek, waarnaar beide ouders, ondanks al hun twijfels over de solvabiliteit van een schrijversbestaan, sterk hadden verlangd. Er is maar een slag volk verfoeilijker dan mensen die slecht schrijven over hun ouders. Dat zijn mensen die niet schrijven over hun ouders, zegt moeder Lanoye, die na haar huwelijk een hoge positie in een textielbedrijf opgaf om zich met haar echtgenoot, zijn zaak en hun weldra kroostrijk gezin bezig te houden. En te domineren met het perfect beheerste palet der huishoudelijke afpersing. Haar gefnuikte ambitie vond een uitweg in het amateurtoneel. Nakomertje Tom was de gewillige soufleur die, bij de instudering van een nieuw stuk, alle andere rollen op zich mocht nemen. Zwier en schmier werden hem met de paplepel ingegeven. Haar koppige weerbaarheid was ook een voorbeeld. Als zoon Tom, na lang aarzelen, zijn homoseksuele geaardheid aan zijn moeder openbaart, hanteert hij precies dezelfde wapens in zijn strijd om erkenning en zelfstandigheid. Lukraak geknetter Aarzelen en wachten, uitweiden en uitstellen is ook wat deze roman die geen roman mag heten vorm en spankracht geeft. Van de eerste beroerte die haar sprakeloos maakt en die haar in agressieve buien manlief naar de keel doet grijpen, tot haar langzame dood in een verzorgingstehuis, komen de bladzijden als lukraak geknetter onder de hersenpan uit zijn pen. De zoon stileert nog een laatste keer de eindeloze anekdotes en verhalen rond een volkse

9 buurtslagerij in een Vlaamse provinciestad. Zijn boek wil de taal herstellen die een bloedklontertje in haar hersenen tot een onbegrijpelijk koeterwaals had gereduceerd. In haar laatste triomfantelijke rol - in een KVS productie zat ze ook al woordeloos in een rolstoel. Een ode aan het vlees Tom Lanoye schreef een breedvoerig boek maar waarin de spraakwaterval uit woede om zoveel machteloze sprakeloosheid ontstond. De herhaling van oude familieverhalen gebeurt met kleine hertoetsingen op zoek naar net iets meer effect, zonder de glans van de vorige keer te verliezen. Het is precies wat zijn moeder deed. Behalve een hommage aan de moeder is het een ode aan het vlees ( zo is ons woord, zo is ons vlees, breeduit ), een verdediging van het overdadige, het leven als een pièce montée dat geen pietepeuterigheid ook geen literaire duldt, omdat gulzigheid een genot is en de opvulling van een onvervulbare leegte die ook dat leven zelf is. BRON: Johan De Haes, 19/10/2009

10 3. De titel doet meer stilte vermoeden: Sprakeloos. Maar dat heeft met het onderwerp te maken; in Sprakeloos wordt een monument opgericht voor de overleden moeder van Lanoye, een slagersvrouw en amateuractrice die door een beroerte niet meer kan praten. Na enige aarzeling, die de eerste zeventig bladzijden beslaat, gaat Lanoye los, na zichzelf nog even te hebben opgepookt: 'Het is genoeg geweest.' Nieuwe alinea: 'Begin.' Eerst nog iets over die aarzeling. Die is wellicht begrijpelijk, maar vormt niet het sterkste deel van Sprakeloos, ook omdat de zwakkere kant van het schrijven van Lanoye er zo duidelijk in naar voren komt: de meligheid, de woordspelingen, kortom zijn vermaledijde gevoel voor taal. Dat komt tot uiting in een constructie als 'met trotse koppigheid en koppige trots'. Of op een moment als het volgende, waar de auteur door twijfel gedreven eerder geschreven tekst verwijdert: 'Delete. Delete. De Lethe.' Een wanhopige grap, zullen we maar zeggen, die nog enkele malen terugkeert, inclusief zo mogelijk nog gênantere variaties; maar daarvoor moet u het boek zelf maar lezen. Want het lezen van Sprakeloos is uiteindelijk wel de moeite waard. We moeten, al dan niet allitererend en rijmend, door wat wijsheden heen ('Literatuur is loslaten. Schrijven is verdrijven'), maar als Lanoye eenmaal gewoon aan het werk gaat, zet hij op prachtige wijze het aan elkaar geklonken echtpaar neer dat zijn ouders zijn geweest, en van wie eerst de moeder sterft en dan de vader, een man die totaal verknocht was aan zijn vrouw en die er bij zijn zoon voortdurend op aandringt dat hij nu eindelijk eens dat boek over haar schrijft. Dat lukt pas als ook die man is gestorven, en ook pas vanaf bladzijde 74. Daar beleeft het echtpaar aanvankelijk nog een genoeglijke avond: 'Op de dag dat het noodlot toeslaat kijken ze pizza etend naar het slot van het avondjournaal.' Maar dan volgt al snel de beroerte. Lanoye wil de leegte, de stilte, bestrijden met zijn taal: 'Nooit meer zwijgen, altijd schrijven, nooit meer sprakeloos.' Volgens mij heeft hij dat tóch met Brusselmans gemeen, want wat zou ook die laatste zijn zonder taal, of zonder zijn soms absurde verhalen? Een schrijver moet schrijven; zo zit het, geloof ik. BRON: Arie Storm, 30/09/2009

