De vreemde lus Een filosofisch-historische verkenning van het spanningsveld tussen determinisme en hermeneutiek
Een boom die de een tot vreugdetranen roert, is voor de ander een groen ding dat in de weg staat. William Blake (1757-1827)
Ondanks hun schijnbare meningsverschillen zijn alle filosofen het er over eens dat er twee manieren bestaan om de wereld te kennen: de eerste manier houdt in dat men als buitenstaander om de zaak heen draait, de tweede dat men er als deelnemer in binnentreedt. Henry Bergson (1859-1941)
Wij denken en benoemen in de ene wereld, wij voelen in een andere en je kunt de twee op elkaar afstemmen, maar niet de tussenruimte dempen. Marcel Proust (1871-1922)
Zodra ik een voorwerp buiten mijzelf waarnam, stelde het bewustzijn dat ik het zag, zich tussen dat ding en mij op en omgaf het met een dun geestelijk randje dat mij belette de materie rechtstreeks te beroeren. Marcel Proust
Christo/Jeanne-Claude: ingepakte bomen (Champs Elysées)
Christo: Mijn Keulse Dom
Met al je observaties zal het je hoogstens lukken achter jezelf te komen, maar nooit in jezelf. Je blijft altijd buiten jezelf, wat je ook onderneemt. Je ziet een auto, en op de een of andere manier zie je daar ook schimmig bij: "Ik zie een auto." Je bedrijft de liefde of bent verdrietig en ziet dat je het bent. In de volle betekenis zijn echter noch die auto, noch je verdriet of je liefde, noch jijzelf er helemaal. Niets is er meer helemaal zoals het er in je kinderjaren ooit was. Robert Musil (1880-1942)
We zijn nu eenmaal geen gevleugelde engelenhoofden zonder lijf. Arthur Schopenhauer (1788 1860)
In een notendop is de tragiek van het menselijke bestaan dat we door ons bewustzijn noch geheel in de wereld kunnen opgaan, noch er volledig afstand van kunnen nemen: we leven in een verscheurde wereld.
Karikaturaal gesteld brengt de wetenschapper met zijn reflectieve geest structuur aan in de wereld die we buiten ons hebben geplaatst, doet de kunstenaar met zijn participerende ziel verslag van de wereld waar we bij horen, en brengt de filosoof de beide niet op elkaar te herleiden, noch volledig voltrekbare delen van de wereld met zijn denken met elkaar in verband.
Romeinse drempelgod Janus.
De filosoof is beschouwelijk als de gelovige, medevoelend als de beeldende kunstenaar, causaal als de man van de wetenschap: hij probeert alle tonen van de wereld in zich te laten nagalmen en deze samenklank uit zichzelf naar buiten te brengen in begrippen. Friedrich Nietzsche (1844-1900)
Maurits Escher (1898-1972) De Prentententoonstelling
Wat een wetenschappelijke theorie wordt genoemd is door de geschiedenis heen aan sterke veranderingen onderhevig. De academische beroepsopleidingen die de hoofdmoot vormden van het universitaire curriculum in de Middeleeuwen worden nu nauwelijks nog als wetenschappelijk gezien en de hedendaagse natuurwetenschappelijke disciplines kwamen op de middeleeuwse universiteiten nauwelijks voor en de menswetenschappen al helemaal niet.
Het wetenschappelijke discours in de verlichte zeventiende eeuw het logisch empirisme van John Locke en David Hume en het rationalisme van René Descartes - haddenbetrekking op de deterministische benadering van de werkelijkheid: feitelijke waarneming en logische analyse, met uitsluiting van de rest. De als reactie daarop in de romantische achttiende eeuw ontwikkelde hermeneutiek (of verstehen ) heeft de status van serieuze wetenschappelijke bezigheid slechts incidenteel kunnen bereiken. De in de negentiende eeuw tot ontwikkeling gekomen sociologie heeft slechts met de grootste moeite erkenning als wetenschappelijke discipline kunnen vinden.
Belangrijkste hermeneutici: Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey, Heinrich Rickert, Hans Georg Gadamer, Martin Heidegger
Bij het Verstehen als methode gaat het niet om het van buitenaf aanschouwen van de te bestuderen geestesinhouden en -producten, maar om het van binnenuit (her)beleven van (herinnerde en opgetekende) gebeurtenissen uit het verleden, literaire en poëtische teksten, beeldende kunstwerken en andere producten van en processen in de menselijke geest of ziel om op die manier de inhoud en betekenis van deze uitingen te achterhalen. Het betekent niet dat men zich met die geestesinhouden identificeert of vereenzelvigt, maar dat men kan denken alsof.
