[Voordracht gehouden door Ruud Lubbers tijdens het Grip op je vermogen congres 5-6 oktober jl.] Grip op je Vermogen De kabinetscrisis dit voorjaar was een zegen. Daarna volgde het Kunduz-akkoord, wat al snel omgedoopt werd tot het Lente-akkoord. Dat was in die bange dagen het best mogelijke. VVD, CDA, D66, GroenLinks en de Christen Unie werden het eens over een pakket maatregelen dat het oplopend overheidstekort in 2013 zou beperken tot het door de EU vastgesteld plafond van 3% van ons BNP. Dat akkoord werd vertaald in de begroting voor 2013. Dit ondanks belangrijke verschillen met de verkiezingsprogramma s van de Lente-akkoord partijen. Intussen hebben de verkiezingen een verrassend resultaat opgeleverd. Tegen de verwachtingen in bleek een landsbestuur te vormen met slechts twee partijen. Dat was en is niet alleen een kwestie van tellen, maar ook en vooral van de wil van de twee leiders, Mark Rutte en Diederik Samsom, om er samen voor te gaan. Zo krijgt Nederland een herkansing. De Nederlandse economie is daar zeer aan toe. Het zou inderdaad een zegen voor het land zijn als zij een sterke ploeg, een sterke regering, tot stand brengen. Het eerste resultaat is de herziene begroting voor 2013. VVD en PvdA zijn het eens! Nu op weg naar een regeerakkoord. De afgelopen maanden heb ik samen met de Tilburgse hoogleraar Lans Bovenberg - de man van Netspar - veel denkkracht gestoken in Alle hens aan dek; een groeiagenda voor Nederland. Hij als kroonlid van de SER en pensioendeskundige en ik als voormalig minister-president en voorzitter van het Verdrag van Maastricht, aan de voet van de Euro dus, maar nu ook als voorzitter van het VNO-NCW-MKB Curatorium en van het Rotterdam Climate Initiative. Samen besloten wij - Bovenberg en ik - onze krachten te bundelen. Niet om een wetenschappelijk artikel te schrijven, maar om bouwstenen aan te dragen voor een wederopstanding van de Stichting van de Arbeid en een herstel van economische groei in Nederland. Ik kijk daarbij ook naar de mogelijkheden van groene groei, omdat ik ervan overtuigd ben dat als we willen groeien dit uiteindelijk alleen op een duurzame manier kan. En dat levert banen op. Toen ik najaar 1982 minister-president werd was de situatie beroerd, zoals dat nu weer het geval is. Zo kwam het toen tot het Akkoord van Wassenaar en een krachtige regering. Dat was toen. Nu is het echter belangrijk helder te maken waarom het nu goed fout zit. De financiële crisis is zichtbaar begonnen in 2008 - met Lehman Brothers - maar ook daarvoor hebben de desastreuze financiële innovaties, met name door en vanuit New York en Londen, het geldstelsel, het bankwezen, ontwricht. Dat werd na 2008 steeds duidelijker. Dat leidde enerzijds tot de Euro-crisis en in reactie daarop tot het plan van Van Rompuy, de president van de EU. Hij presenteerde een samenhangend plan waarbij de ECB middels zijn president, nu Draghi, en de Europese Commissie middels een speciale commissaris, nu Olli Rehn, streng toezicht op de discipline moeten gaan uitoefenen. Dat plan krijgt dit najaar steeds meer steun en gestalte. Eindelijk komt het zo tot Euro-governance. Anderzijds - en dat gebeurde al enkele jaren geleden - besloot Basel, waar toentertijd Nout Wellink voorzitter van was, om in het licht van de ontwrichting van het bankwezen - totaal onderling vertrouwenstekort - tot hogere solvabiliteitseisen en liquiditeitseisen. Hoe werkt dat in ons land uit? De op zichzelf begrijpelijke eisen van Basel hebben helaas geleid tot wat kort heet een credit crunch. Zo kwam het in ons land van een financiële crisis tot een economische crisis. De banken werden gered, maar onze economie ging een zware prijs betalen.
