Dyscalculie Protocol
Inhoudsopgave Inleiding 2 Wat is Dyscalculie? 3 Kenmerken van Dyscalculie 4 Oorzaken 5 Gevolgen 6 Diagnose 7 Dyscalculieverklaring 8 Faciliteitenkaart 9 Hulp en hulpmiddelen op HB 10 Officiële regelingen met betrekking tot het examen 12 Belangrijke informatie, sites en adressen 14 Kopie faciliteitenkaart 15 Literatuurlijst 17 1
Inleiding Dit protocol is bestemd voor docenten en ouders. U vindt hierin de belangrijkste informatie over het beleid op Hilfertsheem-Beatrix m.b.t. dyscalculie. Op Hilfertsheem-Beatrix proberen we leerlingen met dyscalculie zo optimaal mogelijk te begeleiden, zodat hun schoolcarrière succesvol afgerond kan worden. Dat doen we door faciliteiten toe te kennen, maar ook door extra begeleiding te geven in en buiten de les. Alle leerlingen in het voortgezet onderwijs moeten vanaf schooljaar 2013-2014 een rekentoets (2F) maken, die voldoende afgesloten moet worden. Op dit moment is nog niet duidelijk of je een voldoende moet halen op deze toets om je diploma te krijgen. (Dat is wel het streven van de regering.) Vooralsnog krijgen leerlingen met dyscalculie bij deze rekentoets geen extra aanpassingen. (Zie ook blz. 13) In dit document geven we antwoord op de volgende vragen: Wat is dyscalculie? Welke faciliteiten kunnen er ingezet worden? Welke hulp geven wij op HB? Welke hulpmiddelen zijn er voor leerlingen met dyscalculie? Wij hopen hiermee een duidelijk beeld te geven hoe wij op Hilfertsheem-Beatrix omgaan met dyscalculie. Mocht u na het lezen toch nog een vraag hebben dan kunt u ons altijd mailen. Bibian Goossen Remedial teacher b.goossen@hilfertsheem.nl Hiltje Meester Orthopedagoog/remedial teacher h.meester@hilfertsheem.nl 2
Wat is dyscalculie? Dyscalculie betekent letterlijk 'niet kunnen berekenen'. Dyscalculie staat voor ernstige problemen met (leren) rekenen. Kinderen met dyscalculie hebben hardnekkige problemen bij het aanleren en automatiseren van de basisvaardigheden van rekenen en wiskunde. Dit wordt niet veroorzaakt door onvoldoende of gebrekkig onderwijs. In de eerste jaren van het basisonderwijs worden de basisvaardigheden van het rekenen intensief geoefend met het doel ze te automatiseren. Een leerling weet dan dat 5 plus 4 negen is en stapt moeiteloos over naar 15 plus 4 of 15 plus 14. Hetzelfde geldt voor eenvoudige aftrek-, vermenigvuldig- en deelsommen. Deze vaardigheden zitten dan opgeslagen in het langetermijngeheugen en worden daar zo nodig zonder enige moeite (automatisch) uit naar boven gehaald. Er hoeft dan geen energie besteed te worden om eenvoudige sommen en onderdelen van bewerkingen uit te rekenen. Dat is handig, want een kind kan van opgeslagen kennis gebruik maken als de rekenopgaven ingewikkelder worden. Kinderen met dyscalculie slagen er niet in zich deze basis rekenvaardigheden vlot eigen te maken. 1 Onderscheid tussen ernstige rekenproblemen en dyscalculie Ernstige rekenproblemen kunnen ontstaan als er onvoldoende afstemming wordt gerealiseerd tussen het (reken)onderwijs en de onderwijsbehoeften van de leerling. De kenmerken van het onderwijs sluiten dan niet of onvoldoende aan bij de (aangeboren en verworven) kenmerken van de leerling. Door effectieve training verdwijnen (een deel van) de rekenproblemen. We spreken van dyscalculie als ernstige rekenproblemen, ondanks langdurige deskundige begeleiding en zorgvuldige afstemming, hardnekkig blijken en onveranderd blijven bestaan. 2 1 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/wat-is-dyscalculie/ 2 van Groenestijn, van Dijken & Janson, 2012 3