Het gaat bij de hermeneutiek niet in de eerste plaats om het opbouwen van een zekere kennis in overeenstemming met het methodische ideaal dat geldt binnen de (natuur)wetenschappen en toch gaat het ook hier om kennis en waarheid. Onder het Verstehen van een traditie valt niet alleen het begrijpen van teksten of kunstwerken, maar ook het verwerven van inzichten en het inzien van waarheden. Hans-Georg Gadamer (1900-2002)
Logisch positivisme van de Wiener Kreis Kritisch rationalisme van Karl Popper Revolutionaire wetenschap van Thomas Kuhn Methodisch pluralisme van Paul Feyerabend Pluralistisch pragmatisme van Richard Rorty
- Empirische cirkel: - Onbetwijfelbare en onbevooroordeelde zintuiglijke gewaarwordingen worden neergelegd in elementaire uitspraken, de protocolzinnen: ik zie een steen vallen - Combinaties van de protocolzinnen vormen hypothesen - door inductie of generalisatie - alle voorwerpen vallen - ontstaan uit de hypothesen empirische wetten: de valwet van Galilei en Newtons wet van de zwaartekracht - Dan stelt men een theorie op waarmee de empirische wetten worden verklaard: dat is Newton niet gelukt, Einstein wel - Tenslotte voorspelt men uit de theorie nieuwe hypothesen - over de banen van kogels, ruimtevaartuigen en planeten bijvoorbeeld - die dan weer door zintuiglijke gewaarwordingen worden geverifieerd - Zo is de empirische cirkel rond en groeit onze kennis gestaag aan - Wetenschappelijke wereldopvatting en eenheidswetenschap
Kritisch rationalisme Drie bezwaren tegen de W.K.: - Theorievrije waarnemingen bestaan niet - Inductie is strikt logisch niet mogelijk Verificatie moet vervangen worden door falsificatie Drie overeenkomsten: - Scheiding feiten en waarden - Context of justification - Continue kennisgroei
Poppers kritisch rationalisme - eerst een probleem - dan een hypothese - vervolgens waarnemingsfeiten met de bedoeling tot falsificatie - nieuwe hypothese - (voorlopige) theorie
Thomas Kuhn, 1922-1996 Thomas Kuhn 1922-1996
Normale en revolutionaire wetenschap Laten we het voorbeeld nemen van de mannen die Copernicus gek noemden omdat hij beweerde dat de aarde bewoog. Ze hadden niet zomaar ongelijk. Een gedeelte van wat ze met aarde bedoelden was juist een onbeweeglijke positie. Hun aarde kon tenminste niet bewegen. Copernicus vernieuwing hield daarom niet zomaar in dat de aarde bewoog. Veeleer was het een geheel nieuwe kijk op de problemen van natuur- en sterrenkunde, een kijk die noodzakelijkerwijs zowel de betekenis van aarde als van beweging veranderde. Zonder die veranderingen was het idee van een bewegende aarde gewoon waanzin.
Het resultaat was niet dat ik een aristotelische natuurkundige werd; wel had ik tot op zekere hoogte leren denken alsof ik er een was. Ik zag nog steeds problemen in zijn natuurkunde, maar ze waren niet in het oog springend, en weinige ervan konden als simpele vergissingen worden aangemerkt.
Als ik verdorie de keuze had gehad om het boek wel of niet te schrijven, dan had ik het tóch geschreven! Maar het bevat zeker bepaalde aspecten die enorme beroering hebben veroorzaakt.
Methodisch pluralisme Er bestaat niet één wetenschappelijke methode die op voorhand tot vooruitgang, kennisgroei en succes leidt. Paul Feyerabend (1924-1994)
Wat uit technologisch oogpunt een fantastische prestatie lijkt, een bemande ruimtevlucht naar de maan, ziet er van een ander gezichtspunt uit als een volmaakte dwaasheid: duizenden hooggekwalificeerde mensen zijn tientallen jaren intensief bezig om, ten koste van zeer veel inspanning en enorme sommen geld, een relatief klein aantal (twee!) van hen, uitgedost in carnavalspakken een paar potsierlijke danspassen te laten uitvoeren op een droge, hete, atmosfeerloze kei, waar niemand die zijn gezonde verstand een beetje gebruikt naar toe zou willen.
Ik beweer dat Auschwitz een extreme manifestatie is van een houding die nog altijd welig tiert. Dit blijkt wel uit de behandeling van minderheden in industriële democratieën; uit het onderwijs, het op een humanitaire leest geschoeide incluis, dat het grootste deel van zijn tijd besteedt aan het veranderen van schitterende jonge mensen in kleurloze en starre kopieën van hun leraren; uit de dreiging van een kernoorlog, de constante toename van het aantal en de kracht van dodelijke wapens en de bereidwilligheid van sommige zogenoemde patriotten om een oorlog te beginnen waarbij de holocaust in het niet valt.
Het blijkt uit de vernietiging van de natuur en van primitieve culturen, waarbij niet één gedachte uitgaat naar degenen voor wie het leven dan geen zin meer heeft; uit de gigantische hoogmoed van onze intellectuelen, hun overtuiging dat ze precies weten wat de mensheid nodig heeft en hun onophoudelijke pogingen om mensen te creëren naar hun eigen zielige evenbeeld; uit de infantiele grootheidswaan van sommige artsen, die hun patiënten chanteren met angst, ze verminken, om ze vervolgens een enorme rekening te sturen; uit het gebrekkige gevoelsleven van de zogenoemde waarheidszoekers, die dieren martelen, een studie doen naar hun ontberingen, om vervolgens voor hun wreedheid een prijs te ontvangen. Wat mij betreft is er geen verschil tussen de trawanten van Auschwitz en deze weldoeners van de mensheid.
Daarom is het zaak de alternatieven samen in de strijd te werpen. Het wereldbeeld van de Bijbel, het Gilgamesj epos, de Ilias, de Edda kan gezien worden als een volwassen kosmologie die de wetenschappelijke kosmologieën van een bepaalde tijd kan wijzigen of zelfs vervangen.
AGAINST METHOD ANYTHING GOES
Er kan natuurlijk een tijd aanbreken waarin de rede een tijdelijke prioriteit zal moeten krijgen en het verstandig is haar regels te verdedigen met uitsluiting van de rest. Maar ik geloof niet dat we tegenwoordig in zo n tijd leven.
Albert Einstein (1879-1955) Er is geen logische weg die naar deze elementaire wetten voert, maar slechts het invoelen in ervaringen die op intuïtie zijn gebaseerd.