Hoe komen wij van die credit crunch af? Daarvoor is nodig een grondige verbetering van de balansverhoudingen van onze drie grootbanken. Onze banken hebben zich overeten aan woninghypotheken. Daarnaast schiet ons pensioenwezen en pensioenstelsel tekort. Hoe was het in hemelsnaam mogelijk dat over de noodzaak gesproken moest gaan worden fors af te stempelen? Dat leidde, naast de credit crunch en het verlies van vertrouwen in de woningbouwmarkt, ook nog eens tot een versterkt negatief consumentenvertrouwen. Daarom kwam het tot Alle hens aan dek; een groeiagenda voor Nederland. Inmiddels besloot SoZaWe twee weken geleden tot een verrassende koerswijziging : een hogere rekenrente. Dat probleem is dus nu kleiner, maar toch! En ironisch zou ik daaraan toe kunnen voegen: Alle hens aan dek werpt dus al vruchten af. Blijft de vraag hoe is het mogelijk dat onze pensioenreserves goeddeels in het buitenland belegd zijn? Ook het beleggen van pensioenreserves is in hoge mate geprofessionaliseerd. Zoals het bankwezen ontwricht werd door securitisering, zodat verhandelbaarheid en ingewikkelde risicoconstructies met voor de kredietnemende klanten ondoorzichtige speculatieve elementen een giftige cocktail (mix) bleken, leidde het modern beleggen versimpeld gezegd tot beleggen buiten Nederland. Dat was niet zozeer het doel, maar wel de uitkomst van modern pensioenreserves beleggen. Onbewust en ongewild ontstond daardoor een situatie waarop het fiscaal begunstigd pensioensparen zich vertaalde in sparen om in het buitenland te beleggen. Dit gebeurde uiteraard met het oog op maximaal beleggingsrendement, maar betekende ook dat de besturen van de pensioenfondsen ingeprent kregen dat het daar als het ware alleen om ging. Pensioenfondsen werden beleggingsinstellingen; en dan nog goeddeels met beleggingen in het buitenland. Zo gaven die besturen - paritair samengesteld uit werkgevers en werknemers - onvoldoende aandacht aan andere opkomende uitdagingen zoals: - hoe om te gaan met de noodzaak de AOW-leeftijd geleidelijk te verhogen en langer te gaan werken omdat wij nu eenmaal ouder worden, en het langer werken gedifferentieerd gestalte moet krijgen? - hoe om te gaan met de noodzaak over te gaan van onvoorwaardelijke nominale verplichtingen naar voorwaardelijke geïndexeerde verplichtingen? - hoe bij het sparen voor de oude dag oog te hebben voor bouwsparen en voor zorgsparen en daarbij rekening te houden met evidente verschillen tussen jong en oud? Bouwsparen is tot 35 jaar 50% van de pensioenbesparingen opzij zetten voor de eigen woning; daarna beslissen tot een eigen woning of het gespaarde voor pensioen bestemmen of op een geblokkeerde rekening voor een eigen woning later. Zorgsparen is deel pensioen in zorgannuïteiten. Dat is geld om na pensionering de dure zorg te betalen. Bij de totstandkoming van het Lente-akkoord bleek er een parlementaire meerderheid voor langer werken én voor een herziening van de hypotheekrenteaftrek. Dat waren doorbraken; niet dankzij akkoorden in de Stichting van de Arbeid, maar ondanks het ontbreken daarvan. Nu is er dit najaar een herkansing, én voor de partners in de Stichting van de Arbeid die paritair ook het pensioenwezen, de pensioenfondsen dus, behoren aan te sturen én voor het landsbestuur, de politiek dus, op weg naar een nieuwe regering. Voor Nederland is het een cruciaal moment. Vandaar Alle hens aan dek; een groeiagenda voor Nederland.
