VISIE OP DE ZEEUWSE ENERGIEVOORZIENING: ZEELAND CO 2 NEUTRAAL IN 2050

Ecofys bv P.O. Box 8408 NL-3503 RK Utrecht Kanaalweg 16-G NL-3526 KL Utrecht The Netherlands www.ecofys.nl tel +31 (0)30 280 83 00 fax +31 (0)30 280 83 01 e-mail info@ecofys.nl VISIE OP DE ZEEUWSE ENERGIEVOORZIENING: ZEELAND CO 2 NEUTRAAL IN 2050 Ing. J.A. Verschelling Dr. E. Worrell Dr. C. Hendriks November 2005 EIB03076 Copyright Ecofys 2005 in opdracht van: de Zeeuwse Milieufederatie Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door: - Ondersteuning van het programma DEN dat wordt uitgevoerd door SenterNovem (projectnummer: 2020-04-13-27-008) - Provincie Zeeland - DELTA

Voorwoord Zeeland heeft door een unieke combinatie van factoren de kans om als eerste provincie in Nederland een volledig duurzame energievoorziening te realiseren. Door de water- en windrijke omgeving en het zonnige klimaat is in Zeeland een ruime toepassing van duurzame energiebronnen mogelijk. Bovendien kent de provincie een groot landbouwareaal met mogelijke kansen voor de teelt van biobrandstoffen. Havenfaciliteiten maken Zeeland geschikt voor het aanvoeren van biobrandstof per schip. Tenslotte is de urgentie in Zeeland groot: als kustbewoners zijn we extra kwetsbaar voor de stijging van de zeespiegel. De Zeeuwse Milieufederatie (ZMF) ziet de urgentie en de kansen om CO 2- uitstoot te reduceren. Ook het ministerie van Economische Zaken heeft aangegeven dat de uitstoot in Nederland met 60 tot 80 procent terug moet in 2050. De EU hanteert dezelfde doelstelling. De ZMF gaat nog een stap verder. Wij willen dat Zeeland voorop loopt. Wij zetten in op Zeeland als eerste Nederlandse provincie met nul procent CO 2 - uitstoot in 2050. Met CO 2- neutraal bedoelen we dat er bij activiteiten en processen (per saldo) geen koolstofdioxide vrijkomt. Om de haalbaarheid van een CO 2- neutrale provincie in 2050 te onderzoeken heeft de ZMF het adviesbureau Ecofys gevraagd kansen te verkennen en achterliggende, feitelijke informatie aan te leveren. Dit heeft geresulteerd in het rapport Visie op de Zeeuwse energievoorziening; Zeeland CO 2- neutraal. Om de Zeeuwse kansen in te schatten heeft ook DELTA haar inbreng geleverd tijdens het hele proces, waarvoor wij ze zeer erkentelijk zijn. Het rapport levert een totaalplan op waarin alle mogelijkheden voor een duurzame energievoorziening geïntegreerd zijn. Het zet de koers uit vo or het energiebeleid in Zeeland op de korte en langere termijn. Hiermee wil de ZMF haar bijdrage leveren aan het energietransitietraject van de provincie Zeeland. De federatie zal waar mogelijk voorbeelden oppakken om daadwerkelijk invulling te geven aan het concept CO 2 neutraal. Met het uitwerken van ideeën over een CO 2- neutrale straat en het CO 2- vrije product is inmiddels een start gemaakt. We vertrouwen erop dat het rapport het Zeeuwse bedrijfsleven, overheden en consumenten zal inspireren om samen met de ZMF de uitdaging voor een CO 2- neutrale provincie aan te gaan. Tjeu van Mierlo, directeur Zeeuwse Milieufederatie Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 III

