Lijst met onderwerpen voor het boek Humanisme in Nederland - 40 plaatsen van herinnering.

Transcriptie

1 Lijst met onderwerpen voor het boek Humanisme in Nederland - 40 plaatsen van herinnering. Bert Gasenbeek Criteria voor het opnemen van een onderwerp: Een onderwerp moet bij voorkeur aan alle drie de hoofdlijnen van humanisme (Humanistische Canon) voldoen. (1) Ten eerste is er de kritische en zelfbewuste reflectie op religieuze autoriteiten en dogmatische manieren van denken. De kritische reflectie op eeuwig geachte waarheden, onder meer te zien bij de opkomst van de moderne wetenschap, heeft tot vandaag de dag standgehouden. Deze stroming komt terug in het hedendaags humanisme als ongodsdienstige levensbeschouwing op basis van menselijke vermogens. (2) Ten tweede is er het moreel-politieke streven naar sociale rechtvaardigheid, het verzet tegen fascistische en intolerante krachten, tegen militair geweld en vóór open dialoog. De mensenrechtentraditie was niet mogelijk zonder het besef van de waardigheid van ieder individu. Ook nu vormt dit morele streven een fundamenteel onderdeel van het georganiseerd humanisme. (3) Als laatste is er een duidelijk ideaal van ontwikkeling, ontplooiing en vorming (Bildung) van het individu. Esthetiek en cultuur staan op de voorgrond, maar humanistische vorming betreft altijd de 'volledige mens'. Het humanisme kan zich geen van deze drie elementen toe-eigenen. Het ideaal van mensenrechten is bijvoorbeeld niet te verbinden aan een specifieke levensbeschouwing, maar is een stroming door diverse levensbeschouwingen heen. Wel kenmerkend is de combinatie van de drie lijnen. 1

2 1. Stad Amsterdam Broedplaats van het internationale liberalisme. Vluchtplek voor Russell Shorto [In overleg met Shorto] godsdienstig vervolgden. Tolerantie. Invloed en uitstraling op New York en andere plaatsen. 2. De stad Deventer Overijssel Van Geert Groote tot Van Vloten: het Deventer humanisme. Dick Metselaar [In overleg met Dick] 3. De stad Utrecht [In overleg met Jules] 4. De dood van Bonifatius (754) [Standbeeld Bonifatius te Dokkum] Utrecht Friesland Utrecht kent ook een paar bekende verlichtingshumanisten en filosofen. De bekendste is René Descartes die hier in 1636 de faculteit filosofie aan de Universiteit Utrecht vorm gaf. Verder de eerste vrouwelijke student aan een universiteit in Nederland, Anna Maria van Schu(u)rman) die hier illegaal college volgde onder bescherming van de rector. Clara Wichman-Meijer en Wilhelm Conrad Röntgen hebben hier ook gewoond. Ten slotte is het Humanistisch Verbond in 1946 in Utrecht begonnen met haar eerste kantoortje en heeft decennia lang in Utrecht kantoor gehouden, evenals de IHEU. Aandacht voor de voorchristelijke geschiedenis: Friezen verdedigden zich tegen de kerstening door Bonifatius. Was de aanval op B. een gecoördineerde actie van Friese heidenen die zich te weer wilden stellen tegen de kerstening? Jules Brabers Van der Tuuk? 2