Zojuist sprak ik over het drama van de dreiging van forse afstempeling van opgebouwde pensioenrechten. Ik benadruk hier vooral de forse afstempeling; immers, er zijn fondsen die zich zo in de nesten gewerkt hebben dat enige afstempeling wellicht onvermijdelijk is. Die dreiging heeft ernstige vertrouwensschade aangericht waardoor een negatieve spiraal is ontstaan: minder vertrouwen, minder consumptie, meer werklozen. Hoe is het toch gekomen tot deze afstempelingsdreiging en hoe deze zoveel mogelijk te verminderen? Vroeger kende Nederland, ons pensioenstelsel, een 4% rekenrente. Er waren een aantal jaren geleden redenen daarvan af te stappen. Die redenen waren kort gezegd de verlenging van de levensduur enerzijds en de groeiende onzekerheden op de financiële markten anderzijds. Zo ging de 4% rekenrente de prullenmand in en werd gekozen voor het renteniveau van Staatsobligaties, van Staatsschuldpapier. In de eerste jaren leek die nieuwe systematiek een goede keus. Echter, toen kwam de Euro-crisis met een ontwrichting tussen de Euro-lidstaten. In Duitsland en Nederland profiteerden de Ministers van Financiën van zeer lage rentes op hun schuldpapier. Iedereen weet dat dit deels kunstmatig en tijdelijk is, maar intussen leidde dit wel tot een onwezenlijk lage rekenrente voor het Nederlandse pensioenstelsel; en via dat mechanisme is en wordt schade aangericht aan de Nederlandse economie; de negatieve vertrouwensspiraal die ik zojuist beschreef. Wat daaraan te doen? Daarvoor is nodig dat de Stichting van de Arbeid zich heropricht en het eens wordt over zgn. voorwaardelijke pensioenen en over pensioenfondsen nieuwe stijl. Over het eerste sprak ik al. Dat betreft dus de noodzaak om van onvoorwaardelijke nominale verplichtingen over te gaan naar voorwaardelijke geïndexeerde verplichtingen. Pensioenfondsen nieuwe stijl zijn pensioenfondsen die voor bij hen aangesloten leden ook hypotheken verschaffen. Dat zullen solide hypotheken moeten zijn die moeten vallen onder het systeem van de Nationale Hypotheekgarantie, dat daartoe herzien en uitgebreid zal moeten worden; uiteraard slechts in de mate dat het solide blijft. Het hypotheken verschaffen door pensioenfondsen nieuwe stijl betreft overigens slechts de financiering. De distributie en de retailfunctie zal door de banken verzorgd worden. Eén van de mogelijkheden om dat te bewerkstelligen is een Nationale Hypotheekbank. Er zijn echter meerdere wegen naar Rome. Wat de beste weg is kan met een gerust hart aan betrokken partijen overgelaten worden; dus aan de paritair samengestelde besturen van de pensioenfondsen en de Stichting van de Arbeid. Het is echter wel belangrijk dat dit gebeurt. Dit zowel ter wille van een beëindiging van de credit crunch als ter wille van een verstandiger rekenrente. Immers, zo wordt het mogelijk de rekenrente niet langer alleen te baseren op die van Staatsobligaties (nu door de Euro-crisis kunstmatig laag!), maar ook op de hypotheekrente met eventueel een aanvullende risico-opslag. Dat kan weer alleen verantwoord als de pensioenrechten voorwaardelijk worden. Dit ware overeen te komen in een Najaarsakkoord van de Stichting van de Arbeid en ondersteunende wetgeving. Immers, de wetgevende democratie moet hierover beslissen. Zo kan afstempeling van pensioenen geheel of goeddeels voorkomen worden. Dat is belangrijk om vertrouwen te herstellen en de Nederlandse economie weer te doen groeien. Tegelijk zal Nederland zich bevrijden uit de credit crunch door wezenlijk betere balansverhoudingen voor de banken. Ook dat is van groot belang voor het vertrouwensherstel in ondernemend Nederland. Pensioenfondsen nieuwe stijl, kan het zijn gebaseerd op een Najaarsakkoord, zijn dus van urgent belang, en de nieuw te vormen regering heeft hier de mogelijkheid en de plicht de verlamming te doorbreken.
