Goochelen met aandacht

TECHNIEK- EN BÈTAONDERWIJS thema: magie POEF! wetten van behoud van materiaal Diverse trucs van goudregen tot chemische drol Goochelen met aandacht Speel met de focus van de klas periodiek van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen winter 2014 jaargang 23 nummer 4

INHOUD COLOFON HOCUS POCUS TRUCS ONTWERPEN Techniek en de geschiedenis van de goochelkunst GOUDREGEN Licht en glitters geven ongetwijfeld een schitterende reactie GOOCHELEN MET AANDACHT Bas Jacobs, de goochelaar én docent, die beide disciplines combineert 16 24 3 4 8 20 26 28 4 10 POEF! Wat doe je als docent tegen de grote verdwijntruc? De wetten van behoud van materiaal VERDWENEN GLAS Een truc in 5 minuten WATER POMPEN op 3 verschillende manieren LEERLINGPANEL NIEUWKOMER/OUWE ROT De Terugkoppeling is een uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen. REDACTIEADRES Schieweg 15 2627 AN Delft t: 015-2127029 e: redactie@nvon.tk Redactie: Amber Leeman, Lotte Nijman, Hein Bruijnesteijn en als gastredacteur Sabina Onderwater met mede werking van het bestuur van de NVON. Met dank aan Kees Warnaars, Lian Moerenhout, Jelmer van Lenteren en Gina Velcheva. Vormgeving en realisatie: de Kabelfabriek Foto omslag: Marco Zwinkels Drukwerk: Ten Brink KOPIJ Artikelen, persberichten en overige informatie graag twee maanden voor verschijningsdatum insturen naar de redactie. Richtlijnen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactie. ABONNEMENTEN Abonnement tijdschrift: 29,50 per jaar. Beëindiging van het abonnement kan uitsluitend schriftelijk vóór 1 augustus. Lid worden? Als lid van de NVON ben je automatisch abonnee van het blad Terugkoppeling en word je daarnaast geïnformeerd per digitale nieuws brief. Ook ontvangen leden tal van kortingen op musea en (vak-)bladen. Meld je aan via de website: www.nvon.nl LEDENADMINISTRATIE NVON ledenadministratie@nvon.nl Van onze gastredacteur: HOCUS POCUS! Het is net een goochelshow. Je doet twee stoffen bij elkaar en POEF, ze verdwijnen achter een laken van rook. Kleuren veranderen, gassen ontstaan, je hoort geknetter en een knal of je ziet vuur of licht verschijnen. Niet alleen de stoffen veranderen, maar ook de uitdrukking op de gezichten, verbazing. De scheikundeles, het blijft magisch. Als gastredacteur heb ik mogen meedenken over een magische Terugkoppeling. We hebben op verschillende manieren het onderwerp belicht: goochelaars en techniek, trucs in de klas en natuurlijk magische experimenten. Magie beperkt zich niet alleen tot de (on)voorspelbare trucs, proefjes en practica. De beleving, de verbazing en de ontwikkeling van leerlingen blijft misschien wel de grootste truc die het onderwijs kent en hetgeen dat het meeste voldoening oplevert. Sabina Onderwater Ook een keer gastredacteur zijn? Elk NVON-lid kan zich hiervoor opgeven. Lever een bijdrage en denk mee over het thema. Meld je aan via redactie@nvon.tk. Deze editie van Terugkoppeling heeft als thema magie. Los van het thema vind je in elk nummer een noot van de redactie, de toa-tip, een proef en de rubriek mooi meegenomen met wetenswaardigheden. 32 MOOI MEEGENOMEN Wilt u tekst- of beeldmateriaal gebruiken uit deze uitgave? Neem s.v.p. contact op met de redactie voor onze toestemming, doorverwijzing of medewerking. NVON 2014 3

Het Ontwerp ACHTER DE TRUC Wetenschap en goochelkunst zijn al eeuwen onafscheidelijk. Eén van de oudste bekende goocheltrucs, van rond 500 v.c., was een kom wijn die nooit leeg ging, gebaseerd op de wet van de communicerende vaten. Met de ontdekking van stoomaandrijving en elektriciteit namen de mogelijkheden voor goochelaars een vlucht. Goochelaars maakten dankbaar gebruik van deze nieuwe technologieën. Goochelaars als Robert-Houdin gebruikte elektromagneten op het podium. Hierdoor konden kleine jongetjes een voorwerp optillen, dat na een druk op de knop geen millimeter verplaatst kon worden door een volwassen man. Flip Hallema, voorzitter van de Nederlandse Magische Unie, geeft ons een kijkje in het ontwerpproces van magie en verwondering. Joseph Pinetti (1750-1803) De oorsprong van Pinetti s trucs lag in de natuurkundedemonstraties die hij gaf als professor. Hij besloot zijn trucs, die hij wetenschappelijke experimenten noemde, in theaters op te voeren, in een tijd waarin het nog gebruikelijk was dat goochelaars alleen op straat optraden. Zijn populariteit daalde enorm na het uitkomen van verklarende boeken over zijn trucs. 4 Flip Hallema Voorzitter van de Nederlandse Magische Unie, ontwerper van trucs en autoriteit op het gebied van goochelgeschiedenis. Jean Robert-Houdin (1805-1871) Robert-Houdin was uitvinder, horlogemaker, goochelaar en illusionist. Zowel zijn vader als schoonvader was horlogemaker, en hij hield zich in de winkel van de laatste bezig met het maken van mechanisch speelgoed en automatons, zelfbewegende figuren. Na het overwinnen van zijn podiumangst werd hij ook bekend met gedachtenleesshows. Tot de vorige eeuw hadden vrijwel alle bekende goochelaars een achtergrond in de techniek of wetenschap. In de kaders een aantal voorbeelden. NVON 2014 5