IV JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

Samenvatting Introductie Het doel van deze studie is het verkennen van de mogelijkheden voor Zeeland om in 2050 CO 2 neutraal (per saldo geen CO 2 uitstoot uit fossiele brandstoffen) te worden. Dit is gedaan in opdracht van de Zeeuwse Milieufederatie. Ecofys heeft een analyse gemaakt van de huidige CO 2 uitstoot en de groei ervan. Voor deze verkenning is gebruik gemaakt van gegevens het ministerie van VROM, Delta en de provincie Zeeland evenals kennis die bij Ecofys aanwezig is, onder meer over industriële processen. Het gaat hierbij om een verkenning van de mogelijkheden op hoofdlijnen, niet om een gedetailleerde studie met een kosten/baten analyse. Klimaatprobleem Ons klimaat verandert. De zeespiegel stijgt, de winters worden korter en de zomers warmer en natter. Dit komt door de uitstoot van broeikasgassen. Het belangrijkste broeikasgas is kooldioxide of CO 2. Dit broeikasgas komt vrij bij het verbranden van koolstofhoudende energiedragers zoals aardgas, kolen en aardolie. De wereldwijde CO 2 uitstoot neemt nog steeds toe. In het klimaatverdrag van Kyoto is afgesproken om de CO 2 uitstoot terug te brengen. Om de klimaatverandering binnen veilige grenzen te houden, wijzen wetenschappers op het belang om het CO 2 niveau in de atmosfeer niet verder te laten stijgen dan een niveau waarbij de temperatuurstijging beperkt blijft tot circa 2 graden Celsius. Dit niveau correspondeert met een wereldwijde reductie van CO 2 emissies van 70-90 % ten opzichte van 1990. De reducties zullen vooral moeten plaatsvinden in de geïndustrialiseerde landen. Nederland heeft met het energie rapport 2005 van het ministerie van Economische Zaken ingezet op energietransitie en een reductie van broeikasgassen van 60-80% in 2050. De EU hanteert een zelfde doelstelling. Naast het klimaatprobleem nopen ook zekerheid van onze energievoorziening en het opraken van olie en gas en de daarmee samenhangende prijsstijgingen tot energietransitie. Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 V

Figuur S1: Historisch verloop aardgasprijs voor consumenten en industrie (bron ECN). Figuur S2: Historisch verloop van de prijzen van emissierechten vanaf juli 2005 (bron: www.pointcarbon.com). Zeeuwse CO 2 uitstoot Beschouwen we de Zeeuwse CO 2 uitstoot over de periode 1990-2002 (S3), dan zien we dat Zeeland een middelpositie in neemt en dat deze uitstoot sterk groeiend is: waar de totale Nederlandse emissies over de periode 1990-2002 zijn toegenomen met 13%, zijn de emissies in Zeeland gestegen met 43% ten opzichte van 1990. Beschouwen de Zeeuwse CO 2 uitstoot per inwoner (S4) dan zien we dat deze erg hoog is vergeleken met andere provincies en zelfs in vergelijking met de VS. Dit komt door het grote aandeel industrie en het geringe aantal inwoners in Zeeland. VI JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

CO 2 uitstoot per provincie ton CO 2 35,000,000 30,000,000 25,000,000 20,000,000 15,000,000 10,000,000 5,000,000 0 1990 1995 2002 Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord Brabant Noord Holland Overijssel Utrecht Zeeland Figuur S3: CO 2 Uitstoot van de Nederlandse provincies van 1990 tot 2002 (bron: ministerie van VROM 1 en CBS). CO 2 uitstoot per inwoner ton CO 2 per jaar 45.00 40.00 35.00 30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 - Nederland Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord Brabant Noord Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid Holland VS* Figuur S4: CO 2 Uitstoot per inwoner voor de Nederlandse provincies in 2002 (bron: ministerie van VROM 2 en CBS). *Ter vergelijking is ook de uitstoot van broeikasgassen (niet alleen CO 2 maar ook de andere broeikasgassen) van de Verenigde Staten vermeld in ton CO 2 equivalenten 3. Vergeleken met Nederland wordt in Zeeland een groot deel van de CO 2 uitstoot veroorzaakt door de industrie (inclusief energiecentrales) en landbouw (zie figuur S5). 1 Emissie registratie, mei 2005 2 Emissie registratie, mei 2005 3 Ecofys rapport WWF Climate scorecards. 2005. Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 VII