Komt het eenmaal tot pensioenfondsen nieuwe stijl met een vernieuwd beleggingsbeleid - inclusief hypothekenfinanciering dus - en voorwaardelijke pensioenen, dan kan verder gewerkt worden aan bouwsparen en zorgsparen. Daar kan ik hier verder over spreken, maar ik verwijs naar de hierover beschikbare stukken. Hopelijk komt het dit najaar tot een regeerakkoord en tot een Stichtingsakkoord. Daarna kan de SER bij dit alles weer een rol gaan spelen. Inmiddels is er al een recente koerswijziging van SoZaWe, die ons meldde dat pensioenfondsen met een hogere rekenrente mogen gaan rekenen, zodat de afstempelingsnoodzaak verandert. Dat is goed nieuws. Overigens niet het enige goede nieuws. Het lijkt erop dat VNO-NCW-MKB een discussie gestart is over het overnemen van hypotheken van banken door pensioenfondsen. En dat er weer prille contacten zijn tussen werknemers en werkgevers, de Stichting van de Arbeid dus. Er is echter nog een lange weg te gaan. Tegelijk is het belangrijk snel op hoofdzaken overeenstemming te bereiken. Zo kan het vertrouwen hersteld worden; en dat kan weer de basis zijn van verdere implementatie van pensioenfondsen nieuwe stijl in de komende regeerperiode. Dan heb ik het dus over: (a) voorwaardelijke pensioencontracten met nieuwe rekenrente; (b) overname van hypotheken door pensioenfondsen, waarbij de banken de distributie en de retailfunctie blijven verzorgen; (c) pensioenfondsen nieuwe stijl, inclusief hypotheken, bouwsparen en zorgsparen. (d) een knoop doorhakken zodat hypotheekrenteaftrek tegen een gelijk tarief voor iedereen gebeurt. Hoe dan ook, Alle hens aan dek begint enige vruchten af te werpen; en het woord is nu aan de Stichting van de Arbeid en aan hen die nu bezig zijn een nieuwe regeerperiode gestalte te geven. Alle hens aan dek; een groeiagenda voor Nederland vergt ook : Groene groei Als wij weer willen groeien kan dit alleen op een duurzame manier. Maar precies dat levert banen op. Nederland kan echter zijn draai niet vinden met het realiseren van groene groei. Dat is jammer; niet alleen met het oog op duurzaamheid, maar ook met het oog op investeringen en banen, banen, banen. Voorjaar 2011 maakte de OESO al duidelijk dat er een enorm investerings- en banen-potentieel zit in groene groei. Dit voorjaar maakte VNO-NCW-MKB in de publicatie Onze gemeenschappelijke toekomst duidelijk dat het Nederlandse bedrijfsleven daar volop voor gaat. Dat geldt zowel voor de multinationals, die bij het World Economic Forum zich onder voorzitterschap van Jan Peter Balkenende op de kaart hebben gezet met de Dutch Sustainable Growth Coalition, als voor het MKB, dat zich steeds actiever toont op het terrein van MVO (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen). Daarnaast zijn er tal van lokale, regionale en provinciale initiatieven en een veelvoud van burgerinitiatieven, waarvan een aantal in de vorm van green deals met het kabinet, onder regie van de nu demissionaire minister Verhagen. Verduurzaming/vergroening van de economie heeft de laatste jaren bottom up een enorme ontwikkeling doorgemaakt; met name vanuit het bedrijfsleven en de andere overheden (gemeentes, regio s en provincies). De Rijksoverheid worstelt nog met de optimale mix van faciliteren en reguleren. Daarbij is de EU deels behulpzaam, deels complicerend. Let wel: de EU heeft financiële middelen, de Rijksoverheid niet. Daarnaast leeft nog steeds het taaie misverstand dat hogere CO 2 -prijzen de economie en de werkgelegenheid zouden remmen. Natuurlijk zijn er problemen voor bepaalde CO 2 -intensieve bedrijven, maar daar staan investeringen en initiatieven in het geheel van de economie tegenover. Voor de CO 2 -intensieve bedrijven (de door de EU gedefinieerde groep van zgn. carbon leakage bedrijven) die wereldwijd concurreren (staal, chemie, luchtvaart enz.) zijn sectorale oplossingen