3 5. Het Dolhuys (1320) te Haarlem. Het Dolhuys wil laten zien dat de grens tussen gek en normaal soms uiterst dun is. Het Dolhuys geeft een overzicht van hoe er door de Jo Nabuurs [Plaats idem] eeuwen heen met gekte werd omgegaan. Het Dolhuys te Haarlem is een museum in een voormalig dolhuis dat dateert uit Hier woonden in vroeger tijden dollen (krankzinnigen), leprozen en pestlijders. En aandacht voor patiëntenrechten. 6. Rudolf Agricola ( ) Groningen De eerste Nederlandse humanist van betekenis. In Noord-Europa was de filosofie nog typisch middeleeuws toen Rodolphus Agricola naar Italië trok om de filosofie en literatuur van de klassieke oudheid te bestuderen. Die was in Italië opnieuw tot bloei gekomen en leidde daar tot de opkomst van het humanisme. Toen Agricola terugkeerde naar zijn geboortestad Groningen, nam hij de wijsheden van de oude Grieken en Romeinen mee. Hij oefende een enorme invloed uit op de verdere ontwikkeling van het Noord-Europese humanisme. NB. Verantwoorden de keuze voor Agricola in plaats van Erasmus. 7. Coornhert ( ) [Plaquette en grafsteen in Gouda] 8. Adriaan Koerbagh ( ) [Sterfhuis: Oude Nieuwstraat 6, Amsterdam] Zuid-Holland Hartstochtelijk pleitbezorger van de gewetens- en godsdienstvrijheid; ongekend in de 16e eeuw. Hoofdbetekenis ligt in zijn pleidooi voor tolerantie. Hij pleitte voor de scheiding van kerk en staat. Bleef zijn hele leven een (kritische) katholiek. Radicale verlichtingsfilosoof. Een van de radicaalste woordvoerders van de vroege Verlichting. Radicale religieuze hervormer. Auteur van Een licht dat schijnt in duistere plaatsen. Nog slechts twee exemplaren over. Bewerkt door Michiel Wielema. Arjo Vanderjagt (RUG) Marianne Roobol Nelleke Noordervliet 9. Spinoza ( ) Zuid-Holland Voornaamste grondlegger van de radicale Verlichting Mirjam van Rijen 3

4 [Huis in Rijnsburg] 10. Pierre Bayle ( ) [Kunstwerk op Grotekerkplein in Rotterdam] Zuid-Holland Voor zijn openlijk beleden liefde voor de persoonlijke vrijheid en de menselijke waardigheid. Radicale Verlichting. 11. Johanna Turner ( /65) [Ergens op de Peperstraat en de Kaasmarkt te Purmerend] 12. Belle van Zuylen ( ) [Slot Zuylen bij Utrecht] 13. Eise Eisinga ( ) [Planetarium in Franeker] 14. Multatuli ( ) [Een plaats waar hij voor vrijdenkers het Gebed van den Onwetende voordroeg] Utrecht Friesland Belangrijk vanwege het radicaal republikeinse gedachtegoed, het beroep op het burgerrecht, en het aandringen op de scheiding van kerk en staat. En bekend vanwege haar verbanning uit Purmerend en haar aanklacht Protestatie. Belangrijk schrijfster met verlichte ideeën. Tragiek der redelijkheid. 'ik heb geen talent voor ongeschiktheid'. Nederlands amateur astronoom, patriot en vertegenwoordiger van de Verlichting in Nederland. Autodidact. Eelco Alta, een predikant uit Bozum, beweerde op 5 mei 1774 dat de wereld drie dagen later zou vergaan als gevolg van een samenstand van vier planeten. Eisinga kon met zijn planetarium bewijzen dat Alta dit niet juist had. M. was een Icoon voor vrijdenkers en humanisten. Hij was erelid van De Dageraad. Zijn Gebed van den onwetende (1861) verwoordde voor veel vrijdenkers, socialisten en humanisten hun loskomen van het geloof. Het gedicht werd op veel bijeenkomsten voorgedragen, zoals bijvoorbeeld in 1884 in Bloemendaal. Sjon Besseling Esther Wit Rob Tielman Tom Böhm 4