Lewis Carroll (1832-1898) Vooral bekend als de zonderlinge schrijver van Alice s Adventures in Wonderland, minder bekend is dat hij ook wiskundige en goochelaar was. Hij hield zich in zijn wetenschaps- en onderwijscarrière voornamelijk bezig met geometrie, algebra en logica. Daarnaast construeerde hij mathematische puzzels en trucs. De liefde voor goochelarij vinden we terug in de avonturen van Alice, in de vorm van konijnen, kaarten en horloges. Flip Hallema was al vroeg bekend met de wondere wereld van het goochelen. Zijn vader goochelde op verjaardagen. Met geïllustreerde goochelboeken en veel oefening kreeg de jonge Flip het ook onder de knie. Hij studeerde Industriële Vormgeving in Den Haag en aan de Academie in Rotterdam. Na een aantal banen als ontwerper had Flip succes op het wereldconcours voor goochelaars, en besloot hij verder te gaan als beroepsgoochelaar. Hij ontwikkelt zijn eigen trucs en technieken. Zijn Fl!pstick move is wereldwijd bekend onder goochelaars. Flip legt uit dat een goede truc een combinatie is van vingervaardigheid, attributen en psychologie. Om trucs goed over te brengen spelen goochelaars in op de verwachtingen van het publiek. Door de aandacht van de kijkers naar de ene plek te trekken kun je ruimte scheppen om andere handelingen ongezien uit te voeren. Hierdoor zijn oplettende mensen in de praktijk vaak makkelijker publiek. Vingervaardigheid is een kwestie van veel oefenen op de juiste grepen en bewe gingen. Flip zelf gebruikt het liefst simpele attributen, zoals kaarten en stokken. Andere goochelaars maken meer gebruik van natuurwetenschappelijke fenomenen, bijvoorbeeld van scheikundige reacties om water in wijn te veranderen, en van optische illusies om objecten te laten verdwijnen en verschijnen. Tegenwoordig zijn er veel goochelaars die trucs ontwerpen met bijvoorbeeld tablets en interactieve televisies. Flip Hallema is van mening dat er niet teveel onnodige elektronica gebruikt moet worden, omdat dit afleidt van de daadwerkelijke goochelkunst. De zelfontwikkelde trucs en technieken van Flip worden wereldwijd gebruikt door goochelaars en door onderwijzers in de goochelkunst. Het ontwikkelen van zo n truc of van een show is een ontwerpproces dat begint met inspiratie of een fascinatie gevolgd door onderzoek. Er zijn goochelcongressen en (zeer geheime) instructie-dvd s om te kijken naar en te leren van anderen. Ook spelen en variëren met bestaande trucs leidt vaak tot inzichten hoe iets beter aangepakt zou kunnen worden. Veel goocheltrucs zijn ongezochte vondsten, serendipiteiten. Zo ook de beroemde Fl!pstick move, een beweging om een goochelstok te laten verdwijnen en verschijnen. Deze ontdekte Flip bij toeval tijdens het schilderen, en nu is deze beweging overal ter wereld tot op de goochelscholen bekend. Net als bij andere ontwerpen wordt het idee van de truc bijgeschaafd en getest op een klein publiek. Totdat de vingervaardigheid, attributen, psychologische effecten en de volledige show eromheen magisch genoeg zijn voor op het toneel. Het komt geregeld voor dat dezelfde truc op ongeveer hetzelfde moment door meerdere goochelaars wordt bedacht. Door de geheimhouding en het gebruik van psychologische effecten is het niet makkelijk een nieuwe goocheltruc te patenteren. Het gebeurt wel, vooral voor nieuwe technische vondsten, met name om de gebruiksrechten veilig te stellen. Plagiaat is een gevoelig onderwerp in de goochelwereld, maar de grens is moeilijk te trekken. Zo heeft Flip Hallema ooit een techniek bedacht waarbij een keukenstoel in een smalle koker ondersteboven gekeerd wordt. Een bevriende goochelaar heeft de truc verder ontwikkeld en opgevoerd. Na diens dood zijn de rechten van de truc verkocht, waardoor Flip hem niet meer kon gebruiken. De toename in het verfilmen en verspreiden van filmpjes van trucs maken het tegenwoordig wel makkelijker te bewijzen dat je een truc al eens hebt gedaan. Aan de andere kant is geheimhouding lastiger geworden. Zeker met televisieprogramma s die puur draaien om het bekendmaken van de werking van een truc. Anders dan wetenschappers houden goochelaars hun geheimen liever voor zichzelf of in besloten kring. Toch wordt er ook in goochelen onderwezen, op goochelscholen, in workshops en op congressen die niet voor iedereen toegankelijk zijn. Flip Hallema houdt zich tegenwoordig veel bezig met het opleiden van collega s op het gebied van vingervlugheid. Ook geeft hij lezingen over de geschiedenis van de goochelaar, waar de combinatie van technisch pionieren en geheimzinnigheid een rode draad in vormt. Hypatia (355-415) Wordt ook wel gezien als de eerste vrouwelijke wiskundige, daarnaast hield ze zich bezig met filosofie en astronomie. Haar lezingen waren in die tijd bijzonder populair omdat ze visueel en experimenteel ingesteld waren. Ze richtte deze voorstellingen in als een goochelaar, gebruikmakend van de aandacht van het publiek en van attributen, zoals astronomische instrumenten. 6 NVON 2014 7

GOUDREGEN Show de chemie Een andere fraaie uitvoering begint met een maatcilinder gevuld met kaliumjodideoplossing. Daaraan voeg je een kleine hoeveelheid lood(ii) nitraatoplossing toe. De maatcilinder staat op een spiegelschrijver zodat de hele maatcilinder verlicht is. Dit ziet er door de lood(ii)jodidekristallen uit als een kolom van licht. Het laten neerslaan van loodjodide kan ook spectaculair door de kaliumjodideoplossing te injecteren in een loodnitraatoplossing. nvon.tk/loodfilm Loodzouten tasten de huid aan: draag handschoenen en een bril, ook bij het opruimen. Laat het reactievat in de koelkast afkoelen en filtreer de neerslag af. Het filtraat kan door de gootsteen worden gespoeld. Het natte residu gaat in de ton voor zware metalen.!! 15 minuten Ook voor de geoefende leerling Een spectaculaire reactie tussen twee vaste stoffen. NODIG Statiefmateriaal, brander, rondbodemkolf 500 ml, teiltje, zwart karton, twee maatcilinders 100 ml, roerstaaf, thermometer, waterslang, spotlight, 0,2 M lood(ii) nitraat, 0,2 M kaliumjodide VOORBEREIDING Maak ongeveer 3 g lood(ii)jodide door bij 90 o C (bijvoorbeeld ) 35 ml 0,2 M loodnitraat te mengen met 66 ml 0,2 M kaliumjodide. Dit is vijfmaal zoveel als er bij 25 o C in een liter oplost. Verwarm 350 ml water tot het kookpunt. Schenk het loodjodide bij het water. Laat het koken. Laat niet-opgelost loodjodide grotendeels bezinken. Decanteer de vloeistof in de rondbodemkolf (gebruik isolerende handschoenen). UITVOERING Plaats het donkere scherm en het spotje; doof het licht boven de demonstratietafel. Bevestig de rondbodemkolf in het statief en zet er het teiltje onder. Spoel koud water over de kolf tot de eerste kristallen zichtbaar worden. Breng de inhoud van de kolf in een ronddraaiende beweging. Laat het geheel rustig staan en luister naar het commentaar van de toeschouwers. VERKLARING De nadruk ligt op het verschil in oplosbaarheid van een zout bij verschillende temperaturen. Het gele lood(ii)jodide kristalliseert: Pb 2+ (aq) + 2 I - (aq) " PbI 2 (s) Deze proef is getest en gefotografeerd door Marco Metselaar. De proef Goudregen op de pagina hiernaast is opgenomen in Showdechemie2. In dit boekje staan proefbeschrijvingen van ruim 50 demonstratieproeven die tot de verbeelding spreken. Deels zijn het minder bekende proeven, deels klassieke, maar dan in veilige en groene varianten die aangepast zijn aan de huidige regelgeving. Bij het boek hoort een site met aanvullingen, filmpjes en links: nvon.tk/ showchem. Bij elke proef is aangegeven of deze (naar ons oordeel) alleen door een toa of docent kan worden uitgevoerd of ook door een geoefende leerling. Bij elke proef staat ook een schatting van de tijd die nodig is voor de uitvoering. De proeven zijn getest door studenten van enkele lerarenopleidingen en door toa s en docenten die hebben gereageerd op een oproep hiertoe in NVOX. De testers en ook het auteursteam zorgden voor verhelderende en vaak fraaie foto s. Het boek verscheen als nr. 7 in de NVON-reeks. De auteurs zijn Jaap van Schravendijk, Henny Kramers-Pals, Hans Bouma, Jan de Gruijter, Marco Metselaar. Dankzij sponsoring door de VNCI en de Sectie Scheikunde Onderwijs van de KNCV kon de prijs voor dit mooi uitgegeven boek laag worden gehouden: voor NVON-leden 10 euro, voor anderen 12,50 euro, exclusief verzendkosten. De verzendkosten zijn 5 euro voor bestellingen tot en met 20 euro. Je kunt het boek bestellen via ledenservice@nvon.nl onder vermelding van artikelnummer 70. 8 NVON 2014 9

