Extra: Eise Eisinga hv123. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 September 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Extra: Eise Eisinga Vooraf Stap1 Stap2 Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Extra: Eise Eisinga Vooraf Leerdoelen Eise Eisinga uit Dronrijp in Friesland was een hoogbegaafde wolkammer die zichzelf bekwaamde in de wiskunde en de astronomie. Uiteindelijk bracht hij het tot buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium. Aan het eind van deze les: kun je beschrijven wie Eise Eisinga was. kun je uitleggen wat een planetarium is. kun je vertellen dat het door Eise Eisinga gebouwde planetarium het oudste nog werkende planetarium ter wereld is. kun je vertellen dat Eise Eisinga leefde in de tijd van de Verlichting. kun je uitleggen waarom Eise Eisinga en zijn werk een goed voorbeeld zijn van wat tijdens de periode van de verlichting belangrijk gevonden werd. Tijd Voor deze opdracht heb je ongeveer 45 minuten nodig. Stap1 Eise Eisinga Pagina 2

4 Eise Eisinga werd in 1744 geboren in het plaatsje Dronrijp in Friesland. Hoewel hij heel slim is, mag hij niet naar het Gymnasium. Hij is voorbestemd om in de voetsporen van zijn vader te treden, die wolkammer is. Een wolkammer maakte de wol van schapen klaar voor verdere verwerking. Tegenwoordig wordt dat werk door machines gedaan. Eise s vader is zeer geïnteresseerd in sterrenkunde en draagt de liefde voor dat onderwerp over op zijn zoon. Die blijkt er veel aanleg voor te hebben. In zijn vrije tijd doet hij niets anders dan nadenken over de kosmos en berekeningen maken over de loop van de planeten. Hij is zo leergierig dat hij een keer per week naar Franeker loopt om daar de boeken van de wiskundige Euclides te bestuderen. Al op zijn vijftiende schrijft hij zelf een boek over wiskunde van ruim 600 pagina s. Later publiceert hij ook boeken over de loop van de planeten en over zonnewijzers. Voorspelling van dominee Alta Niet alleen Eise Eisinga en zijn vader houden zich in die jaren bezig met sterrenkunde. Ook dominee Alta, een predikant uit het Friese plaatsje Bozum. Hij berekent dat op 8 mei 1774 een bijzondere samenstand van planeten zal plaatsvinden. Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan zullen zo dicht bij elkaar in de buurt komen dat ze op elkaar botsen. Hierdoor zal de aarde uit haar baan worden geslingerd en in de zon verbranden. Dominee Alta verkondigt deze boodschap vanaf de preekstoel. Ook verschijnt er een bericht in de Leeuwarder Courant. Er ontstaat grote onrust onder de bevolking. Eise Eisinga ziet het allemaal met verbazing aan en denkt na over een manier om aan te tonen dat Alta ongelijk heeft. Zo komt hij op het idee om een planetarium te bouwen, een schaalmodel van ons zonnestelsel. Zo kan iedereen met eigen ogen zien dat elke planeet in een vaste baan om de zon draait en ze nooit op elkaar kunnen botsen. Bekijk het videofragment. Video: Kaaskoppen en waterlanders (van 0:28 tot 5:45) Waarom geloofden veel mensen in die tijd de voorspelling van dominee Alta over het einde van de wereld? Stap2 Pagina 3

5 Planetarium van Eise Eisinga Eise Eisinga wil laten zien dat de voorspelling dominee Alta onzin is. Hij krijgt het idee om ons zonnestelsel op schaal na te bouwen in de woonkamer van zijn huis in Franeker. Zo is voor iedereen duidelijk hoe de planeten in werkelijkheid ten opzichte van elkaar bewegen. Hij schildert het plafond van zijn woonkamer blauw. Dat is het heelal. In het midden schildert hij de zon. Rond de zon zaagt hij cirkels uit, de banen van de planeten. Schaalmodellen van de aarde, Venus, Mercurius, Mars, Jupiter en Saturnus hangen elk in hun eigen baan. Een raderwerk op de zolder boven de woonkamer zorgt dat alles beweegt. Het bestaat uit houten hoepels en schijven en heeft tienduizend handgesmede spijkers als tanden. Een slingerklok en negen gewichten drijven alles aan. Dit alles zorgt ervoor dat de planeten in het planetarium in dezelfde tijd rond de zon bewegen als de echte planeten. Mercurius bijvoorbeeld in 88 dagen, de aarde in een jaar en Saturnus in meer dan 29 jaar. In 1781 is het planetarium klaar. Eisinga heeft er dan zeven jaar aan gewerkt. Het verhaal van het planetarium gaat het hele land door. In 1825 komt koning Willem I in Franeker op bezoek en is zo onder de indruk dat hij het wil kopen. Hij wil een gulden betalen voor elke spijker die in het planetarium zit. Het levert Eisinga gulden op, een enorm bedrag in die tijd. Wel moet hij beloven dat iedereen mag komen kijken en dat hij uitleg geeft. In 1859 geeft de koning het planetarium aan de stad Franeker. Het huis van Eise Eisinga is tegenwoordig een museum. En tot op de dag van vandaag toont het planetarium de actuele stand van de planeten. Bekijk nu het videofragment. Video: Kaaskoppen en waterlanders (van 5:46 tot 12:15) Via deze link kun je de planeten in het planetarium zien bewegen ( keer versneld!) Vraag: Waarom vind je de planeten Uranus en Neptunus niet in Eisinga s planetarium? Pagina 4

6 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 September 2016 om 16:33 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VWO 2; HAVO 1; VWO 1; HAVO 3; VWO 3; HAVO 2; Leerinhoud en Denken over staat en maatschappij in de Verlichting; De Verlichting; De tijd doelen van pruiken en revoluties ( ); Geschiedenis; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 0 uur en 45 minuten Pagina 5