Taalwetenschap. Taalwetenschap. Taalwetenschap. Taalwetenschap Wat gaan we doen? Wat is het doel? Taalwetenschap voor Vertalers

Transcriptie

1 voor Vertalers ITV Hennie van der Vliet Maart 2012 Wat gaan we doen? - algemeen, maar selectief overzicht van belangrijkste onderdelen - voor vertalers meest relevante onderdelen Wat is het doel? - een globaal overzicht - meer inzicht geven - de mogelijkheid zelfstandig door te zoeken Klanken morfologie, lexicon Zinsbouw Zinsbouw Betekenis Betekenis semantiek Gebruik Gebruik pragmatiek 1

2 - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie - universalia - Natuurlijke taal bijentaal, wasmachine, computertaal, gebarentaal Natuurlijke taal: mensen, als moedertaal geleerd menselijke cognitie universalia recursie - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie - universalia - Descriptie vs. Prescriptie is een empirische wetenschap beschrijft menselijke taal van moedertaalsprekers Zo n meisje die haar haar los draagt. Het parlement benoemt haar voorzitter. Die haring? Ik vind haar lekker. Bananen ben ik niet dol op. Ik denk dat hun aan de late kant zullen zijn. 2

3 - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie - universalia - Talige kennis / menselijke cognitie Is het de of het geklerk? Wanneer gebruik je mooi, wanneer mooie? Best volgens belangrijk woordvolgorde mij is wel De vek blakt de mukken Drie tot tien woorden/sec => wat doe je in die tijd? - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie Universalia - Klinkers en medeklinkers - Zelfstandige naamwoorden en werkwoorden - Volgorde is SOV, SVO, VSO of vrij - - universalia 3

4 morfologie, lexicon Zinsbouw Betekenis semantiek Fonetiek: spraakklanken plaats van articulatie: m, w, n, j, k, g, h aard van obstructie: p, z, l, h stemhebbend/-loos: p/b, s/z, v/f kliktalen Gebruik pragmatiek Fonologie: talig systeem van spraakklanken patatje, vlindertje, gummetje, parfumpje/etje koninkje morfologie, lexicon Zinsbouw melluk, omweer, ombegrip, ongkuis, sa(g)doek Betekenis semantiek fonemen: baard paard gaard vaart allofonen: zakdoek zagdoek, de r Gebruik pragmatiek 4

5 morfologie lexicon Vrije morfemen gebonden morfemen aardig onaardig knoei verknoei loop lopen Flexie => loop liep, beest beesten, mooi - mooie Derivatie => trouwen getrouwde, doen verdoen Compositie => klok + huis = klokhuis 10 woordsoorten inhoudswoorden: n, v, adj, adv, (voorz) gramm.woorden: vnw, voegw, lidw, telw, tussenwerpsel Productief/improductief Woordenschat is oneindig groot raceautobandventieldopjesstoelpootblaadjeshelper => maar: slechts weing (2000?) hoogfrequente woorden!! lexicon lexicon Betekenis: polysemie ei, ondersteunen, vers, polysemie is de regel Welke woorden? Hoogfrequente! Waarom? Vanwege het grote aantal dingen in de wereld! vaagheid persoon (m? v?) homonymie das das da s Nls: koken, bakken, braden, stoven, pocheren Eng: to cook, to bake, to broil, to fry, to ovenfry Dat loopt helemaal niet parallel!! Vgl kruipen <-> to crawl 5

6 Woordenboeken Polysemie: 0.1, 0.2, 0.3 Homonymie: I 0.1, 0.2 II 0.1, 0.2, Hoeveel betekenissen vind je in het woordenboek per polyseem woord? Dat ligt aan wat het woordenboek mag kosten Lexicon Kortom: betekenis is een dynamisch concept en taalgebruikers construeren betekenis - De kop van een dier - Je kop staat me niet aan - De kop van de Zeedijk - De kop is eraf - Een knappe kop - Een kop in de krant - De kop van mijn bureau - De kop van mijn schoen - De kop van mijn verhaal - De kop van de 21 e eeuw - De 21 e eeuw kopte met 9-11 en de kredietcrisis - Mijn kop eraf als - Spijkers met koppen slaan morfologie, lexicon Zinsbouw Betekenis semantiek Gebruik pragmatiek - Woorden de, een, maken, koe, looping, mooi - Constituenten de koe = NC (hoofd is N) mooie = AdjC (hoofd is Adj) - nesting in constituenten: hierarchie een mooie looping = NC (hoofd is N) maakt een mooie looping = VC (hoofd is V) de koe maakt een mooie looping = Zin boom p