Foto: Monique Kooijmans GOOCHELEN MET AANDACHT Bas Jacobs, leraar Nederlands en goochelaar Wat is de overeenkomst tussen een goochelaar en een leraar? Ze moeten allebei vaardig zijn in het richten van aandacht. Aandacht geven is een vorm van strelen. Geen aandacht geven is een vorm van slaan. Wat je aandacht geeft groeit. Wat je aandacht geeft groeit Uit deze zinnetjes wordt duidelijk dat aandacht een fundamenteel begrip is voor iedereen die opvoedt. Aandacht vragen, aandacht trekken, aandacht geven en aandacht krijgen is kenmerkend voor de dagelijkse interactie tussen een leerkracht en een leerling. Lesgeven is een gerichte vorm van aandacht geven. Voor een goochelaar is het, net als voor een leraar, erg belangrijk om bewust om te gaan met aandacht. Het bepaalt uiteindelijk of een truc lukt of mislukt. Een goochelaar maakt contact met zijn publiek, richt de aandacht op iets, hij wijst en verplaatst zo de aandacht. Ondertussen gebeurt er IETS op de plek en op het moment waar het publiek het niet verwacht. Zo lijkt een leraar op een goochelaar: hij maakt contact met zijn publiek, richt de aandacht en.als het nodig is, verplaatst hij de aandacht. Zo kan (probleem-) gedrag van een leerling door te goochelen met de aandacht bijvoorbeeld verschoven worden naar een moment dat de leraar beter uitkomt. Leerlingen kunnen vaak beter goochelen dan leraren. Zij willen de aandacht weg hebben van de plek waar de werkelijk belangrijke handeling wordt verricht, weg van de leerkracht, weg van de les. Een paar voorbeelden: Docent: "Jeffrey, je moet stil zijn." Jeffrey: "Ik moet stil zijn? Ja, maar hij dan? Hij praat toch ook?" Wat Jeffrey hier doet is een alledaags voorbeeld van Goochelen met aandacht. Net als een goochelaar wijst leerling Jeffrey naar iets anders, waardoor de aandacht van het eigenlijke onderwerp wordt weggehaald. Dit is een heel effectieve methode. Je komt het overal tegen. Dit spelletje wordt echt niet alleen door leerlingen gespeeld. Volwassenen zijn er ook erg goed in. Aanval is de beste verdediging is zijn goocheltruc Bij het tv-programma Wegmisbruikers haalt de politie een man van de weg die 180 km per uur reed. Wat zegt die man als eerste: "Die camera moet weg.weg!!!!!" De man begint te schreeuwen en doet heel boos. Hij richt zijn aandacht helemaal op de camera en hoopt dat het eigenlijke probleem (180 km per uur rijden) een beetje weggepoetst wordt. Aanval is de beste verdediging, is zijn goocheltruc. In de klas: Chirin is boos, praat met een te harde stem en zegt: "JA, MAAR u stuurt mij er steeds uit, u hebt een hekel aan mij. Myrthe doet precies hetzelfde en u kijkt alleen maar naar mij. U moet mij ook altijd hebben. Het is zo oneerlijk." JE SPEELT MET DE VERWACHTINGEN Of Timon zegt: "JA, MAAR Ik ben zo druk want uw lessen zijn zo saai, en mijn moeder vindt dat ook. U let gewoon niet op. U kunt ook niet goed uitleggen." Ook al meent de leerling niet wat hij zegt, toch is het goed hier tactisch mee om te gaan. Teruggoochelen Je kunt als docent teruggoochelen. Een vraag stellen kan een sterke aandachtverplaatster zijn. Je speelt dan met de verwachtingen. De leerling verwacht de confrontatie, maar dat doe je nu juist niet. "Zeg Jeffrey, bij welke vraag ben je eigenlijk?" De aandacht wordt verplaatst naar het werk in plaats van naar het kliergedrag van Jeffrey. Of: "Chirin, dat snap ik. Ik zou ook heel boos zijn als een leraar mij steeds moest hebben, maar wat doet Myrthe nu anders dan jij, waarom wordt zij er nooit uitgestuurd wordt?" "Zeg Timon, ik snap wat je zegt, dat is duidelijk, maar wat voor sterrenbeeld ben jij eigenlijk." LASTIG LEERLINGGEDRAG BERUST VAAK OP GEGOOCHEL Training Er zijn honderden voorbeelden van goochelen met aandacht. Elke dag gebeurt het in de klas. Lastig leerlinggedrag berust vaak op gegoochel. Hoe ga je daar als docent mee om? Hoe goochel je zelf met de aandacht? Hoe krijg je de regie over de aandacht terug? Met behulp van goocheltrucs en simulatiespelen laat Bas Jacobs de docenten aan de lijve ervaren hoe zij goochelen met aandacht in de praktijk van elke dag kunnen herkennen en toepassen. De training is een feest van herkenning. Meer weten? Zie www.goochelenmetaandacht.nl en bekijk daar de filmpjes. 10 NVON 2014 11

spiegel lens Hein Bruijnesteijn MAGIE VAN EEN KLEIN GAATJE In de jaren tachtig van de vorige eeuw gaven we bij natuurkunde/scheikunde op de Open Schoolgemeenschap Bijlmer in de derde klas lessen fotografie. De leerlingen maakten met een eenvoudig fototoestel foto s van het groepje waarin ze werkten, ontwikkelden het filmpje in het pikdonkere lokaal en maakten met een vergrotingsapparaat er mooie afdrukken van. Het lokaal was de donkere kamer, op tafels in het midden stonden het ontwikkel-, stop- en fixeerbad, een rode tl-buis zorgde voor licht in de duisternis. In het magazijn hingen de foto s aan een waslijntje te drogen. Tussendoor kwam de werking van het fototoestel aan de orde. In ongeveer het midden van het verduisterringscherm zat een zwart plakbandje over een cirkelvormig gaatje, diameter 1,5 cm. In het midden van het lokaal kon je vanaf het plafond een scherm van doorzichtig papier naar beneden ontrollen. De zon scheen buiten, er was veel licht. Het scherm ging naar beneden. De tafels stonden tegen de muur en de leerlingen zaten in een kring rond het scherm. Er was een opening in de kring aan de kant van het gaatje in het zwarte scherm voor het raam. Het plakbandje ging eraf en het licht uit. De leerlingen hadden de opdracht gekregen rustig aan het donker te wennen en goed naar het scherm midden in de kring te kijken. Het was niet altijd makkelijk de groep in het donker in het gareel te houden. Ik stuurde vaak de grootste belhamel naar buiten om in de boom te klimmen die een meter of drie van het raam af stond. Langzaam komt het beeld op het scherm op, de ogen wennen aan het weinige licht. De boom wordt zichtbaar. In de verte rijdt een bus over de Bijlmerdreef. En dan komt het drukke jongetje in beeld, de groep houdt zijn adem in, hij loopt op zijn kop en klimt naar beneden in de boom. Vol verbazing en verwondering volgen zij het inmiddels duidelijke schouwspel op het scherm, hun klasgenootje steelt de show, springt uit de boom naar boven op de grond en staat omgekeerd te dansen, een moeder loopt over het voetpad achter de boom op haar kop een omgekeerde kinderwagen voort te duwen, ze snappen er niks van, willen naar het scherm en het gaatje lopen, iemand houdt zijn hand even voor het gaatje, het beeld verdwijnt en komt weer terug, twee andere jongens willen ook naar buiten, het wordt druk in het lokaal, ik doe het licht aan en herstel de rust. Als ik het verduisteringsscherm omhoog draai en de filmacteur naar binnen maan, kijk ik onwillekeurig naar de kant die de moeder met haar kind opging, ik zie haar niet, zo ver kan ze toch nog niet zijn tot ik me ineens realiseer dat ik de verkeerde kant op kijk, links en rechts zijn natuurlijk ook verwisseld. Van de zomer was ik in Cadiz, de havenstad in zuidwest-spanje. Vlakbij de haven torent Torre Tavira boven de huizen uit met zicht op zee. Op het dak van de toren bevindt zich een cilindervormig, draaibaar torentje met boven in de zijkant een kijkgat, waardoor het licht naar binnenvalt en via een spiegel en lens naar een etage lager wordt geleid. Naar een horizontaal, rond, een beetje hol, wit, scherm op een in hoogte verstelbare tafel met een diameter van bijna twee meter. De toeristen staan in de donkere ruimte rond dat scherm. Een medewerker laat met het draaien van de periscoop de zee en alle kanten van de stad zien, beelden van 360 graden om ons heen. Niet alles op het scherm is tegelijk scherp, door het scherm iets omhoog of omlaag te draaien worden andere delen scherp. Je ziet de vogels boven zee vliegen, de mensen door de straten lopen. We krijgen een rondleiding door de stad, rustig staand met de handen aan een reling rond het scherm. 12 NVON 2014 13