Kenmerken van dyscalculie Leerlingen met dyscalculie vertonen veel van onderstaande kenmerken. De leerling: gebruikt simpele procedures (blijft bijvoorbeeld lang op de vingers tellen in plaats van te werken met clusters van getallen; 5, 10, 100 etc.) maakt veel fouten in een stapsgewijze aanpak heeft problemen met de volgorde van de te nemen stappen bij het gebruik van een bepaalde strategie heeft moeite met de transfer van rekenvaardigheden heeft problemen met de plaats van getallen maakt veelvuldig omkeringen van getallen Verder zijn er een aantal algemene problemen die bij veel kinderen met leerstoornissen (ook bij dyscalculie) te zien zijn: trager tempo een ongunstig aanpakgedrag: een passieve of impulsieve aanpak een minder goed werkend kortetermijngeheugen een minder efficiënt gestructureerd langetermijngeheugen problemen met het vasthouden van de instructie problemen om snel de essentie van een opdracht te doorzien minder flexibiliteit in het overschakelen van het ene naar het andere niveau moeite het eigen werk te controleren en te reflecteren op eigen werk emotionele problemen, bijvoorbeeld faalangst. 3 3 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/wat-is-dyscalculie/kenmerken/ 4
Oorzaken In de definitie van dyscalculie wordt een beschrijving van de problemen gegeven en worden geen oorzaken of verklaringen genoemd. Over de oorzaak van dyscalculie bestaat ook nog onvoldoende duidelijkheid. De toenemende kennis uit neuropsychologisch onderzoek suggereert dat het zou gaan om een betrokkenheid van (en mogelijke uitval in) specifieke hersengebieden. Voorzichtigheid is hier op zijn plaats. Uit het hersenonderzoek naar leerstoornissen weten we vaak wel dat bepaalde hersengebieden er iets mee te maken hebben, maar niet wat ze ermee te maken hebben. Ook een mogelijke erfelijke factor zou een rol kunnen spelen. Dyscalculie komt namelijk vaak in families voor. 4 In bovenstaand verhaal zijn het specifieke kindkenmerken die als oorzaak van de ernstige rekenwiskunde- problemen genoemd worden. Daarnaast kunnen de rekenproblemen ook ontstaan zijn door onvoldoende of gebrekkige afstemming van het onderwijs op de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling. De leerling zal echter nooit een dyscalculieverklaring krijgen alleen op basis van onvoldoende afstemming tussen het rekenonderwijs en de onderwijsbehoefte van de leerling. 5 Hoewel rekenproblemen in het basisonderwijs minder snel worden herkend dan leesproblemen schatten deskundigen dat het bij dyscalculie net als bij dyslexie gaat om 3-4% van de leerlingen. 6 4 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/wat-is-dyscalculie/oorzaak-en-gevolgen/ 5 Van Groenestijn et al., 2012 6 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/wat-is-dyscalculie/oorzaak-en-gevolgen/ 5
Gevolgen De stoornis dyscalculie leidt tot allerlei beperkingen en extra last ook in het dagelijks leven. Consequenties van dyscalculie: Zowel in wiskunde, als in andere vakken (zoals natuurkunde, scheikunde, aardrijkskunde, economie, techniek) is gebrek aan basale rekenvaardigheid een handicap. Gedurende de hele schoolloopbaan en in het maatschappelijk verkeer blijft die beperkte rekenvaardigheid storend, vanwege het praktisch ongemak en door de sociaal-emotionele gevolgen (gebrek aan zelfvertrouwen, negatief zelfbeeld, faalangst, gedragsproblemen). Dagelijkse problemen, te denken valt aan het niet vlot met geld kunnen omgaan bij het afrekenen van boodschappen, het niet goed kunnen gebruiken van de NS-borden met spoortijden en problemen met klokkijken. Demotivatie en frustratie, omdat alle inspanningen van het kind in het verleden weinig vooruitgang en succeservaringen tot gevolg hebben gehad. Problemen met de basisvaardigheden blijven ook op latere leeftijd bestaan en daarmee de invloed op beroepsperspectieven en maatschappelijke redzaamheid. Sommige beroepsopleidingen zijn geblokkeerd en bepaalde beroepen zijn uitgesloten. 7 7 Van Groenestijn et al., 2012 6