gebouw de omgeving 6% CO2 uitstoot Zeeland 2002 verkeer en vervoer 10% CO2 uitstoot Nederland 2002 verkeer en vervoer 22% industrie en landbouw 84% gebouw de omgeving 16% industrie en landbouw 62% Figuur S5: CO 2 uitstoot van Zeeland per sector vergeleken met Nederland (bron ministerie van VROM). De Zeeuwse uitstoot wordt voornamelijk veroorzaakt door een achttal grote bedrijven die ruim 99% van de CO 2 emissies produceren in deze sector (zie figuur S6). Deze bedrijven produceren ook voor buiten Zeeland, maar hun emissies worden aan Zeeland toegerekend, conform internationale afspraken. CO 2 uitstoot Zeeuwse industrie 2003 Thermphos Pechiney8% 3% EPZ 19% Dow chemical 24% Elsta 13% Cerestar 2% Yara 18% Total 12% Figuur S6: CO 2 uitstoot van de sector industrie en landbouw (bron: prov. Zeeland). Vergeleken met andere provincies scoort Zeeland ook het hoogst met CO 2 uitstoot per inwoner in de sectoren verkeer en vervoer en gebouwde omgeving (zie figuur S7). Ook de CO 2 uitstoot van deze sectoren is flink gegroeid over de periode 1990-2002, resp. met 25.5% en 9.3%. Oorzaken van de hoge Zeeuwse CO 2 in deze sectoren zijn: Het uitgestrekte karakter van de provincie en de daarmee gepaard gaande mobiliteit, de emissies van de scheepvaart en de beperkte rol van het openbaar vervoer, Zeeland is een provincie met relatief veel platteland en ruim opgezette woningen, Het lage nieuwbouwtempo van de afgelopen tien jaar waardoor er relatief veel oudere (minder goed geïsoleerde) woningen staan. VIII JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

CO 2 uitstoot verkeer en vervoer per inwoner in 2002 ton CO 2 / inwoner 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 Nederland Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord Brabant Noord Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid Holland CO 2 uitstoot gebouwde omgeving per inwoner in 2002 2.5 ton CO 2 / inwoner 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 Nederland Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord Brabant Noord Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid Holland Figuur S7: CO 2 uitstoot per inwoner van de sectoren verkeer en vervoer en gebouwde omgeving (bron: ministerie van VROM). De hoge CO 2 uitstoot maakt de Zeeuwse economie kwetsbaar voor prijsstijgingen van CO 2 emissierechten en energie. Als de energieprijzen stijgen, gaan de Zeeuwen er harder op achteruit dan de rest van Nederland, immers: zij verbruiken meer energie per inwoner (figuur S7). En daarbij werken veel Zeeuwen bij bedrijven die onder druk kunnen komen te staan als de prijzen van CO 2 emissierechten en energie verder zouden stijgen. Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 IX

CO 2 reductie opties Welke opties heeft Zeeland om de CO 2 uitstoot te beperken? Kortweg onderscheiden we vier soorten maatregelen om de CO 2 uitstoot te reduceren: Verbetering energie efficiency (alle sectoren); Verbetering van de ketenefficiency (vooral bij de industrie). Opwekken van duurzame energie en inzetten van biomassa als grondstof (in industriële processen) en als brandstof (alle drie de sectoren). CO 2 afvangen en opslaan onder de grond (industrie). Per sector is het potentieel van deze maatregelen ingeschat en het effect berekend. sector Jaarlijkse groei t/m 2010 [%] Jaarlijkse groei > 2010 [%] Energie efficiency (t.o.v. frozen efficiency) maatregelen keten efficiency maatregel Duurzame energie maatregelen CO2 opslag opmerkingen totale CO2 reductie* industrie en 0-2% landbouw 0-2.0% 15%-65%* doorlopende 0-25% recycling, 0-85%* wind op zee en inzet 0-50% Inzet oxyfuel >100%** efficiency innovatie biomassa als brandstof fornuizen, verbetering, inzet en grondstof CO2 afvang WKK, minder en opslag affakkelen, gebruik restwarmte verkeer en 2.9% 2.9% 50.0% doorlopende 0% 0 40% biobrandstof en/of 0% 0 90% vervoer efficiency verbetering duurzaam geproduceerd waterstof gebouwde 0.8% 0.5% 60.0% doorlopende 0% 0 40% gebouwgebonden 0% 0 100% omgeving efficiency verbetering windenergie, zonneenergie, evt. biomassa of micro WKK (op biobrandstof of waterstof), warmtepompen Tabel S1: Overzicht per sector van de maatregelen. CO2 reductie is aangegeven in procenten ten opzichte van frozen efficiency (gelijkblijvende efficiency, bijvoorbeeld van processen). *hier wordt een range aangegeven: de percentages variëren per bedrijf/proces (voor meer detail, zie bijlage 2). **Door de inzet van biomassa in combinatie met CO2 opslag kan meer dan 100% CO2 reductie gerealiseerd worden. X JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