CAMERA OBSCURA een lesuur Tover het lokaal om tot een camera obscura. NODIG Een (donker) lokaal, met een raam met daarachter een lichte buitensetting, verduisteringsmiddelen (bijvoorbeeld dik zwart landbouwplastic), een scherm (of een wit laken), duct tape, schaar UITVOERING Plak samen alle ramen, deuren en kieren af met plastic tot het lokaal pikdonker is. Maak een gaatje van ongeveer 5 cm in het doek voor het raam, ongeveer 10 cm boven de onderkant van het raam. Laat leerlingen het witte laken in de lichtbundel houden, en verplaatsen tot het beeld het scherpst is. Het beeld is ondersteboven, achterstevoren en in kleur. Maak het gaatje kleiner en groter. Laat de leerlingen voorspellen wat er gebeurt. Laat, indien mogelijk, een leerling buiten voor het raam langs lopen. Bewegingen moeten te zien zijn. Bedek het eerste gaatje en maak hoger in het plastic een gaatje. Laat de leerlingen weer voorspellen wat er gaat gebeuren. Bespreek de camera obscura na: wat hebben de leerlingen gezien? Wat is het effect van het veranderen van het formaat van het gaatje? En het veranderen van de positie van het gaatje? Wat zijn de gelijkenissen met een fotocamera? Foto's van omgebouwde kamers tot camera obscura's zijn heel populair. Bekijk via deze link een aantal mooie voorbeelden: nvon.tk/camerob Grote meesters maakten ook gebruik van spiegels, lenzen en van de camera obscura om een projectie letterlijk over te trekken. David Hockney deed hier onderzoek naar en maakte de indrukwekkende documentare David Hockney's Secret Knowledge waarin hij alle trucs onthult. nvon.tk/secrknow Is het ombouwen van de hele ruimte je teveel gedoe? Je kunt ook een kleine camera obscura maken van een doos, een stukje folie, kalkpapier en zwart doek. Minder spectaculair, maar wel makkelijker: nvon.tk/dooscam De MAgische propeller Niet iedereen krijgt de propeller meteen aan de praat en het wordt nog magischer als blijkt dat je de propeller zowel linksom als rechtsom kan laten draaien. Deze magische propeller is bekend onder de naam "hui-stick" of in het Duits als "hui-spiel". Als je met het rondhout over de ribbels beweegt, begint de propeller te draaien. Het is een eenvoudige werkstukje uit drie houten onderdelen dat binnen een blokuur vervaardigd kan worden, zeer geschikt als zaagoefening aan het begin van het jaar. Verder wordt er geboord, gevijld en geschuurd. Hoewel de magische propeller ook als werkstuk te koop is, zie je meteen dat de onderdelen makkelijk voor te bereiden zijn. Rechts- en linksdraaiiend De propeller draait en terwijl je schijnbaar geen andere beweging maakt, verandert toch de draairichting. Deze truc kun je uithalen door danwel aan de rechterkant, danwel aan de linkerkant een vinger te laten meebewegen met het rondhout. Als je dit subtiel doet, ziet niemand een verschil. Meer? De werktekening is beschikbaar via: nvon.tk/prjpg Wil je weten hoe de draaiing van de hui-stick wordt verklaard? Bekijk dan via de volgende link een artikel uit "Naturwissenschaft im Unterricht": nvon.tk/huistick (Geen kost voor de onderbouw) 14 NVON 2014 15

Kleine wondertjes vinden dagelijks plaats in het praktijklokaal. Kleine, maar ook grote goochelaars doen gereedschappen en instrumenten verdwijnen waar je bij staat. Terugkoppeling vroeg docenten en toa s of zij ook te maken hadden met deze grote verdwijntruc van gereedschappen die zoek raken voor korte of langere tijd. Hoe voorkom je als docent dat na een schooljaar het halve gereedschapsrek door de gangen zwerft en hoe leer je leerlingen jou daarbij te helpen? Niet alleen leerlingen Elk praktijklokaal heeft ook een grote aantrekkingskracht op collega s. Een collega, verder een prima kerel, daar niet van, komt het lokaal in om even een hamer te lenen. Aan het eind van de dag prijkt naast de handzaagjes een lege plek op het gereedschapsbord: de hamer ontbreekt. Voor de collega geldt hetzelfde, van hem ontbreekt elk spoor. De volgende dag moet je hem maar weer achter de broek aanzitten. Metaaldetector Opvallend was het antwoord van een aantal docenten dat het fenomeen hen POEF! Waar zijn de scharen? onbekend is. Deze collega s mogen zich gelukkig prijzen met voorbeeldige leerlingen, die zoals zij letterlijk zeiden het verschil tussen mijn en dijn maar al te goed kennen. Van dit gedrag kunnen anderen alleen dromen. Eén van de respondenten vertelde ooit op een school gewerkt te hebben waar hij geneigd was een metaaldetector aan te schaffen omdat het na elke les weer raak was. Zonder opzet Er is niet altijd kwaad in de zin. De leerlingen hebben hard gewerkt aan hun werkstuk. Na het opruimen blijkt dat twee metalen meetlatten ontbreken. Natuurlijk laat je eerst de leerlingen zelf zoeken, maar uiteindelijk laat je de klas gaan en vind je er één op de grond achter de verwarming. De andere is voorgoed verdwenen. Oplossingen Een aantal docenten houdt er dan ook een strict regime op na, waarbij niemand weg mag voordat alles op zijn plek hangt. Populair is ook het aanstellen van eindverantwoordelijken. Het doel is tweeslachtig: leerlingen verantwoordelijkheid bijbrengen en daarnaast houd je als docent tijd over voor andere dingen. Verschillende docenten melden oplossingen met betrekking tot de inrichting van het lokaal. Tot slot werd opgemerkt dat gedrag overdraagbaar is. Eén van de ondervraagden vertelt dat hij aan het begin van het schooljaar altijd heel pietluttig is. Ik wijs de leerlingen op elk dopje of verkeerd geplaatst schroefje. De leerlingen nemen dit gedrag over en uiteindelijk ziet het lokaal er altijd piekfijn uit. En een piekfijn lokaal, dat willen we natuurlijk allemaal. WETTEN VAN BEHOUD VAN MATERIAAL Persoonlijke oplossingen: Borg Voor dure apparatuur of gereedschappen kun je een borg vragen in de vorm van bijvoorbeeld een schoolpas. Op de foto Een toa uit Noord-Holland zet als collega s iets komen lenen de collega en het object samen op de foto. Zo heb je de datum, de persoon en het materiaal in één keer in beeld. uitgiftebalie Op een aantal scholen wordt gewerkt met een uitgiftebalie. Soms wordt de balie in wisseldienst door leerlingen zelf bemand. Ordenings-oplossingen: Alles in beeld De tip werd vaak genoemd alles zichtbaar op te bergen in de klas en niet af te sluiten in een kast. Zo zie je onmiddellijk of je iets mist. Kleurcodes Je kunt leerlingen in groepen laten werken aan werkstations met elk hun eigen kleurcode. Zo zie je meteen of er van het groene groepje iets mist of van het rode. Corvee-oplossingen: Jaartaak Geef elke leerling een taak voor het jaar die de leerling zelf mag kiezen. Sommige taken gebeuren in groepjes, sommige taken doe je alleen. Je kunt precies zien wie zijn of haar taak niet doet. Als je genoeg leerlingen in de klas hebt kun je iemand elke keer de kast laten controleren. 16 NVON 2014 17