Diagnose Er is geen simpele test die uitspraken doet over het wel of niet bestaan van dyscalculie. Wanneer rekenproblemen niet overgaan met extra oefening en het kind met andere vakken wel goed presteert, moet er op taakniveau onderzoek worden gedaan. Dit betekent dat er onderzoek wordt gedaan naar de uitvoering van rekentaken. Een intelligentieonderzoek is niet meteen nodig. Er moet eerst gekeken worden hoe het kind een rekentaak uitvoert en of de basisfeiten en procedures wel gekend en geautomatiseerd zijn. Ook moet nagegaan worden of het kind voldoende onderwijs heeft gehad en of er bijvoorbeeld geen emotionele problemen zijn. Verder is van belang te kijken naar de gebruikte rekenmethode en is ook het taalniveau van groot belang, want rekenen is veel taliger dan vaak wordt gedacht. De diagnosticus stelt, naast een deskundigenrapport, vaak ook een dyscalculieverklaring op. Hierin kan de deskundige vastleggen op welke gebieden zich problemen voordoen, welke specialistische hulp er nodig is en welke voorzieningen en aanpassingen de leerling nodig heeft. De school kan deze verklaring vervolgens gebruiken om het kind de benodigde hulp te bieden. 8 Op Hilfertsheem-Beatrix kan de RT er na gegeven hulp (zie blz. 11) het vermoeden hebben dat er sprake is van dyscalculie. Dit wordt dan met de leerling en de ouder(s) besproken waarna er een verwijzing plaatsvindt naar een ter zake kundige orthopedagoog of psycholoog omdat alleen zij een diagnostisch onderzoek naar dyscalculie mogen doen. 8 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/wat-is-dyscalculie/diagnose/ 7
Dyscalculieverklaring Een dyscalculieverklaring is een document waarop staat dat er bij de betreffende leerling sprake is van dyscalculie. Een dyscalculieverklaring is gebaseerd op een onderzoek door een psycholoog/orthopedagoog en moet voldoen aan voorwaarden die het protocol ERWD (Ernstige RekenWiskunde problemen en Dyscalculie) stelt. De voorwaarden voor het afgeven van een dyscalculieverklaring: De leerling beschikt over voldoende intelligentie (advies: vanaf TIQ 85). Er is een grote discrepantie tussen de ontwikkeling van de leerling in het algemeen en zijn rekenontwikkeling. De achterstand is hardnekkig. De leerling laat, ondanks gerichte deskundige begeleiding, bijna geen vooruitgang zien. Dit is vastgesteld op grond van zowel een kwalitatieve als een kwantitatieve analyse van leerresultaten van de leerling. De problemen zijn ontstaan vanaf het verwerven van de basisvaardigheden in het domein getallen en beïnvloeden ook de ontwikkeling op het domein verhoudingen en het domein meten en meetkunde (inclusief de leerstoflijnen tijd en geld). 9 Als een leerling bij aanmelding op HB al een dyscalculieverklaring heeft, zorgen de ouders ervoor dat de administratie een kopie krijgt van de dyscalculieverklaring met het bijbehorende onderzoeksverslag, eventueel aangevuld met verslagen/evaluaties van eerder gegeven hulp. (Remedial Teaching) 9 Van Groenestijn et al., 2012 8
Faciliteitenkaart Elke leerling die een geldige dyscalculieverklaring met een bijbehorend onderzoeksverslag kan overhandigen, krijgt van de remedial teacher een faciliteitenkaart. Hierop staan de faciliteiten vermeld waar de leerling gebruik van mag maken tijdens zijn schoolloopbaan, o.a. tijdverlenging en een kaart met oplossingsstrategieën. (Zie bijlage blz. 16, 17) De remedial teacher gebruikt bij het toewijzen van faciliteiten zowel de aanbevelingen die zijn opgenomen in het onderzoeksverslag van de leerling als de gegevens van de basisschool. De faciliteitenkaart is een soort contract tussen de leerling en de school: beide partijen zetten zich optimaal om de einddoelen te halen. Hulp en hulpmiddelen op Hilfertsheem-Beatrix De remedial teachers zorgen ervoor dat de docenten aan het begin van het schooljaar op de hoogte worden gebracht van de leerlingen met een dyscalculieverklaring. Een begripvolle houding van de mentor en de vakdocent vinden wij van groot belang. Wij verwachten daarom van de mentor/docent dat hij in