Verloop CO 2 uitstoot richting 2050 Op basis van aannames voor de groei van de verschillende sectoren en de inschatting van het effect van de maatregelen is het verloop van de CO 2 uitstoot voor Zeeland geschetst (zie figuur S8). In deze figuur is te zien dat de uitstoot blijft stijgen bij frozen efficiency (gelijkblijvende efficiency) en business as usual (BAU, efficiencyverbetering volgens het huidige beleid). De verschillende lijnen daaronder tonen het effect van extra efficiencyverbetering, ketenefficiency en CO 2 opslag. CO 2 neutraliteit is dus haalbaar volgens deze verkenning, er is zelfs nog enige speelruimte waardoor CO 2 opslag na 2043 kan worden uitgefaseerd. CO 2 uitstoot Zeeland 35 Frozen efficiency 30 25 optie 1 20 optie 1, 2 15 M ton CO 2 10 5 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050-5 optie 1, 2, 3 optie 1, 2, 3, 4 business as usual -10 Figuur S8: Verkenning van de CO 2 uitstoot voor Zeeland tot 2050. Optie 1 zijn extra energie efficiency maatregelen, optie 2: maatregelen ter verbetering van de ketenefficiency, optie 3: de inzet van duurzame energie en biomassa als grondstof in industriële processen en optie 4 is CO 2 opslag. Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 XI

Conclusies Zeeland stoot relatief veel CO 2 uit en deze uitstoot groeide de afgelopen jaren snel. Per inwoner is de Zeeuwse uitstoot met 39 ton per jaar ruim drie maal het landelijk gemiddelde en zelfs veel meer dan de VS. Dit wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van energie-intensieve industrie (die ook voor elders produceert) en het relatief lage inwoneraantal. Het maakt de Zeeuwse economie kwetsbaar voor schommelingen in de energieprijs of in de prijs van CO 2 emissierechten. De Zeeuwse industrie (inclusief energieproductie) veroorzaakt de hoofdmoot (84%) van de Zeeuwse CO 2 emissies. Maar ook in de andere sectoren (verkeer en vervoer en gebouwde omgeving) heeft Zeeland de hoogste CO 2 uitstoot per inwoner vergeleken met andere Nederlandse provincies. De door de ZMF voorgestelde CO 2 neutrale situatie voor Zeeland is haalbaar voor 2050, maar alleen als de industriële CO 2 uitstoot drastisch wordt gereduceerd. Om dit doel te halen zijn verregaande efficiency verbeteringen nodig in alle sectoren. Daarnaast zal veel duurzame energie moeten worden opgewekt, hoofdzakelijk door windparken op de Noordzee en de inzet van biomassa als brandstof voor energiecentrales en als grondstof in productieprocessen. Het potentieel van Zeeuwse landbouw om biomassa te telen levert een CO 2 reductie van enkele procenten op 4, er zal dus veel biomassa moeten worden geïmporteerd. Tenslotte zal een flink deel van de resterende CO 2 moeten worden (15-30%) afgevangen en opgeslagen. Met de door de ZMF voorgestelde CO 2 neutraliteit in 2050 gaat Zeeland een stap verder dan EU en nationale doelstellingen (60-80% in 2050). Om deze energietransitie te laten slagen is een vertaling in een plan van aanpak en daadkrachtig beleid nodig, gericht op verandering en op het stimuleren van innovatie. Hiermee kan Zeeland de eerste Nederlandse provincie zijn met een ambitieuze doelstelling en effectieve aanpak. Hoofdaanbeveling: De industrie (inclusief elektriciteitsopwekking) veroorzaakt verreweg het grootste deel van de Zeeuwse CO 2 uitstoot. Het bereiken van energietransitie bij deze industrie is dus cruciaal om de ZMF doelstelling (100% CO 2 reductie in 2050), maar ook de huidige nationale en EU doelstelling (60-80% CO 2 reductie in 2050) te halen. Deze transitie rust op drie peilers: Bereiken van extra efficiencyverbetering door innovatie; Inzet van duurzame energie (voornamelijk biomassa en grootschalige windparken op zee) en conversie van een op olie, kolen en gas gebaseerde industrie naar één met biomassa als grondstof én brandstof voor de processen; CO 2 afvang en opslag. Actie: provincie Zeeland en de Zeeuwse industrie (inclusief elektriciteitsopwekking) dienen gezamenlijk een transitieroute uit te stippelen op basis van deze drie peilers. 4 1.2 Mton CO2 reductie (zie 4.4) op een BAU provinciale uitstoot van 22.5Mton is ca 5%. XII JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