Vervolg pagina 17: Hopman Per les is er een wisselende eindverantwoordelijke die niet hoeft op te ruimen, maar wel controleert. MAGIE VAN HET GROEIEN Huub Schoot, Hogeschool Windesheim Correctie-oplossingen: Blijf! Een klas niet laten weggaan voor alles is opgeruimd werkt twee kanten op. Leerlingen mogen ten slotte ook eerder weg als de klus wel is geklaard. Betalen Niet op elke school is het gebruikelijk iets wat je stuk of kwijt maakt te vergoeden. Belonen In combinatie met de jaartaak kun je elk kwartaal iets leuks bedenken voor de leerlingen die hun taak goed doen. Economische oplossingen: VIRTUELE HUUR Een docent viel het op dat tijdens een project waarin bedrijfje werd gespeeld er plotseling heel economisch werd omgegaan met de materialen en gereedschappen nu hier virtueel huur voor werd betaald. Budget Op veel scholen hebben leerlingen een budget om te printen en/of te kopiëren. Als het op is vul je de kaart aan met echt geld. Eén docent experimenteert nu met tokens voor materialen. Markeringsoplossingen: BRANDMERKEN Markeer materiaal met stansletters, brandstempels of met een laserpen. STICKERS Prettig in gebruik en niet duur is het laten maken van stickers. Adresstickers zijn van een handig formaat en heel goedkoop. Flessenbiologie is een leuke manier om leerlingen onderzoek te laten doen naar de invloed van voedingsoplossingen en verschillende bodems op de groei van planten. Hierbij maak je gebruik van gebruikte plastic 2 liter frisdrankflessen om leerlingen in hun eigen omgeving (school, thuis) relaties tussen bijvoorbeeld planten, dieren en water te laten onderzoeken. De eenvoud van deze practicummaterialen maken het een uitstekende manier om zowel leraren als leerlingen te motiveren om experimenten te doen. Een onderzoekje wordt gemakkelijk klassikaal uitgevoerd als de leerlingen zelf de proefopstelling bouwen en experimenten uitvoeren, gegevens verzamelen en uitwisselen om zo te begrijpen wat er verder in de klas gebeurt. Leerlingen kunnen het materiaal ook thuis maken en daar een experiment uitvoeren. Het experimenteren met zelf gemaakt materiaal is een mooie combi van wetenschap en technologie en ook de lage kosten van deze materialen maken de experimenten aantrekkelijk. De leerlingen leren wat een wetenschappelijk proces is en krijgen een indruk van de techniek van het maken van een proefopstelling. Materialen Een plastic fles (2 liter) Een flessendop Mesje en snijmat Boor (10 mm) Katoenen lont Water met of zonder voedingsstoffen Verschillende substraten (zand, klei, tuingrond, potaarde) Zaden van planten (Tuinkers, gerst (Fast Plants zijn ideaal)). Boterhamzakje Werkwijze 1. Verwijder het etiket van de 2 liter limonadefles. 2. Snijd de fles door 10 mm onder de schouder. 3. Prik of boor een 10 mm ø gat door de dop. 4. Haal door het gat in de dop de katoenen lont of een gewone strook katoen. Als deze nat is, gaat het beter. 5. Draai de dop op de fles. 6. Zet de top van de flesomgekeerd op het bodemstuk. De lont moet de bodem van de fles raken. 7. Vul het basisdeel met water of een nutriëntenoplossing en vul het bovenste deel met een zelfgekozen substraat. Bijvoorbeeld met potgrond, tuinaarde, klei, scherp zand, vermiculiet, grit of iets dergelijks. Mengsels zijn ook mogelijk. Zorg bijvoorbeeld voor een goed gedraineerde bodemlaag van grit of kleine kiezel en leg daar een andere laag op. 8. Als je zaait in de bovenste laag, bedek dan de fles aan de bovenkant met een polytheen zakje (boterhamzakje) hierdoor drogen de zaden minder uit. Onderzoeksvraag Welk substraat of welk voedingsmengsel levert het beste teeltresultaat? Je kunt het werk toetsen in een verslagvorm. Bijvoorbeeld een fotoverslag met een toelichting. Meer? nvon.tk/biobott 18 NVON 2014 19

VERDWENEN GLAS OLIFANTENPASTA (of CHEMISCHE DROL) 5 minuten Expriment 204 van Patrick Walravens, ZAVO PHYSICS, Brussel 10 minuten Laat een glas verschijnen voor de ogen van de toeschouwer. Een aanhoudende bubbelmassa doet elk publiek versteld staan. NODIG Twee glazen potten die in elkaar passen en een kartonnen koker of een conservendoos die over de grootste pot heen kan schuiven. Hierbij mag de kleinste niet boven de grootste uitsteken en een diameter hebben die ongeveer 2 cm kleiner is. Gebruik ronde glazen potten! NODIG Waterstofperoxide (bij voorkeur 30%, hoe hoger hoe beter), kaliumjodide, water, afwasmiddel, glycerine, maatcilinder, lekbak UITVOERING VOORBEREIDING Het enige wat je hoef te doen is de kartonnen buis afsnijden op dezelfde hoogte als de grootste pot. Uitvoering Plaats de glazen potten in elkaar en centreer de kleine in de grote. Giet de binnenste pot bijna vol water. Plaats de koker over de glazen. Giet door tot het buitenste gevuld is met water. Neem dan de koker van het glas. Doe dit zodanig dat men de indruk heeft dat je het binnenste glas ermee uitneemt. Zet de koker naast het glas. Het binnenste glas zal verdwenen zijn?! En toch zit het ook niet in de koker?! VERKLARING Natuurlijk zit het binnenste glas nog steeds op zijn plaats, maar het is omgeven door een bolvormige laag water dat werkt als een lens. Je ziet het binnenste glas groter dan het in werkelijkheid is. En het vergrote beeld van het binnenste glas valt gelijk met het buitenste glas zodat je het niet kan zien. Gebruik gekleurd water voor een spectaculair effect. Zet de maatcilinder in de lekbak. Doe een beetje waterstofperoxide, glycerine, afwasmiddel en voedingskleurstof in de maatcilinder. Maak een geconcentreerde kalium jodide-oplossing en voeg hier een beetje van aan het peroxidemengsel toe. Na enkele seconden ontstaat er een kolom schuim. Experimenteer met de verhoudingen. Waar wordt de schuimtoren groter van? En waar wordt hij steviger van? VERKLARING Waterstofperoxide ontleedt bij kamertemperatuur heel langzaam in water en zuurstof volgens de volgende formule: 2 H 2 O 2 (aq) " 2 H 2 O(l) + O 2 (g) Het jodide-ion werkt als katalysator voor deze reactie, en blijft dus aan het einde over. Door het jodide-ion verlopen de volgende halfreacties: H 2 O 2 (aq) + I - (aq) " H 2 O(l) + OI - (aq) H 2 O 2 (aq) + OI - (aq) " H 2 O(l) + O 2 (g) + I - (aq) Door de versnelde gasvorming ontstaat het schuim. De glycerine zorgt voor de extra stevigheid van het schuim.! Sabina Onderwater, Christelijk Lyceum Delft Laat leerlingen nooit met 30% waterstofperoxide werken. Draag bij deze demonstratie handschoenen, een veiligheidsbril en een labjas. Foto: Marco Zwinkels 20 NVON 2014 21