5 15. Domela Nieuwenhuis ( ) [Bureau en replica Christus in Museum Heerenveen] Friesland Een museum mede gewijd aan leven en werk van Ferdinand Domela Nieuwenhuis: dominee, vrijdenker, socialist, anarchist en antimilitarist, maar voor alles strijder tegen maatschappelijk onrecht. Vooral zijn rol binnen de Dageraad in het naar links trekken van de vereniging rond Domela was ook degene die het atheïsme in de oude Nederlandse sociaaldemocratie inbracht. Zijn Handboek van den vrijdenker (Rotterdam 1922) getuigt van zijn behoefte aan Bert Altena 16. Aletta Jacobs ( ) [Van Aletta Jacobs is op 26 april 2015 een bronzen borstbeeld geplaatst in het Vredespaleis] 17. De Dageraad/De Vrije Gedachte (1856) [Oprichtingslokaal. Alternatief: Krasnapolsky, Amsterdam] 18. De Burcht van Berlage in Amsterdam (ca. 1900) [Het oudste vakbondsgebouw van Nederland] Groningen systematische uiteenzetting van deze problematiek. Feministe, voorvechtster vrouwenkiesrecht en voorbehoedsmiddelen voor vrouwen, NMB De oprichting en de context met mensen als D Ablaing, Van Giessenburg, Junghuhn. Seculiere arbeidersbeweging. Joods seculiere invalshoek: diamantbewerking (Henri Polak). Mineke Bosch Bert Gasenbeek Ron Blom 5

6 19. A.H. Gerhard ( ) [A.H. Gerhard huis, Amsterdam ] Vrijdenker, socialist en opvoeder. die zich opvoeding zonder geloofsdogma ten doel stelde. Gerhard, die men wel in de eerste plaats pedagoog en moralist heeft genoemd was een Icoon van De Dageraad, humanist onder de vrijdenkers. Speelde belangrijke rol Sjoerd Karsten 20. Henriette Roland Holst ( ) [De Buissche Heide, Zundert. Het meeste van haar werk is er ontstaan. Ze ontving er een keur aan (inter)nationale gasten.] 21. Leo Polak ( ) [Glas-in-lood raam in de aula van het Academiegebouw van de Universiteit Groningen. Of senaatsportret van Polak dat hangt in de Senaatskamer van de Universiteit Groningen] Noord-Brabant Groningen Openbaar Onderwijs en de Weezenkas. Invloedrijk denkster met betrekking tot humanisme, levensbeschouwelijk socialisme en geestelijke weerbaarheid. Heeft grote invloed uitgeoefend op jongeren, waaronder de latere humanistische voorhoede van het HV, in het interbellum die bezig waren met het ontwikkelen van levensbeschouwing. Leo Polak, hoogleraar filosofie in Groningen, is in Nederland de verbindende schakel tussen het vooroorlogse antigodsdienstige vrijdenken en het naoorlogse humanisme van het Humanistisch Verbond. Vrijdenker èn humanist, Leo Polak heeft aan de schepping van een vernieuwde humanistische wereld- en levensleer op tal van manieren bijgedragen, net als hij dat deed aan de bestrijding van elke levensbeschouwelijke uiterlijke dwang. Elsbeth Etty Homme Wedman 6

7 22. Nederlandse Vereniging voor seksuele hervorming. [Geboorteregelingskliniek aan het Haringvliet, voormalig pand NVSH te Rotterdam?] Zuid-Holland Recht op seksuele zelfbeschikking en tegen religieuze betutteling. De NVSH werd opgericht in 1946 als voortzetting van de Nieuw- Malthusiaanse Bond, die in 1881 ontstond. Aletta Jacobs begon in dat jaar in Amsterdam een spreekuur voor geboorteregeling. Een andere bekende figuur uit die begintijd is Jan Rutgers. Elise van Alphen 23. Bart de Ligt ( ) [Plaquette Van Goghkerkje te Nuenen] 24. Uitgeverij Wereldbibliotheek is één van de oudste literaire uitgeverijen in Nederland. Opgericht door Leo Simons in 1905 onder de naam Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur. [Gebouw Adm. De Ruijterweg, Amsterdam?] Brabant Religieus-humanistische antimilitarist die het begrip geestelijke weerbaarheid ontwikkelde. Hij was zeer invloedrijk in de levensbeschouwelijke ontwikkeling van jongeren in het Interbellum. Vanwege het bevorderen van lezen, zelfontplooiing. Ondermeer Leo Simons en Nico van Suchtelen. Herman Noordergraaf 7