gesprek gaat met de leerling en vraagt hoe hij hem het beste kan helpen/begeleiden. De remedial teachers nodigen de leerling in het begin van het schooljaar uit voor het invullen van een faciliteitenkaart (zie blz. 16, 17) en bespreken met hem/haar welke hulp er gegeven kan worden. De leerling wordt zoveel mogelijk in de klas door de vakdocent geholpen. Daarnaast is er een extra les rekenen waar de leerling extra begeleid wordt. Ook is er steunles wiskunde (1x per week) die gevolgd kan worden. Hier wordt de huidige lesstof herhaald en nog eens geoefend. Blijkt de leerling ondanks deze extra ondersteuning nog veel moeite te hebben om de les te kunnen volgen, dan vraagt de mentor of de 9
docent wiskunde aan de remedial teacher om de leerling een korte periode te begeleiden. De RT-hulp is gericht op: Onderliggende basisvaardigheden oefenen Ondersteuning en zelfvertrouwen Een goede aanpak: het aanleren van strategieën met betrekking tot de lesonderdelen van rekenen/wiskunde. Meestal gaat het dan om 2-4 extra lessen, waarna de leerling in de klas weer voldoende mee kan komen en de docent de begeleiding weer overneemt. In de praktijk blijkt dat leerlingen met zo af en toe een duwtje in de rug (een paar lessen RT) voldoende mee kunnen komen in de les. We werken in de extra les rekenen met het rekenprogramma Muiswerk. Dit geeft leerlingen de mogelijkheid om ook thuis met rekenen te oefenen. In de les en tijdens toetsen in de onderbouw mag de leerling gebruik maken van een zogenaamde strategieënkaart of een schriftje waarin de formules en stappen staan om een bepaald rekenprobleem op te lossen. Dit is een kaart die samen met de wiskundedocent wordt samengesteld. Ook de tafelkaart is zo n hulpmiddel. Soms neemt de leerling van de basisschool al zo n kaart mee. In de bovenbouw wordt deze faciliteit langzaam afgebouwd, omdat met het examen deze faciliteit (nog) niet is toegestaan. Een leerling met dyscalculie krijgt wél extra tijd om het examen te maken. 10
Officiële regelingen m.b.t. het eindexamen Leerlingen met dyscalculie kunnen, op grond van artikel 55 van het Eindexamenbesluit, in aanmerking komen voor 30 minuten extra tijd bij de eindexamens. De leerling moet hiervoor in het bezit zijn van een deskundigenverklaring, opgesteld door een orthopedagoog of psycholoog. In het eerste lid van artikel 55 staat dat de directeur van een school een gehandicapte leerling toestemming kan geven om het examen op aangepaste wijze af te leggen. In het tweede lid is vastgelegd dat: er een deskundigenverklaring moet zijn, die door een ter zake kundige psycholoog of orthopedagoog is opgesteld. de aanpassing in ieder geval kan bestaan uit een verlenging van de examenduur met 30 minuten (bij diverse onderdelen van de centrale examens wanneer het rekenwerk een stevige rol speelt). een andere aanpassing alleen mogelijk is als deze in de deskundigenverklaring wordt vermeld en als de aanpassing aantoonbaar aansluit bij het begeleidingsadvies in deze verklaring 10. De genoemde faciliteiten worden door de examencoördinator aan het begin van het vierde leerjaar aangevraagd. Voor meer details en actuele informatie zie www.examenblad.nl Een leerling met een dyscalculieverklaring mag bij het centraal examen gebruik maken van een rekenmachine. Leerlingen met dyscalculie mogen bij het centraal examen geen gebruik maken van een formulekaart of rekentabellen. Kennis van de formules behoort tot de exameneisen. 11 Naast de landelijke examens worden ook schoolexamens afgenomen. De school heeft de mogelijkheid om beperkte aanpassingen voor leerlingen met dyscalculie te doen. De school bepaalt zelf welke voorzieningen worden toegestaan. De directeur van een school mag tijdens de schoolexamens bijvoorbeeld, tijdelijk meer rekening houden met de beperking van een leerling. Dit moet echter wel strak omschreven en helder zijn en het einddoel moet hetzelfde zijn als voor leerlingen zonder dyscalculie. 12 10 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/dyscalculie-op-school/aangepaste-eindexamens/ 11 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/dyscalculie-op-school/aangepaste-eindexamens/ 12 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/dyscalculie-op-school/aangepaste-eindexamens/ 11