op de schaal van de relevante markt mogelijk (de internationale luchtvaart had dit bijna rond). Dit is noodzakelijk. Daarbij is er een eerste verantwoordelijkheid in Brussel bij de EU. Nederland heeft echter ook een grote eigen verantwoordelijkheid én voor het stimuleren van het systeem van emissiehandel (ETS) én voor CO 2 -heffing/belasting enz. Een andere mogelijkheid om de CO 2 - intensieve bedrijven te helpen vergroenen is door een Groenfonds waarbij de opbrengsten van het emissiehandelssysteem - van veilingen dus - worden gebruikt om innovaties in die sectoren te financieren. In Alle hens aan dek is er ook bijzondere aandacht gewijd aan de bio-based economy. Nederland heeft daar enorme mogelijkheden. Dat betreft zowel de overgang van petrochemie naar bio-based chemie als bio-based brandstoffen, als schone elektriciteitsopwekking in oorspronkelijke kolencentrales. Zowel de agrarische traditie (Wageningen!) als de handel-, transport- en veredelingstraditie (Rotterdam!), als de aanwezigheid van een groot chemiecluster biedt Nederland enorme mogelijkheden. Bij de transitie naar een bio-based economy gaat het zowel om bio-brandstoffen als om co-firing (kolen met bio) én de overgang van petro-chemie naar bio-chemie. Voor wat betreft de bio-brandstoffen werkt op verzoek van het Ministerie van I&M en de Tweede Kamer (vgl. de motie Leegte) de Commissie Corbey (het adviesorgaan van de overheid inzake de duurzaamheid van biomassa) nauw samen met het Rotterdam Climate Initiative. Het doel is om het aandeel biobrandstoffen voor transport te vergroten, maar om dit op een goede manier te doen. Dat wil zeggen, zonder negatief effect op voedselvoorziening en op milieu. Dit kan door consequentere benutting van landbouwafval en door in te zetten op efficiënter gebruik van de beschikbare landbouwgrond. Dan hebben wij het dus over de impact op biofuels en de ILUC- (Indirect Land Use Change)-uitdaging; oftewel het voorkomen dat de inzet van biomassa een negatief effect heeft op het landgebruik, worden gedeeld met de EU. Dat zal Nederland weer de mogelijkheid geven op dit terrein een pilot-rol te vervullen. Tenslotte wordt met betrekking tot groene groei in Alle hens aan dek aandacht gegeven aan het isoleren van woningen. Ook in verband met de crisis in de bouw is het nu geboden te komen tot een bestuurlijk initiatief om alle huizen en gebouwen te isoleren. Daartoe zou moeten worden opgericht een Nederlandse Energiebesparingsmaatschappij; met het dubbele doel van energiebesparing én bouwvakkers aan de slag. Zoals indertijd Nederland op aardgas omgebouwd werd met de positieve methode Gefeliciteerd, uw huis wordt op aardgas omgebouwd, waarbij burgers in de kleine letters lazen dat zij neen konden zeggen, kan nu gesteld worden Gefeliciteerd, uw huis wordt energiezuinig gemaakt, waarbij de kans geboden wordt neen te zeggen. Zo kunnen er door groene groei tal van banen komen. Echter, het komt er maar niet