7 Constituenten hebben een functie in een zin: Subject (NC), predikaat (VC) De belangrijkste predikaten intransitief lopen v (=> 1) transitief maken v + dir. object (NC) (=> 2) ditransitief bezorgen v + dir. object (NC), indir. object (NC) (=>3) pc-object rekenen (op) v + pc-object (PC) (=> 4) nw gezegde zijn v + nw deel (NC of AdjC) (=>5) De belangrijkste predikaten 1. De koe loopt 2. De koe maakt een mooie looping. 3. De koe bezorgt de toeschouwers een onvergetelijke dag. 4. De koe rekent op een daverend applaus. 5. Deze koe is een fenomeen. / Deze koe is fenomenaal. Kortom: Het hoofdwerkwoord is de spil van de zin! Vertalers, let op! Heeft het hoofdwerkwoord in uw vertaling dezelfde eigenschappen als dat in het origineel? Das glaub ich dir nicht! Zie voor andere verschillen tussen talen p.124 Maar wij gaan door. Constituenten hebben een grammaticale rol, Het hoofdwerkwoord voorspelt de verplichte grammaticale rollen in het predikaat (de argumenten) Daarnaast is er het subject Elk argument en het subject hebben ook een semantische rol. 7

8 De vader slaat zijn kind met een hamer de vader = NC, subject, agens zijn kind = NC, dir. Object, patiens met een hamer = PC, Bijw. Bep, instrument Agens: doener met controle Patiens: ondergaat de handeling Instrument: waarmee de handeling gedaan wordt Framenet Charles Fillmore, Sue Atkins e.a. Verder: recipient, thema, source, path, goal What is the FrameNet project about? The Berkeley FrameNet project is a lexicon-building effort in which we (1) study words; (2) describe the frames or conceptual structures which underlie these; (3) examine sentences, using a very large corpus of contemporary English that contains these words; and (4) record the ways in which information from the associated frames are expressed in these sentences Wat zijn die conceptuele structuren? Dat zijn verzamelingen betekenisrelaties zoals - Agent - Goal - Motivation - Cause - Duration Maar ook heel specifiek: - Gain - Chance - Victim 8

9 Wagen: riskeren: Je moet je leven wagen voor een kaartje. Actor Valued object Gain Je riskeert je leven voor een kaartje. Actor Valued object Gain Waag het niet te springen! Deed Rijd je door rood, dan riskeer je een boete. Deed Actor/Victim Harm - oneindig veel woorden - oneindig veel zinnen - oneindig veel boodschappen Zinsbouw morfologie, lexicon Hoe kan je zo n systeem gebruiken? Hoe weet je van elke nieuwe zin wat die betekent? Hoe kun je elke betekenis in een vorm gieten? Betekenis semantiek Het toverwoord is: Gebruik pragmatiek compositionaliteit 9

10 Compositionaliteit De betekenis van een zin kun je berekenen uit: - De betekenis van de woorden plus - De syntactische verbanden tussen de woorden De betekenis van een zin kun je berekenen uit: - de betekenis van de woorden plus - de syntactische verbanden tussen de woorden 1. Ajax wint van PSV 2. Ajax verliest van PSV 3. PSV verliest van Ajax En hoe begrijp je deze zinnen dan? Ah, nu komt de aap uit de mouw! Ik zie er geen gat in. Zo gezegd, zo gedaan. Ik houd niet van patat, laat staan van frikadellen. Een patatje met. Wie a zegt Nee, dat zeg ik Gooi maar in m n pet. Wat een zak van een docent. Lekker ding van me. En hoe maak je deze zinnen dan? Een blonde labrador/vrouw/haar *een blonde auto Een overtreding begaan een misdrijf plegen Strenge vorst zware regen dichte mist hoge vochtigheid extreme droogte Een vraag naar, een antwoord op, rekenen op, denken aan, 10