Overige aanbevelingen: 1. Het ontwikkelen van een transitieroute voor de sector verkeer en vervoer gebaseerd op: Inzet alternatieve brandstoffen (biobrandstoffen of aardgas en later waterstof) voor verkeer en scheepvaart. Maatregelen gericht op de scheepvaart, zoals bijvoorbeeld aanbieden van walstroom voor (zee)schepen, tariefdifferentiatie van havengelden voor schone schepen, invoeren snelheidsbeperking tot efficiënte snelheden, stimuleren van innovatie (betere aandrijvingen en rompvormen). Actie: provincie Zeeland en de Zeeuwse gemeentes dienen het initiatief te nemen voor het opstellen van deze transitieroute. 2. Het ontwikkelen van een transitieroute voor de sector gebouwde omgeving gebaseerd op: Verregaande reductie van warmtevraag door zeer energiezuinige nieuwbouw en isolatie bij bestaande bouw Inzet van duurzame bronnen (gebouwgebonden wind energie, PV, zonneboilers, warmtepompen en biobrandstof WKK) voor het (decentrale) opwekken van de resterende energie Actie: provincie Zeeland, Zeeuwse gemeentes, Delta en de woningcorporaties dienen het initiatief te nemen voor het opstellen van deze transitieroute. 3. De uitvoering en CO 2 reductie van de drie transitieroutes dient te worden gemonitord en gerapporteerd. Actie: provincie Zeeland. De belangrijkste acties die nu al direct kunnen worden genomen, zijn: 1. Voor elk van de drie sectoren dient een transitieroute te worden ontwikkeld. Het instellen van een energie innovatieprogramma ter stimulering van Zeeuwse duurzame energie en energiebesparingsprojecten is cruciaal voor uitvoering van de drie transitieroutes. In overleg met Delta zou dit programma deels kunnen worden ingericht met het geld dat beschikbaar komt uit het openhouden van de kerncentrale. Gelden uit het programma moeten beschikbaar komen voor additionele energie innovatie in alle drie de sectoren en niet opgaan aan het behalen van reeds bestaande doelstellingen of verplichtingen. Actie: provincie Zeeland, Delta, Zeeuwse Milieufederatie, ministerie van VROM, belanghebbenden uit de drie sectoren. Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 XIII

2. Het vestigingsbeleid moet zich richten op het aantrekken van innovatieve bedrijven die in symbiose met bestaande industrie kunnen werken (o.a. gebruik reststoffen, restwarmte), of kunnen bijdragen aan de vermindering van de CO 2 emissies van de Zeeuwse economie. stimulering van WKK in de industrie en WKK integratie op bedrijventerreinen, of aantrekken van bedrijven die warmte kunnen gebruiken van andere bedrijven met restwarmte of mogelijkheid hebben voor vergroting van het WKK potentieel, stimuleren warmtelevering van industrie aan derden (gebouwde omgeving, landbouw, recreatie), reserveren locaties voor grootschalige duurzame energieopwekking (biomassa, windenergie op zee). Actie: provincie Zeeland, gemeentes, Zeeland Seaports. 3. Het stimuleren van de benutting van zonne-energie (PV) door het instellen van een reële terugleververgoeding (circa 50 cent/kwh) in Zeeland. Dit kan als Delta het huidige groene stroomtarief een fractie verhoogt en kan nieuwe banen opleveren in deze sector in Zeeland (zie verder bijlage 1). Actie: De aandeelhouders van Delta (provincie Zeeland, gemeentes) zouden hierop moeten aandringen bij Delta. 4. Zeeuwse gemeentes, zorginstellingen en woningcorporaties moeten veel strengere eisen stellen aan nieuw te bouwen woningen (energieverbruik 40% lager dan de EPC) en streng toezien op de naleving; Actie: provincie Zeeland, zorginstellingen, woningcorporaties en gemeentes. 5. Voor bestaande woningen en utiliteitsgebouwen moet een provinciale isolatiecampagne worden opgezet. Actie: provincie Zeeland, zorginstellingen, woningcorporaties. 6. Het faciliteren of stimuleren van een Zeeuws (revolving) fonds voor energiebesparing in de gebouwde omgeving van waar uit rendabele energiebesparende maatregelen direct kunnen worden voorgefinancierd. Actie: provincie Zeeland. 7. Verkeer en vervoer: onderzoek naar, en pilot projecten met alternatieve brandstoffen in het verkeer en openbaar vervoer, onderzoek naar en pilot projecten met CO 2 reductie bij de scheepvaart. Actie: provincie Zeeland, Zeeland Seaports, Hogeschool Zeeland. Aanvullende maatregelen staan beschreven in hoofdstuk 4. XIV JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