MAGIE VAN EEN NIEUWE AANPAK Bij Scholen aan Zee te Den Helder hebben wij onlangs met de VMBO- KBL-leerlingen uit het vierde leer jaar een project afgesloten dat gericht was op het uitvoeren van onderzoek. Aanleiding voor deze andere lesaanpak in dit project was de Kennisbasis Natuurwetenschappen en Techniek voor de onderbouw, waarmee ik kennis maakte tijden de validatiebijeenkomst bij de SLO. Meer zelf laten uitzoeken We wilden de leerlingen meer zelf laten uitzoeken. Bij de theorielessen over het onderwerp energie werkten we tot dan toe naast de theorie met een aantal demonstratieproeven zoals een windmolen en een zonnepaneel. Ook werden er wat kookboek -practica gedaan. De leerlingen leerden er wel van, maar wij willen nu meer. De onderwerpen In de vaksectie besloten we dat de leerlingen zelf aan de gang moesten gaan met een aantal van deze demonstratieproeven en er achter moesten zien te komen hoe een en Willem Snel, docent natuurkunde, Scholen aan zee in Den Helder. ander werkt. Daarnaast werden er extra proeven toegevoegd. De klas werd in groepjes van vier verdeeld. Na de uitleg van wat de bedoeling was, mochten de groepen zelf een keuze maken uit de volgende onderzoeken: windmolen zonnecel voltacel bouwen bio-batterij elektromotor bouwen stoomboot/-machine bouwen lineaire batterij bouwen Grote inzet Tijdens drie weken werd elke les begonnen met een kort stukje theorie over energie waarna de leerlingen weer verder aan hun opdracht gingen werken. Als de leerlingen het lokaal binnen kwamen, konden ze vaak niet wachten om aan de slag te gaan. Het enthousiasme spatte er van af. Als docent is het mooi om te zien dat de leerlingen gemotiveerd en geïnteresseerd aan het werk zijn en je roepen als het elektromotortje dat ze probeerden te bouwen eindelijk werkt zoals ze dat wilden. Stoomboot, zonnecel en voltacel De resultaten van de onderzoeken die door de leerlingen werden gepresenteerd waren vaak verrassend goed en enkele hadden zelfs de moeite genomen om een stukje geschiedenis en ontwikkeling van hun onderwerp op te zoeken en er aan toe te voegen. Zo grepen de leerlingen die een stoombootje aan de gang moesten zien te krijgen terug op het ontstaan van de stoommachine, waarbij ook het grootste stoomgemaal (de Cruquius ) in de Haarlemmermeerpolder langs kwam. Verrassende resultaten De leerlingen die onderzoek aan het zonnepaneel deden, zag je de zon opzoeken. Ze liepen door het gebouw om te kijken waar het paneel de meeste energie opwekte. Bij hun presentatie over de resultaten gaven zij uitleg over de werking van het paneel en gaven zij het verschil met een zonnecollector aan. Andere leerlingen die het bouwen van een voltacel onderzochten met behulp van 5 eurocent muntjes kwamen tot het meest opvallende resultaat. Zij bouwden verschillende batterijen met verschillende zuren en kwamen tot de ontdekking dat zodra zij naar zes muntjes gingen het voltage soms minder werd. Helaas ontbrak de tijd om hier verder onderzoek naar te verrichten. Maar het verbaasde de leerlingen wel dat dit werd gevonden. Intussen heeft de TOA de proef in alle rust opnieuw uitgevoerd en is tot de conclusie gekomen dat er meetfouten gemaakt moeten zijn. Evaluatie Het onderzoek inclusief de presentatie werd beoordeeld aan de hand van een rubric en na afloop werd de leerlingen naar hun mening gevraagd over het leren op deze manier. Er vallen twee antwoorden op. Het eerste antwoord geeft aan dat dit veel leuker is dan de gebruikelijke manier. Het tweede wel enigszins onverwachte maar zeker niet minder ware antwoord is dat je zo wel veel leert maar dan toch hoofdzakelijk van het onderzoek waar je zelf mee bezig bent geweest. Het roer gaat om Deze antwoorden en de inzet van de leerlingen bij het project hebben ertoe geleid om anders tegen het natuurkundeonderwijs aan te gaan kijken. Het roer gaat om. Het volgend schooljaar wordt het onderwijs voor de derde en vierde klas in blokken verdeeld en alle leerlingen komen aan de beurt om in minimaal één blok onderzoek te doen naar iets waarnaar hun belangstelling uitgaat, zolang het maar met de inhoud van het blok te maken heeft. Ook de schoolleiding ondersteunt dit initiatief en heeft ons de ruimte gegeven om voor het uitvoeren van de onderzoeken een extra natuurkundelokaal in te richten. 22 NVON 2014 23

WATER POMPEN 1/3 WATER POMPEN 3/3 5 minuten Water verschijnt en verdwijnt én dit kan op meer manieren. NODIG Twee glazen, twee rietjes en water Uitvoering Een glas is vol met water, het andere is leeg. Stop twee rietjes in je mond. Zorg dat het water uit het volle glas in het lege glas komt. Zo moet je pompen: je moet met je mond het water zuigen en persen en met de punt van je tong je het verkeerde rietje dicht houden. WATER POMPEN 2/3 15 minuten NODIG Twee plastic limonadeflessen, een zaag, twee grote knikkers en plakband. UITVOERING Zaag de bodem af van twee, gelijke, lege limonadeflessen. Leg een grote glazen knikker in iedere fles tegen de opening aan. Schuif beide flessen stevig in elkaar en maak ze met plakband vast. Schenk in de bovenste fles een beetje water, dan sluit de knikker beter af. Zet de onderste fles in water en knijperin, laat deze weer los, knijp weer, laat weer los en zo verder. Het water wordt omhoog gepompt! 30 minuten Een eenvoudige handpomp van electriciteits buizen en knikkers. NODIG Een PVC-buis en een koppelstuk van 16mm en een PVC-buis en een koppelstuk van 26 mm. Twee knikkers, PVC-lijm, aceton, een klein penseeltje, een zaag en een wollen draad. UITVOERING Iedere bouwmarkt heeft PVC-buizen voor weinig geld in voorraad. Gebruik buizen met verschillende diameters (16 mm en 26 mm) met bijpassende koppelstukken. PVC-buizen kun je lijmen met PVC-lijm. Om de lijmverbinding stevig te maken moet je de te lijmen delen eerst met een beetje aceton insmeren. Gebruik hiervoor een klein penseeltje. De glazen knikker sluit de opening in het koppelstuk in één richting af. Misschien zul je even moeten zoeken in je voorraad knikkers naar eentje die past. Zaag het stuk pvc-buis boven de knikker in het koppelstuk scheef af, want die mag door de knikker niet afgesloten kunnen worden. De opening tussen de smalle buis en de dikkere, maak je met een wollen draad passend. Beweeg de smalle binnenbuis op en neer. De dikke buis staat met de onderkant in een bakje water en het water wordt omhoog gepompt. Jan Leisink verzamelde deze drie prachtige pompen. 24 24 NVON 2014 25

LEERLINGPANEL Jessica Ik heb niet per sé trucs, maar als ik niet aan de beurt wil komen tijdens de les probeer ik oogcontact te vermijden en naar de grond te kijken en dan word ik niet gekozen. Je moet het wel onopvallend doen want anders werkt het niet. Jami Bij O&O helpt het om te doen alsof je heel hard werkt als de meester kijkt, dan krijg je soms net een wat hoger cijfer. Soms zet ik mijn telefoon neer en gebruik ik hem als spiegeltje om te zien wat er achter mijn rug gebeurt. Jing Soms willen we gewoon iets leuks doen op de computer maar doen we alsof we druk zijn met informatie opzoeken. Dan zetten we beide schermen open en klikken steeds op een informatieve site als we denken dat er op ons gelet wordt. Abel Op deze school hoef je geen trucs te gebruiken om te spieken, de meeste docenten letten toch niet op. Maar je kunt altijd nog een tas op een opengeslagen boek zetten. Annabel ik verzin altijd hele domme ezelsbruggetjes die ik zelf heel goed kan onthouden. Bijvoorbeeld bij Frans als ik het geslacht van een woord moet onthouden van een fantaseer ik er een mannenof vrouwengezichtje bij. L Orange heeft een vrouwengezichtje. Roksana Ik houd mijn hoofd altijd heel laag op de tafel als ik schrijf en soms doe ik alsof ik aan het schrijven ben maar klets ik gewoon stiekem met mijn buurvrouw. Chai Er is een andere klas die tijdens rekenen op de computer altijd een spelletjeswebsite open heeft staan. Maar wij doen dat niet in onze klas.. WELKE TRUCS GEBRUIK JIJ OP SCHOOL Iedere Terugkoppeling geeft een wisselend leerlingpanel antwoord op een vraag. Heb je ook een prangende vraag (of een leerling) voor het leerlingpanel? Stel jouw vraag via onze redactie. Magie is hot! Heel wat tv-programma s hebben hun format gebaseerd op magie. Dynamo en tv-programma's als Breaking the Magicians code zijn ontzettend populair. The Magic of Science (ook wel Breaking Magic genoemd) is vergelijkbaar in opzet, maar combineert magie met wetenschap en techniek. Aan de hand van trucs komen natuurkundige, scheikundige en tech nische onderwerpen als gravitatie, wrijving en magnetisme op een ludieke manier aan bod. In één van de filmpjes moeten proefpersonen een slok cola drinken, hun favoriete kleur noemen en zien ze vervolgens hoe een in cola gedoopte lepel verkleurt in diezelfde kleur. Het lijkt pure magie, maar is te verklaren met termen als wisselende voltages en anoden. Spectaculair zijn ook de filmpjes met zwevende voorwerpen, zoals hamburgers die voor de ogen van restaurantbezoekers plots boven tafel vliegen. De oplettende kijker zal snel zien dat magnetisme het geheime ingrediënt is in deze snack. Wij hebben de filmpjes die momenteel online te vinden zijn gekoppeld aan wetenschappelijke onderwerpen om in de klas te gebruiken. Hiernaast een aantal voorbeelden. Op de site vind je het hele document. nvon.tk/bm-full Voorbeelden onderwerpen in The Magic of Science: Teleporting Liquid Vloeistoffen veranderen van kleur met een redoxindicator. Chemische analyse. nvon.tk/bm-tl Balloon Charger Een telefoon opladen met een magnetisch veld. Magnetisme. nvon.tk/bm-bc Magical Glass Een glas wordt onzichtbaar met gebruik van glycerine. Brekingsindex. nvon.tk/bm-mg 26 NVON 2014 27