van. Sterker, er dreigt verdere verlamming en stilstand. Dat komt ook doordat het de Rijksoverheid aan middelen ontbreekt om een altijd als tijdelijk bedoeld beleid van allerlei subsidies op warmtekrachtkoppeling, wind op zee enz. enz. in regelingen als SDE en SDE-plus voort te zetten zonder dat er een geloofwaardig structureel beleid ontwikkeld is of wordt. Ook het kabinet dat nu in wording is lijkt in te leveren op duurzaamheid. Een kabinet dat banenkampioen wil zijn doet er echter goed aan om vast te houden aan duurzaamheid, omdat het juist leidt tot meer banen en investeringen. Daarom ook is het belangrijk terug te keren naar het eerder gestelde doel van 30% CO 2 -reductie. Zojuist sprak ik over het ETS-systeem. Vijf jaar geleden begon ik met het Rotterdam Climate Initiative, een samenwerkingsverband tussen de overheden en het bedrijfsleven, dat zich richt op halvering van de CO 2 -uitstoot t.o.v. 1990 reeds in 2025. Op dat moment bestond de verwachting dat in een overzienbaar aantal jaren het ETSsysteem tot prijzen voor CO 2 -rechten zou gaan leiden die de noodzakelijke investeringen in nieuwe technologieën uitrekenbaar zouden maken. En niet lang daarna - ik herinner het mij nog goed - verzekerde de toenmalige Eurocommissaris mij dat het Rotterdamse CCS-pilot (Carbon Capture and Storage) - gericht op het opvangen van CO 2 bij de industrie om die vervolgens op te slaan in lege olie- of gasvelden onder de Noordzee - geen apart CO 2 -prijssysteem zou vergen omdat, zo zei hij, het ETS tijdig effectief gemaakt zou worden. Dat klonk mij toen niet vreemd in de oren, omdat tegelijkertijd een EU-top besliste dat de elektriciteitsproducenten in Noordwest-Europa veilingrechten zouden moeten gaan kopen.
Tot een doorbraak kwam het echter niet en de emissierechtenprijs is nog steeds onverantwoord laag. Tegelijk - ik zei het al - gaan de subsidieregels voor duurzame energie omlaag of zijn deze al uitgefaseerd. Echter, ook hier geldt de kruik gaat zolang te water tot hij breekt. In het Lente-akkoord kwam het ineens tot een kolenbelasting, welke inmiddels in de wetgeving en de begroting voor 2013 is neergeslagen. Voor groen-gemotiveerde mensen is dat begrijpelijk, omdat elektriciteit uit kolen bekend staat als CO 2 -verhogend. Toch was en is dat niet slim. Het is immers ook mogelijk schone elektriciteit uit kolen te produceren. Daarvoor moet dan wel CCS en co-firing van kolen met biomassa worden toegepast. Dat is technisch mogelijk, maar economisch is het alleen mogelijk bij een stevige CO 2 -prijs. Daarbij zijn wij weer terug bij de noodzaak van stijgende CO 2 -prijzen en een solide verwachting dat die prijzen tot zeg 40 à 50 per ton door zullen blijven stijgen. Gebeurt dat dan zal er een vloed aan investeringen en banen vrijkomen. Zojuist zei ik dat er (dan) natuurlijk problemen zijn voor bepaalde CO 2 -intensieve bedrijven die wereldwijd concurreren (staal, luchtvaart, enz.). Ik voeg daaraan toe: Voor die CO 2 -intensieve bedrijven die wereldwijd concurreren zijn internationale sectorale oplossingen mogelijk. Dat is de hoofdlijn die in de EU bereikt moet worden. Intussen heeft Nederland ook een eigen verantwoordelijkheid. Wat kunnen wij, vooruitlopend op de EU, ter zake van hogere CO 2 -heffingen bereiken? Dat is de vraag voor Nederland en Noordwest-Europa. Ik zeg nadrukkelijk Noordwest-Europa omdat ons buurland Duitsland geen