Inhoudsopgave Samenvatting v 1 Inleiding 3 1.1 Klimaatverandering 3 1.2 Groei energievraag, energieprijsontwikkeling 5 1.3 Doel en focus van de studie 6 1.4 Methodiek 7 1.5 Opbouw van dit rapport 7 2 Klimaatbeleid en CO 2 uitstoot 9 2.1 Klimaatbeleid 9 2.2 CO 2 uitstoot van Zeeland in perspectief 10 2.3 CO 2 uitstoot per sector 11 2.4 Industrie (inclusief energievoorziening) en landbouw 12 2.4.1 Aanname groei industrie (inclusief energie-productie) en landbouw 14 2.5 Verkeer en vervoer 15 2.5.1 Aanname groei verkeer en vervoer 17 2.6 Gebouwde omgeving 17 2.6.1 Aanname groei gebouwde omgeving 20 3 Opties voor reductie van CO 2 uitstoot 21 3.1 Trias energetica 21 3.2 Wat zijn de opties voor CO 2 reductie? 22 3.3 Industrie en landbouw 23 3.4 Verkeer en vervoer 26 3.5 Gebouwde omgeving 29 3.5.1 Lange termijnvisie voor energieverbruik in de gebouwde omgeving 29 Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 1

4 Verkenning effect CO 2 reducerende maatregelen tot 2050 35 4.1 Welk inzicht biedt deze verkenning? 35 4.2 Welke aannames zijn er gedaan? 35 4.3 Verkenning tot 2050 35 4.4 Hoeveel duurzame energie kan in Zeeland zelf worden opgewekt? 36 4.4.1 Windenergie op zee 37 4.4.2 Biomassa 37 4.4.3 Duurzame energie scan Zeeland 38 4.4.4 Fotovoltaïsche zonne-energie (PV) 38 4.4.5 Warmtepompen 38 4.4.6 Zonneboilers 39 4.4.7 Golfenergie, energie uit de getijdenstroming en energie uit zoet en zout water 39 4.5 CO 2 opslag in of nabij Zeeland 40 4.6 Verdeling van de maatregelen in 2050. 41 4.7 Discussie 41 4.7.1 Meerdere wegen leiden naar Rome 41 4.7.2 Zijn de effecten van de maatregelen stapelbaar? 42 4.7.3 Concurrentiepositie Zeeuwse industrie 42 4.7.4 Op tijd beginnen 43 4.7.5 Kernenergie 43 4.8 Suggestie concrete maatregelen 43 4.8.1 Belangrijkste korte termijn acties 43 4.8.2 Acties gebouwde omgeving 45 4.8.3 Acties verkeer en vervoer 46 4.8.4 Acties industrie(inclusief energievoorziening) en landbouw 46 4.8.5 Duurzame energie 46 5 Conclusies en aanbevelingen 47 5.1 Conclusies 47 5.2 Aanbevelingen 47 Bijlage 1 Opschaling zonne-energie (PV) in Zeeland 51 Bijlage 2 Overzicht maatregelen in tabelvorm 53 2 JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

1 Inleiding 1.1 Klimaatverandering Ons klimaat verandert. De zeespiegel stijgt en de winters worden korter en de zomers warmer en natter 5. Dit komt door de uitstoot van broeikasgassen. Het belangrijkste broeikasgas is kooldioxide of CO 2. Dit broeikasgas komt vrij bij het verbranden van koolstofhoudende energiedragers zoals aardgas en kolen, bijvoorbeeld in elektriciteitscentrales en aardolieproducten (benzine, diesel, kerosine) in vliegtuigen en auto s. CO 2 uitstoot wordt dus vaak gekoppeld aan energieverbruik. Ondanks de risico s van klimaatverandering (zie figuur 1) neemt de wereldwijde CO 2 uitstoot nog steeds toe. Om deze risico s te beperken is in het klimaatverdrag van Kyoto afgesproken om de CO 2 uitstoot terug te brengen. Figuur 1: Gevolgen van klimaatverandering in Nederland. De risico s voor schade zijn gegeven voor zes sectoren en voor temperatuurstijgingen tot en met 3 o Celsius. (bron RIVM 2005). 5 KNMI rapport de toestand van het klimaat in Nederland 2003 http://www.knmi.nl/kenniscentrum/klimaatrapportage2003.pdf Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 3