NIEUWKOMER Niels Beertsen 24 jaar 2 jaar werkzaam in het onderwijs Vak: Techniek Opleiding: Leraar Techniek Voltijd te hogeschool Utrecht / OUWE ROT Heb je zelf techniek gehad op school? Mijn middelbare schooltijd heb ik verdeeld gevolgd over twee scholen. Het eerste jaar op Schoonoord te Zeist, hier ben ik heengegaan vanwege mijn dyslexie en de technische activiteiten van de school. Op het eerste gezicht zag het technische deel er veelbelovend uit, fantastische, grote lokalen met veel gereedschappen, maar na een half jaar op de school te hebben gezeten kwam ik er ondertussen achter dat de leraar techniek van Schoonoord ook tekenen gaf en handvaardigheid en dit allemaal had gecombineerd tot tekenen. Nadat ook nog eens mijn dyslexie-verklaring kwijt bleek te zijn geraakt, ben ik van de school weggegaan. Op mijn tweede school (de Vrije School in Zeist) werd geen techniek gegeven, maar handvaardigheid en technisch tekenen. Deze twee vakken waren creatief ontplooiend. Naast dat ik het hele vak handvaardigheid fantastisch vond, zijn de twee leukste dingen die ik daar heb gemaakt een houten pennenbakje met tandverbindingen en een koperen bakje dat we zelf uit moesten slaan. Is er een docent die een groot voorbeeld is voor jou? Op de Vrije School kreeg ik handvaardigheid van mijn moeder (Hella Heijbroek), omdat ik door haar van huis uit al een technische en creatieve achtergrond had, werd mijn enthousiasme voor dit vak alleen maar groter. Je denkt misschien al gauw dat een moeder haar eigen kind voortrekt in de klas. Mijn moeder heeft mij tijdens de eerste les meteen goed duidelijk gemaakt dat daar geen sprake van zou zijn. Ik had namelijk bedacht dat ik tijdens de les wel kon klooien, dus ik bekogelde een klasgenoot met zaagsel. Maar terwijl ik dit uitvoerde kreeg ik een draai om mijn oren van mijn moeder met de woorden, Nu je van mij les krijgt, betekent dat nog niet dat je meer mag dan anderen, maar je blijft wel mijn kind waardoor ik dit mag doen, dus gedraag je een beetje. Hierdoor heb ik voor haar als leraar erg veel respect gekregen. Hoe ben je er toe gekomen docent techniek te worden? Vanwege mijn technische interesse en kennis ben ik na mijn HAVO als timmerman/ klusjesman aan het werk gegaan voor verschillende bouw- en klusbedrijven. Na twee jaar was ik hier klaar mee, vanwege het sociale niveau van sommige collega s. Toen ben ik naar Oostenrijk gegaan om snowboardles te geven. Ik snowboard al sinds mijn 15 e. Hier heb ik veel geleerd over het leraarschap en is mijn enthousiasme ook gegroeid voor het vak. Na twee jaar had ik veel gebroken en een kapotte knie en werd het duidelijk dat snowboardles geven niet mijn toekomst zou worden. Thuis gekomen viel het kwartje al gauw. vervolg pagina 30 Hennie Oerlemans 62 jaar 14 jaar werkzaam in het onderwijs Vak: Techniek Opleiding: Land en tuinbouwschool, Avondschool Electricien, Middenstand, Boekhouding Heb je zelf techniek gehad vroeger op school? Op de land- en tuinbouwschool heb ik zeer veel techniek gehad van metaalbewerken tot houtbewerken maar ook motortechniek. Waar ik altijd heel veel plezier aan heb beleefd. Is er een docent die een groot voorbeeld is voor jou? Dit was dhr. van Eekelen, hij nam voor iedereen de tijd om het vak te leren. Hoe ben je er toe gekomen docent techniek te worden? Nadat ik als zelfstandige ernstig ziek ben geworden kon ik niet meer verder met het werk wat ik toen deed en ben ik via een melkertbaan in het onderwijs terecht gekomen. Wat zou je jouw leerlingen het liefst meegeven? Vaardigheden die ze in de toekomst zelf kunnen gebruiken. Aan welke opdracht/les beleef jij het meest plezier? Het maken van een zenuwspiraal waarbij de kinderen te maken krijgen met het bewerken van hout, kunststof, metaal en een stukje Elektra. Wat zijn jouw wapenfeiten? Een wapenfeit in het bijzonder kan ik zo gauw niet bedenken, maar ik ben het meest trots als ik de kinderen met een tevreden gezicht zie vertrekken, omdat hun werkstuk is geslaagd. Wat hoop je binnen dit vak voor de toekomst? Voor het vak hoop ik dat het blijft bestaan, zodat leerlingen er veel van blijven opsteken en dat zij vaardigheden leren die zij gebruiken kunnen. Wat zou je nu anders doen dan vroeger? Eerder aan dit vak beginnen, want het bevalt goed. Wat is denk jij het verschil tussen de nieuwe en de oude garde docenten techniek? De nieuwe docenten zijn meer gericht op de theorie dan de oude garde. Hoe zie jij de toekomst van het vak bij jou op school? Ik vrees dat dit vak op den duur gaat verdwijnen omdat veel directies het te duur vinden en er de noodzaak niet van inzien. Heb je veel te maken gehad met verandering tijdens je school carrière en hoe ging je hiermee om? Het onderwijs is voortdurend bezig te veranderen, maar binnen techniek is het aanpassen niet zo moeilijk. Gebruik jij trucs tijdens de les en zou je deze met je collega s willen delen? Iedereen gebruikt trucs! 28 NVON 2014 29