8 25. Jaap van Praag ( ) Noord-Brabant Vader van het moderne Nederlands humanisme. Bert Gasenbeek [Huisadres van Fenco van den Berkhof in Eindhoven, Heezerweg 173, waar Van Praag ca. 18 maanden ondergedoken zat en werkte aan zijn belangrijkste boek Modern humanisme: een renaissance?] 26. Annie M.G. Schmidt ( ) [zeer expressief vorm gegeven graf van Schmidt te Zorgvliet, of Beeld van Dikkertje Dap door Hans Bayens in Schmidts geboorteplaats Kapelle] Zeeland Schrijfster van verzen, liedjes, boeken, toneelstukken, musicals en radio- en televisiedrama. Haar werk is doordrenkt van op zelfbeschikking gerichte levenshouding. Doe nooit wat je moeder zegt, dan komt het allemaal terecht. Deze woorden zijn typerend voor dichter en schrijfster Annie M.G. Schmidt en geven treffend aan hoe het komt dat zo veel van haar verzen, liedjes, boeken, toneelstukken, musicals en hoorspelen zo tintelfris en tegelijk komisch-tegendraads zijn. 8

9 27. Lijkverbranding (1914) Begraafplaats voor alle gezindten en het eerste crematorium in Wim Cappers [Crematorium Westerveld te Driehuis] Nederland (1913). Monument voor Multatuli, de eerste Nederlander die is gecremeerd (in Gotha). Voorts de urn van de eerste gecremeerde (1914) in Nederland, dr. C.J. Vaillant, vrijdenker en hoofdbestuurslid van de 'Vereeniging tot invoering der Lijkenverbranding in Nederland', later de Koninklijke Facultatieve genaamd. Pas in 1968 werd in de Wet op de lijkbezorging crematie gelijkgesteld aan begrafenis. Koninklijke Vereniging van Facultatieve Crematie (Henry Keizer) 28. Benno Premsela ( ) [Vroegere woonhuis en kantoor COC, Keizersgracht, Homo/lesbo emancipatie. In de figuur van Premsela te behandelen. Bert Boelaars Amsterdam] 29. Jan Hoving ( ) [Voormalige dorpswinkel in Frederiksoord gedreven door zijn vader. Maatschappij van Weldadigheid]. Drenthe Jan Hoving ( ) was als voorzitter van de vrijdenkersvereniging De Dageraad en redacteur van het tijdschrift De Vrijdenker, één van de voormannen van de vrijdenkersbeweging in het Interbellum. Hij ontwikkelde het concept 'positief atheïsme', is auteur van het driedelige Herinneringen van een vrijdenker. Hij verwierf bekendheid met zijn geschriften over liefde en seksualiteit en zijn radioredes tegen het antisemitisme dat hoogtij vierde in de jaren dertig. In deel 1 Jeugd van zijn levensherinneringen schrijft hij zeer beeldend over zijn jeugd in Frederiksoord. Vincent Stolk 9

10 30. Hella Haasse ( ) [overleden in Amsterdam] nog geen geschikte plaats gevonden. Representant van een rijke humanistische traditie in de Nederlandse letteren. Op zoek naar universele waarden; rationeel en emotioneel. Winnaar Jaap van Praagprijs voor haar oeuvre. 31. Dageraadsoptocht in Limburg 1931 [Vincent weet wel een mooie plek] Limburg In 1925 kwam het tot een heftige botsing. In Heerlen kwamen meer dan (!) katholieken, daartoe tijdens kerkdiensten opgeroepen door hun pastoors, bijeen: "de grootste protestmeeting ooit tegen de vrijdenkersbeweging georganiseerd". Het jaar daarvoor werden twee mijnwerkers, vrijdenkers, ontslagen omdat zij een kritisch "Manifest over het Internationaal Eucharistisch Congres" hadden geschreven. Zij vroegen en kregen steun van het Hoofdbestuur van "De Dageraad", dat van de mijndirectie eiste het ontslag ongedaan te maken. Het tegendeel gebeurde: de directie opende, in nauwe samenwerking met de clerus, juist de jacht op vrijdenkers in het Limburgse mijngebied. Nog in datzelfde jaar kwam het antwoord van de Dageraadsmannnen: een tegendemonstratie, waaraan 3000 vrijdenkers - de meesten 'Hollanders', want het aantal vrijdenkers in Limburg was begrijpelijkerwijs klein- deelnamen. Anton Constandse was één van de woordvoerders. Pas zes jaar later, in 1931, durfden de Dageradianen opnieuw in de openbaarheid te treden. Met twee bussen, uit Rotterdam en Amsterdam, togen ze, voorzien van propagandamateriaal, naar Heerlen, het hart van de mijnstreek. Ze haalden de stad niet: de katholieke kudde was door hun herders opgedragen om barricades op te werpen met vrachtwagens en Vincent Stolk 10