Om de klimaatverandering binnen veilige grenzen te houden, wijzen wetenschappers op het belang om het CO 2 niveau in de atmosfeer niet verder te laten stijgen dan 450ppm (dit komt overeen met een gemiddelde temperatuurstijging van circa 2 graden Celsius in 2100 6 ). Dit niveau correspondeert met een wereldwijde reductie van CO 2 emissies van 70-90 % ten opzichte van 1990. Deze reducties zullen vooral moeten plaatsvinden in de geïndustrialiseerde landen. Ook voor Nederland is een geleidelijke overstap naar duurzame energiebronnen (ook wel energietransitie genoemd) nodig. Het Ministerie van Economische Zaken heeft daarom ingezet op een reductie van broeikasgassen van 60-80% in 2050 7. Dit betekent een ommezwaai in de manier waarop we met energie en fossiele brandstoffen omgaan. Figuur 2 Totale binnenlandse CO 2 emissie. SE is het strong Europe verkenning, GE is het global economy verkenning. (bron ECN/RIVM referentieramingen 2005-2020). De Zeeuwse Milieufederatie wil dat Zeeland voorop loopt bij de energietransitie en zet in op CO 2 neutraliteit (geen directe CO 2 uitstoot afkomstig van inzet van fossiele brandstoffen) van Zeeland in 2050. Deze studie is bedoeld om bij te dragen aan de Zeeuwse discussie over energietransitie. De studie bespreekt de mogelijkheden om CO 2 neutraliteit te bereiken en reikt een aantal concrete maatregelen aan voor de korte en lange termijn. 6 proefschrift Nichlas Höhne http://www.ecofys.de/de/news/pressemitteilungen/dissertationniklashohne.htm 7 Energierapport 2005, pag. 8. 4 JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

1.2 Groei energievraag, energieprijsontwikkeling Behalve de risico s van klimaatverandering is er nog een tweede reden om ons grondig te beraden op onze energievoorziening. De wereld energiebehoefte groeit in een hoog tempo. In sommige regio s is de groei zo snel dat delen van de energievoorzieningsketen tekenen van overbelasting beginnen te vertonen. Dit heeft, samen met een aantal andere factoren, geresulteerd in de huidige hoge olieprijzen. Deze olieprijzen zullen waarschijnlijk de komende jaren wel hoog blijven 8. Ook de Zeeuwse bedrijven en huishoudens hebben last van de stijging van de energieprijzen. Een verminderde afhankelijkheid van fossiele brandstoffen kan de concurrentiepositie van de Zeeuwse industrie verbeteren. Een lager energieverbruik door de Zeeuwse huishoudens komt de koopkracht van deze huishoudens ten goede. Figuur 3: ontwikkeling aardgasprijzen (excl. BTW) (bron ECN 2005). Het is van belang dat we onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen snel verminderen. Het bereiken van (een mate van) CO 2 neutraliteit is een manier om dit te bereiken. 8 IMF, bijv. http://www.imf.org/external/np/pp/eng/2005/092105o.htm, OECD economic outlook interim assessment sept 2005: http://www.oecd.org/dataoecd/50/27/35310111.pdf Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 5

Figuur 4: Historisch verloop van de prijzen van emissierechten vanaf juli 2005 (bron: www.pointcarbon.com). Om aan de opgelegde verplichting te kunnen voldoen, kunnen bedrijven CO 2 emissierechten kopen binnen het Europese Emissiehandel systeem (EU ETS) of zelf hun eigen emissies reduceren. 1.3 Doel en focus van de studie Het doel van deze studie is het verkennen van de mogelijkheden voor CO 2 neutraliteit in Zeeland in 2050. Verder dient deze studie om inzicht te geven wat Zeeland zelf kan bijdragen aan een duurzame energievoorziening en wat moet worden geïmporteerd en worden aanbevelingen gedaan voor concrete vervolgstappen en worden maatregelen voorgesteld. CO 2 is het belangrijkste broeikasgas. Andere broeikasgassen zoals lachgas, methaan, CFK s en PFC s zijn op termijn te vervangen/ uit te faseren. Daarmee wordt CO 2 op de lange termijn het gas dat het meeste zal bijdragen aan het broeikaseffect. Vanwege het verkennende karakter beperken we ons in deze studie tot CO 2. In deze studie worden de mogelijkheden verkend voor een CO 2 neutrale situatie van Zeeland in 2050. Het beantwoorden van gedetailleerde specifieke vragen valt buiten de scope van deze verkenning. We bespreken de mogelijke oplossingsrichtingen, niet de oplossingen zelf. U zult bijvoorbeeld niet terugvinden wat het effect van grootschalige decentrale duurzame energieopwekking is voor de onbalans in het elektriciteitsnet. Of waar precies de windturbines op zee moeten komen te staan en wat het kost, maar wel het technisch potentieel: hoeveel windenergie we op het Zeeuwse stuk van de Noordzee kwijt kunnen en hoeveel CO 2 uitstoot daarmee wordt gereduceerd. 6 JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