Belangrijke informatie - sites & adressen Beter rekenen: voor kinderen die alledaags hoofdrekenen willen oefenen. Beter rekenen is een zelfstandige website, maar versneld aanmelden kan via de website van Beter spellen. Rekenen is leuker als je daarbij tegelijkertijd denkt: Rekenweb. Wiskunde op het net: Hier vind je van alles wat met wiskunde te maken heeft. De onderwerpen zijn gesplitst in onderbouw en bovenbouw. Er zijn ook pagina's waar je kunt oefenen. Wiskundemateriaal voor de internetgeneratie: Math4all. Oefenmateriaal voor ouders, docenten en leerlingen: Beter Onderwijs Nederland. Braams&partners heeft opzoekboekjes voor rekenen, wiskunde en spelling. Http://www.opzoekboekje.nl/ Studio rekenen is bestemd voor de onderbouw in het voortgezet onderwijs. Als de school er mee werkt, krijgt uw kind het via school digitaal aangeleverd. Basisboek Rekenen (Jan van der Craats), geschreven voor iedereen die wil leren rekenen of weggezakte rekenvaardigheden wil ophalen. 13 Literatuurlijst Van Groenestijn, M., Van Dijken, G. & Janson, D. (2012). Protocol Ernstige RekenWiskunde-problemen en Dyscalculie. Assen: Van Gorcum. Balans Digitaal (2013). http://www.balansdigitaal.nl/ 13 http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/dyscalculie/dyscalculie-in-het-gezin/tips-voor-thuis/ 12
Kopie faciliteitenkaart Voorkant Faciliteitenkaart van i.v.m. dyscalculie Afgiftedatum: Dit zijn de afspraken die deel uit maken van het beleid van de school om leerlingen met dyscalculie extra zorg en faciliteiten te bieden, zodat deze leerling de lessen met succes kan volgen. Vakdocenten houden zich aan deze afspraken. De docenten houden er rekening mee dat leerlingen met dyscalculie meer tijd nodig hebben bij opgaven waarbij gerekend moet worden. - Als je je onvoldoende inzet of misbruik maakt van deze voorzieningen word je daarop aangesproken door de vakdocent of de mentor. De RTer wordt geïnformeerd en geeft je een waarschuwing. Een tweede waarschuwing betekent dat deze faciliteitenkaart wordt ingetrokken. Je hebt dan tijdens toetsen en schoolexamens geen rechten meer op de faciliteiten. - Er vindt in leerjaar drie een afbouw van faciliteiten plaats om je te laten wennen aan de eisen van het CE. - Alleen als je een ernstige mate van dyscalculie hebt, krijg je van de RTer de mogelijkheid om ook nog een strategie-spiekkaart rekenen/wiskunde te gebruiken in de BB. 13
Achterkant De aangekruiste faciliteiten zijn verleend door de Rt-er (in samenspraak met de orthopedagoog) op grond van het onderzoeksverslag en de gegevens van de basisschool. Advies: Kladpapier laten gebruiken Kaart met oplossingsstrategie mag gebruikt worden (vanaf 3 e afbouwen) Bij toetsen duidelijk aangeven als er andere sommen komen 20% meer tijd geven bij toetsen minder (dezelfde) opdrachten laten maken gebruik rekenmachine toestaan Ga naast iemand zitten die serieus werkt en je kan helpen. klas Houd de tafels bij. Oefen minstens 2 x per week steeds een andere tafel. Zoek hulp buiten school om 1x per week de lastige sommen nog eens door te nemen. Zowel van de school als van de leerling wordt verwacht dat hij/zij zich inspant. Een leerling met dyscalculie zal m.n. bij wiskunde meer moeten oefenen dan zijn medeleerlingen. Handtekening Remedial Teacher: Handtekening leerling: Wijzigingen maken deze kaart ongeldig 14
Lieven de Keylaan 58 1222LH HILVERSUM Tel. 035 683 15 57 Fax 035 685 82 97 E-mail: info@hilfertsheem.nl Website: www.hilfertsheem.nl 15