11 versperringen, zodat in Tegelen (...) een grote groep der bende teruggedrongen en verjaagd werd". 32. Joke Smit ( ) [Monument voor Joke Smit in Leiden (Cune van Groeningen)] 33. Humanitas (1945) [Villa Heideheuvel, Hilversum] 34. Humanistisch Verbond ( heden) [Vrij Nederland gebouw,keizersgracht 604, Amsterdam] 35. Humanistische Omroep (een geschikt pand in Hilversum) Zuid-Holland Invloedrijk feministe. Smit sprak al in 1966 over het recht van de vrouw zelf te mogen beslissen over wel of geen abortus. In 1967 brak ze definitief door met het artikel Het onbehagen bij de vrouw. Algemeen wordt dit artikel uit het literaire tijdschrift De Gids gezien als het begin van de tweede feministische golf in Nederland. Zij beschreef hierin de frustratie van getrouwde vrouwen die meer wilden dan een bestaan als moeder en huisvrouw. Stond ook aan de wieg van MVM. Viel op haar 16 e van haar geloof. Waar het einde van de oorlog voor de meeste Nederlanders bevrijding betekende, begon voor kinderen van NSB'ers de ellende pas. Via Humanitas kregen 350 van hen onderdak in de Hilversumse villa Heideheuvel, een voormalig herstellingsoord. Het was juli De moederorganisatie van het levensbeschouwelijk humanisme na de Tweede Wereldoorlog. De betekenis van de radio- en televisieuitzendingen die verzorgd werden door de Humanistisch Omroep/ Human van 1946 tot en met heden. Ulla Jansz Jules Brabers Bert Gasenbeek Rina Spigt 11

12 36. Humanistisch geestelijke verzorging bij de krijgsmacht [ca e HMT t Adlerhuis, Amersfoort] Utrecht Betekenis van humanistisch geestelijke verzorging in het algemeen en de krijgsmacht in het bijzonder. In dit gebouw werd in 1952 het eerste HMT gevestigd, voor militairen uit Amersfoort. Erwin Kamp 37. IHEU (1952) [Oudemanhuispoort, Amsterdam] 38. De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (1973) [Levenseinde Kliniek, Eisenhowerlaan 104, Den Haag] 39. UvH (1989) [Pand Kromme Nieuwegracht] 40. Grondwetten [Grondwetmonument (1992), Den Haag] Plaats waar de International Humanist and International Union (IHEU) is opgericht tijdens het congres van augustus Nederland speelde internationaal een zeer belangrijke rol. Bert Gasenbeek Zuid - Holland Zelfbeschikking. Petra de Jong Utrecht Zuid-Holland De enige universiteit op humanistische grondslag ter wereld. Ontstaan uit het HOI (1963). Verankering van belangrijke grondrechten, ondermeer gelijkstelling levensbeschouwing en godsdienst. Peter Derkx Rob Tielman 41. Moord op Theo van Gogh (2004) [Monument De Schreeuw, Oosterpark, Amsterdam] Vrijheid van meningsuiting: zonder bestaat het humanisme niet. Paul Cliteur 12

13 13