CCS kan praktiseren met opslag ondergronds op het land. Zij moeten de vrijgekomen CO 2 wel transporteren naar Rotterdam, dat vervolgens zorg kan dragen voor transport en opslag buitengaats. Daar zijn immers vrijgekomen reservoirs beschikbaar voor opslag en vervolgens kan het ook gebruikt worden voor enhanced oil and gas recovery, oftewel hergebruik van CO 2 voor olie- en gaswinning. CO 2 is dan geen afval meer, maar een grondstof met een nieuw gebruik. Zoals het nu ook al in de kassen in het Westland wordt gebruikt, om de planten te laten groeien.. Dat is mooi in termen van investeringen en banen. Maar dat begint wel met een stevige CO 2 -prijs of belasting; waarbij de opbrengst daarvan aangewend wordt voor financiering van duurzame pilot-projecten en investeringen. Dat is uiteraard veel beter dan subsidies. Het vraagt wel een goede dosering en fasering. Het zou echter heel dom zijn op de hele wereld te blijven wachten. Het Rotterdam Climate Initiative, met zijn gebundelde wil om voor duurzaam en voor CO 2 -arm te gaan, heeft de Rotterdamse Haven niet achteruit maar vooruit geholpen. Het is daarom dringend geboden vooruitlopend op een effectief ETS-systeem nu in Nederland (kan het zijn samen met de buurlanden) tot passende CO 2 -belastingen resp. Noordwest-Europese emissierechten te komen. Zo kan groene groei middels schone elektriciteit bereikt worden. Daarnaast sprak ik van de transitie naar de biobased economy; meer biobrandstoffen en van petrochemie naar bio-based chemie. Stap voor stap. Financiën, onze schatkist, zou er goed aan doen weer meer te denken aan het bekende beginsel de vervuiler betaalt ; dus heffingen en belastingen waarbij de opbrengsten gebruikt worden voor de transitie naar een duurzame economie. Dat dit soms politiek lastig is, is andermaal gebleken bij de voorstellen ter zake van het woonwerkverkeer. Tenslotte herhaal ik mijn oproep de nood van veel werklozen in de bouw te vertalen in een nationale isolatie-inspanning. Bij de hoge prijzen voor energie betaalt dat zichzelf.
Al met al kan groene groei voor veel banen zorgen. Ik vat samen : Al met al dus een regeerakkoord op hoofdzaken. Weer een groeiagenda voor Nederland. Met pensioenfondsen nieuwe stijl die hypotheekfinanciering verschaffen voor de bij hen aangesloten leden, waarbij de banken slechts de distributie en de retailfunctie verzorgen. Dit te beginnen door met een grote klap grote bedragen niet door de drie grootbanken maar door de pensioenfondsen te laten financieren; dit tegelijk met een verruiming van de Nationale Hypotheekgarantie. In lijn daarmee bij de rekenrente rekening houden met die hypotheekrente. Daarnaast een Najaarsakkoord van de Stichting van de Arbeid over hogere maar flexibele AOW-leeftijd en langer werken. Zo minder credit crunch en weer consumentenvertrouwen. (Daartoe) De hypotheekrenteaftrekdiscussie beslechten door voor ieder eenzelfde flatrate. Een Najaarsakkoord over Pensioenfondsen Nieuwe Stijl die zich ook richten op Bouwsparen en Zorgsparen. Zo kan de Stichting van de Arbeid de SER aan het werk zetten en kan de ondersteunende wetgeving tot stand komen. Zo zal de credit crunch en het gebrek aan vertrouwen overwonnen worden. Dan banen, banen door groene groei en een nationaal program de woonkosten door energiebesparing te doen verminderen. In het debat verduidelijkte ik eenzelfde flatrate met whatever, bijvoorbeeld 40%.