11 4. Zelfgeschreven recensie Sprakeloos? Sprakeloos is een autobiografisch boek van Tom Lanoye. Tom Lanoye beschrijft in dit boek een deel van zijn leven in zijn geboortestad Sint-Niklaas. Het gaat over de aftakeling en problemen die hij had met zijn ouders. Maar hij verteld hierin ook zijn coming-out. In dit boek staat vooral zijn moeder Josée centraal. Hij brengt als het ware een soort van ode aan haar. Of toch niet? Ze verloor eerst haar spraak, dan haar waardigheid, dan haar hartenklop. Het begin van het boek is niet echt uitnodigend om te lezen. Iets dat iedereen wel moet meemaken: de dood van je moeder. De schrijver zegt meteen wat voor eens soort boek het is: een roman die volgens velen geen roman is. In de inleiding vermeldt hij dit ook meteen: Leg het terug op de stapel in de winkel waar u staat, schuif het terug tussen de andere boeken en het rek van uw club, uw tehuis, uw openbare bibliotheek, de salon van uw vrienden of het pand dat u bent binnengedrongen. Koop iets anders, leen iets anders, roof iets anders. En mis het verhaal van mijn moeder. Het boek bestaat uit vele flashbacks. Het boek bestaat uit 3 grote delen : hij, zij en ik. In het eerste deel aarzelt hij om aan het boek te beginnen schrijven. Hij twijfelt of hij aan dit boek gaat beginnen. Dit zegt de lezer dat hij alles nog niet volledig heeft verwerkt voor hij begint met schrijven. Hij vertelt ook dat hij pas echt aan het boek heeft kunnen beginnen na de dood van zijn vader. Het deel zij beslaat het grootste deel van het boek. Lanoye zijn ouders hebben nog nooit ruzie gehad, totdat zijn vader Roger opeens getroffen word door een hersenbloeding. Lanoye komt onmiddellijk terug naar België. In dit deel verteld hij veel goede, maar ook slechte herinneringen die hij heeft aan zijn moeder en vader. De schrijver verwoord alles tot in de details en verteld vooral wat hem het meeste is bijgebleven. Maar niet alles in het boek is serieus. Er zitten ook enkele grappige stukken in het boek. Het is zo dat Roger onder de sloef ligt. Er zijn veel dingen die Josée altijd deed, maar die hij opeens zelf moet doen.

12 Één van de dingen die mij vooral zijn bijgebleven, zijn de passages over Dikke Liza, de bovenbuurvrouw van de familie Lanoye. In het boek kom je ook iets leuks tegen: Josée is ooit een actrice geweest. Ze zegt steeds dat zij altijd alles goed deed. Zij wil altijd alles perfect hebben. Geen enkel detail mag voor haar ontbreken. Ze legt ook uit wat een goeie acteur of actrice allemaal moet kunnen. Ook verteld hij zijn coming-out en wat de reactie van zijn ouders waren. Vooral zijn moeder reageerde hier overdreven op. En uiteindelijk komen we bij de aftakeling van zijn moeder. Iemand die altijd perfectionistisch is geweest, en over zoveel dingen babbelde, kan opeens niets meer. Lanoye moet zelf alles doen voor haar. Misschien kan liefde maar één ding echt. Uit liefde doden. Het laatste deel ik verteld Lanoye hoe zijn moeder haar laatste adem uitblies, en wat er na haar dood gebeurde. In het boek krijg je dus verschillende gevoelens mee. De ene keer ontroerd het je, de andere keer raakt het je echt. Het boek komt soms wel triestig over, maar door sommige grappige herinneringen wordt dit gecompenseerd. Het boek kan wel eens verwarrend overkomen, doordat de auteur zoveel dingen wil vertellen, dat je de kluts kwijt geraakt. Met andere woorden, sprakeloos is echt een boek om sprakeloos van te worden. Het sleept je mee en het is zeker aan te raden. Tom Lanoye heeft met dit boek een echte ode gebracht aan zijn moeder. Hoe het leven van een spraakwaterval kan eindigen in iets sprakeloos. Nooit meer zwijgen, altijd schrijven, nooit meer sprakeloos. Begin. Kevin Van holsbeeck

13 5. Technische fiche Lanoye Tom Sprakeloos Prometheus / 10 Leesadvies o Dit boek is zeker een aanrader voor wie houdt van autobiografische romans. Een roman die het leven van een normaal persoon beschrijft, maar toch met een speciaal kantje. o Dit boek is zeker af te raden voor iemand die niet graag een boek leest dat enkel op feiten berust, en dat je niet echt wegneemt uit de werkelijkheid.