1.4 Methodiek Voor het samenstellen van het verloop van de CO 2 uitstoot tot 2050 is de volgende methode gebruikt: Eerst is de Zeeuwse uitstoot opgedeeld in drie sectoren: industrie (inclusief elektriciteitsopwekking) en landbouw, verkeer en vervoer en gebouwde omgeving. Vervolgens is per sector op basis van beschikbare informatie (ECN/RIVM referentie ramingen, CPB groeicijfers, provinciale informatie en andere studies en verkenningen) de fysieke groei ingeschat voor de periode tot 2050 bij gelijkblijvende efficiency (zogenaamde frozen efficiency). Vervolgens is de business as usual (BAU) efficiency verbetering ingeschat, dat wil zeggen, de efficiency verbetering bij het huidige beleid. Daarna is het effect van de beschikbare CO 2 reducerende maatregelen ingeschat. Hiermee is het verloop van de CO 2 uitstoot (het resultaat van de groei en het effect van alle maatregelen) tot 2050 berekend. 1.5 Opbouw van dit rapport In hoofstuk 2 staat de status van de CO 2 uitstoot in Zeeland beschreven. Hoofdstuk 3 beschrijft de opties om CO 2 te reduceren. In hoofdstuk 4 wordt de verkenning tot 2050 geschetst en besproken, gevolgd door een opsomming van maatregelen. In hoofdstuk 5 staan de conclusies en aanbevelingen. Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 7

8 JANUARI 2006 Zeeland CO 2 neutraal in 2050

2 Klimaatbeleid en CO 2 uitstoot In dit hoofdstuk wordt eerst een overzicht gegeven van het klimaatbeleid en de Zeeuwse CO 2 uitstoot. Vervolgens wordt deze uitstoot vergeleken met die van andere provincies, in perspectief geplaatst en de groei voor de periode tot 2050 ingeschat. 2.1 Klimaatbeleid In het kader van het klimaatverdrag van Kyoto moet de EU de uitstoot van broeikasgassen met 8% reduceren in 2010 9. Voor Nederland geldt een reductie van 6%. Er is echter een veel zwaardere inspanning nodig om het broeikaseffect een halt toe te roepen. Dit besef vindt langzaam maar zeker zijn weg in nieuw klimaatbeleid. Sommige landen of staten hebben al een doelstelling voor 2050: Californië wil een 80% reductie van broeikasgassen bereiken in 2050, Frankrijk 75% en het Verenigd Koningrijk een reductie van 60%. In EU verband is door de EU milieuministers in maart 2005 een doelstelling aangenomen van 60-80% broeikasgasreductie in 2050. Inmiddels bestaat er een functionerend EU emissie handelssysteem (ETS) waarmee grote Europese bedrijven in emissies kunnen handelen. Dit handelssysteem geeft bedrijven de keuze tussen zelf CO 2 uitstoot reduceren tot een opgelegd plafond of het inkopen van CO 2 emissierechten van andere bedrijven: ook in andere Europese landen wordt de CO 2 uitstoot aan banden gelegd. Het Nederlandse beleid is om op de lange termijn een duurzame energievoorziening te realiseren. Dat betekent dat de uitstoot van broeikasgassen de komende decennia 60-80% omlaag moet 10. Nederland bereidt hiervoor de energietransitie voor: een geleidelijke overstap naar een duurzame energievoorziening. De provincie Zeeland heeft in 2001 het Actieprogramma energiebesparing en duurzame energie gepubliceerd. Dit actieprogramma heeft een looptijd tot 2006, evenals het Provinciale milieubeleidsplan Groen Licht. De provinciale doelstelling voor CO 2 reductie is 2.5Mton (in 2006) ten opzichte van 1996 11, waarvan de industrie 80% moet realiseren. 9 Om precies te zijn: de reductie van 8% geldt ten opzichte van de uitstoot van 1990 en moet gemiddeld over de periode 2008-2012 bereikt zijn. 10 Energierapport 2005, pag. 8. 11 Actieprogramma energiebesparing en duurzame energie tabel A pagina 4. http://www.zeeland.nl/loket/publicaties/rapporten/energiebesparing_actie Zeeland CO 2 neutraal in 2050 JANUARI 2006 9