11 compositionaliteit conventionaliteit Vergelijk de oneindigheid van de woordenschat en het kleine aantal hoogfrequente woorden. Je kunt alle creatieve en weinig frequente zinnen begrijpen met compositionaliteit Je hebt hoogfrequente zinsnedes (constructies) kant en klaar opgeslagen. Die zijn frequent en niet compositioneel te begrijpen of te maken. Constructies - Idioom De appel valt niet ver van de boom - Minder vast Ik zie er als een berg tegenop - Invullers Een X van een Y - Collocaties Een motor loopt, de radio speelt, P s - Selectierestricties <vloeistof> sprenkelen, essen/fressen tijd en aspect Constructies Vertalers, let op je constructies!!! tijd Dat is de situering van een zin op een tijdslijn, met als referentiepunt: - het moment van spreken Ik zal straks stoppen - een ander referentiepunt Nadat ik de laatste dia projecteer zal ik stoppen 11

12 tijd en aspect Aspect kijkt niet naar een tijdschaal, maar naar de handeling zelf: of die begint, voortduurt, eindigt, afgesloten is tijd en aspect Talen verschillen sterk in de mogelijkheden en eisen op het gebied van tijd en aspect. Piet gaat een ei bakken. (ingressief) Piet heeft een ei gebakken. (perfectief) Piet is een ei aan het bakken. (imperfectief) Let dus op, vertalers!! Pragmatiek Pragmatiek: de communicatieve functie van taal Zinsbouw morfologie, lexicon Taal heeft een betekenis, een vorm, maar heeft daarnaast een communicatieve strekking (illocutie). Betekenis semantiek Gebruik pragmatiek Een uiting heeft een illocutionele strekking, dat is een taalhandelingskarakter: Bevelen, vragen, voorstellen, informeren, afwijzen.. 12

13 - Kan het raam dicht? - Het is koud hier Pragmatiek Dit zijn naar de vorm resp. een vraag en een mededeling. De illocutionaire strekking is een verzoek, namelijk om het raam dicht te doen. Belangrijke namen: Grice => geslaagdheidsvoorwaarden Searle => Taalhandelingstheorie Pragmatiek Hoe zit betekenis in een uiting gecodeerd? Vaak volgens het links rechts-principe: eerst bekende informatie, daarna de nieuwe; eerst topic, daarna focus Wat ben je aan het doen? Ik ben mijn buren aan het bespieden. Pragmatiek Wat denk je daaraan te doen? Ik geef mijn buurvrouw een bloemetje. Dat is de normale volgorde. Je kunt ook de focus benadruken: Mijn buren geef ik een bloemetje. Mijn buren een bloemetje geven. Of, handig, Mijn buren krijgen van mij een bloemetje met nog meer nadruk op de buren Discourse Dan nog iets over discourse: let op conventies inzake - stijl - genre - situationele correctheid - contextuele correctheid Je vertaling is niet alleen een talige vorm, maar is ook een uiting met een illocutionele strekking en met een doel! 13

14 Discourse Een taal is niet homogeen, maar varieert op de volgende assen: regionaal: standaard, variant, dialect sociaal: elite, lager opgeleiden bereik: algemeen, zeilers, neonazi s situatief: college, trein, dam op 4 mei inhoudelijk: illocutionaire strekking Discourse Samenhang in een tekst: coherentie en cohesie Zonder samenhang heb je geen zinnige tekst Samenhang = coherentie. - inhoudelijke samenhang - typografische samenhang - talige samenhang (dat is cohesie) cohesie Discourse NAC-Breda speelt zondag tegen FC Den Bosch. Om niet te degraderen moeten zij winnen. Dat wordt moeilijk, want de Brabanders zijn thuis nog ongeslagen en dat willen zij natuurlijk zo houden. Daarom zullen zij alles op alles zetten! Let op je verwijswoorden, zorg dat die duidelijk zijn Let op je signaalwoorden (daarom, dus, want, zodoende, integendeel) Tips - WordNet - FrameNet - ANS, Algemene Nederlandse Spraakkunst - Terminologie: het Steunpunt Nlstalige Terminologie 14

15 VRAGEN? Einde 15