VERVOLG NIEUWKOMER door het technische van mijn timmer- en klusjesmanverleden te combineren met het doceren als snowboardleraar kwam ik al gauw op leraar techniek. Wat zou je jouw leerlingen het liefst meegeven? Dat techniek niet alleen gaat om het maken van bijvoorbeeld een houten pennenbakje, maar overal om ons heen voorkomt, zeker in de huidige maatschappij met alle smartphones en dergelijke. En dat je daar meer mee kan en over kan leren dan de meeste leerlingen denken en weten. Wat hoop je te bereiken binnen het vak? Waar ik van droom is het vak techniek in het onderwijs belangrijker laten worden dan dat het nu is. Wat is het lastigste onderdeel aan het docentschap? Kinderen die geen interesse en motivatie hebben voor je vak/les. Ik los dit op door een technisch aspect uit hun leven te benaderen en ze hier bijvoorbeeld een onderzoek naar te laten doen. Wat is denk jij het verschil tussen de nieuwe en de oude garde docenten techniek? Ik denk dat je het verschil kan vinden in het vergelijken van de hedendaagse maatschappij met de maatschappij van 30 jaar terug. Er is zoveel nieuwe technologie bijgekomen dat het vak techniek zich erg heeft moeten aanpassen, waardoor er bijvoorbeeld tegenwoordig op sommige scholen het vak nieuwe techniek word gegeven. Hierin wordt bijvoorbeeld het programmeren en het werken met de 3D printer behandeld. Verwacht je docent techniek te blijven? Als ik zo enthousiast blijf als ik nu ben over het vak: zeker! Hoe zie jij de toekomst van het vak bij jou op school? In de toekomst denk ik veel bezig te zijn met nieuwe techniek in mijn vak. Ook al gaat mijn voorkeur toch uit naar houtbewerkingen, die ik zeker niet ga laten vallen. Want ik vind dat het aanleren van zulke ambachten en vaardigheden zeker in het vak techniek moet blijven bestaan. Gebruik jij trucs tijdens de les en zou je deze met je collega s willen delen? Ik heb vorig jaar een klas drie lessen lang hard laten werken door met ze af te spreken dat als ze rustig zouden werken, ik zou trakteren op iets lekkers. Maar een echte truc is dat natuurlijk niet. Wat ik in mijn eigen lessen goed vind werken als truc is de kinderen uit te dagen met humor om helder te blijven en op te letten. Ik vind het, wanneer toepasselijk, ook een betere manier van communiceren met de leerlingen. Je kan ze er zelf goed door laten nadenken. AGENDA UITGELICHT: PRAKTISCH EXAMEN Door de inspectie worden scholen steeds meer aangesproken op de resultaten van schoolexamens. Deze moeten zo dicht mogelijk bij het cijfer voor het centraal eindexamen komen te liggen. Het opstellen van een goed schoolexamen en een praktisch schoolexamen is een uitdaging voor iedere docent. Docenten staan vaak alleen bij het maken van deze belangrijke toetsen, terwijl overal in Nederland docenten theoretische school examens en praktisch schoolexamens aan het ontwikkelen zijn. Als vakvereniging willen we de expertise die er binnen de vereniging is delen met onze collega s. Daarnaast dragen we graag bij aan het uitwisselen van kennis tussen docenten. Kosten: De ledenprijs bedraagt 70,- Niet-Leden betalen 95,- Doelgroep: docenten met eindexamenklassen in het vmbo voor Natuurkunde, Scheikunde en Biologie. Maximaal aantal deelnemers: 20 nvon.tk/prakex 9 januari EUREKA!CUP Sluiting inschrijving. 12-16 januari SPOTS ON JOBS Beurs voor opleiding en beroep voor vmbo-leerlingen. 15 januari GREENPORT COLLEGE TOUR WESTLAND Bedrijfsbezoeken bij de glastuinbouwsector voor docenten. 15 januari CURSUS PRAKTISCH SCHOOLEXAMEN (1) NVON-cursus voor vmbo-docenten natuurkunde, scheikunde en biologie, in Ede. 28 januari SCHEIKUNDIGE TECHNOLOGIE Studiedag voor docenten, toa s en dios, Eindhoven. 5 februari NLT CONGRES Congres voor docenten Natuur, Leven en Technologie, Garderen. 7 februari FINALE FIRST LEGO LEAGUE BENELUX Almere. 5 maart CURSUS PRAKTISCH SCHOOLEXAMEN (2) NVON-cursus voor vmbo-docenten natuurkunde, scheikunde en biologie, in Ede. Sta je op het punt het onderwijs te verlaten of ben je nog maar kort in het bèta- onderwijs werkzaam? Doe mee aan deze rubriek of geef een collega op: redactie@nvon.tk 30 NVON 2014 31

WE B S I TE B O E K B O E K WE B S I TE B O E K TECHFINDER OPTISCHE ILLUSIES MAGIC SCIENCE FRANKENSTEINS KAT Op zoek naar een workshop, lesbrief of activiteit in wetenschap en techniek? Techfinder biedt een hulpmiddel voor docenten dat wegwijs maakt in het aanbod en materiaal in Nederland voor leerlingen van 0 tot 19 jaar. Techfinder is makkelijk in gebruik. Je kunt selecteren op type aanbod, regio, doelgroep en op diverse thema s. Optische illusies zijn natuurlijk machtig interessant en mooi om te zien. In het boek Optische Illusies neemt Thomas Ditzinger de lezer mee op acht fascinerende reizen door de wereld van de visuele waarneming. Voor wie alles wil weten over de fenomenen, maar wie ook de verklaringen erachter niet koud laat, is dit een echte must-see. The Magic of Science: a Book of scientific amusements (1864), een klassieker die online integraal te lezen is, begint met de stelling dat men moet experimenteren. Schrijver A. Frederick Collins bekrachtigt deze stelling met de belofte dat je via het experimen met weinig moeite ontzettend veel kan leren over de natuur op een prettige manier. Aanrader! Frankenstein s Cat: Cuddling Up to Biotech s Brave New Beasts is een prijswinnend boek over de toekomst van onze huisdieren en de invloed die biotechnologie daarop heeft. Journalist Emily Anthes laat de lezer zowel de postitieve als de negatieve kanten zien van onder veel meer het klonen van katten en bionische bulldogs. Spannender dan fictie! www.techfinder.nl nvon.tk/opt-bol nvon.tk/mag-sci nvon.tk/frankkat WER K S T U K USE THE FORCE Door middel van een fraai staaltje magneettechniek, zijn de makers erin geslaagd een Darth Vader-handschoen te ontwikkelen. The force kan zowel aantrekkend als afstotend worden gebruikt. Hij kan objecten weliswaar geen meters verplaatsen, maar de supersterke magneten staan garant voor een boel plezier. Leuk voor Star Wars-fanaten, maar evenzogoed speelgoed voor de leek. nvon.tk/handmag G A D G ET TOVERTOL VOCHTIG VELD Het werkt weliswaar gewoon volgens de wetten van de natuurkunde, maar de tovertol is een magisch product. Door zagen, schuren, boren, solderen en lijmen is een apparaat te in elkaar te zetten dat een niet-magnetisch metaal door middel van aanraking met een magnetisch veld laten bewegen. De simpele stroomkring kan eventueel ook zonder solderen worden gemaakt, jij bepaalt. Met succes in elkaar gezet? Dan kan het tollen beginnen. Daadwerkelijk een zeer leerzaam en fantastisch bouwpakket, technisch interessant en op verschillende niveaus te vervaardigen. Er is een heel leuk nieuw speeltje op de markt gekomen: magneetvloeistof. Naam: Ferrofluid. Het bevat zeer kleine ferromagnetische deeltjes. De vloeistof reageert zeer sterk op magnetische velden en gedraagt zich daarin behoorlijk ongebruikelijk. Vloeistof die van alles kan, bijvoorbeeld dansen. Als we de recensies mogen geloven is het een zeer verslavend tijdverdrijf. nvon.tk/tovtol G A D G ET nvon.tk/vochvel 32 NVON 2014 33

Tekenen in de Techniek CARD tekeninglezen Individueel Door de reacties van de leerling te analyseren bepaalt het CAD Collegeprogramma het juiste tempo, het niveau en de lesstofopbouw. Gemakkelijk U als docent hoeft niets voor te bereiden. Ook oefeningen en toetsen nakijken hoeft niet meer. De resultaten vraagt u eenvoudig op. CARD Het educatieve programma CARD geeft de leerling individueel les in RUIMTELIJK Motiverend De uitdagende oefeningen en de directe feedback geven plezier, motivatie en een gedegen eindresultaat. U geeft les in Tekenen in de techniek of Tekeninglezen. CAD College is daarbij uw gereedschap en verzorgt lessen via internet. Met de nieuwe CAD College Cloud versie (m.u.v. CARD) krijgt uw leerling interactief les, op school of thuis. De serie biedt verschillende programma s, die elk de leerling middels theorie, heel veel oefeningen en toetsen op een gegarandeerd eindniveau brengt. U als docent bepaalt welke onderwerpen ze leren, welke toetsen ze maken en leest eenvoudig de vorderingen uit. INZICHT EN PROJECTIELEER. O n li n en a g e r ma L e e r li n g Leren met CARD is leuk om te doen waardoor de leerling enthousiast aan het werk is en snel leert. TRAINER CAD tekenen met CAD Trainer CAD omvat alle Deelnemen aan een schrijversgroep is een mooie manier om actief deel te nemen aan de vaksectie. Een schrijversgroep schrijft gezamenlijk over een onderwerp met als doel kennis te delen en gezamenlijk materiaal te schrijven wat gepubliceerd wordt. Het kan over uiteenlopende onderwerpen gaan. Inbreng voor een onderwerp kun je doorgeven aan de secretaris van de vakgroep of aan de redactie via redactie@nvon.tk. Het volgende nummer heeft als thema hout. Hout van groei af aan bekeken tot de diverse toepassingsmogelijkheden. Heb jij een werkstuk dat je wilt delen? Doe je een project met bomen? Wil je een experiment laten zien in de Terugkoppeling? Laat het ons weten. Trainer CAD geeft een degelijke basis voor uitbreidingen naar tekeninglees-, teken- en ontwerpprogramma s. De eerste stap naar AutoCAD is ook gemaakt. r info op: Kijk voor mee lege.nl ol dc.ca www n Zie: leermiddelen schole PROFITEER NU ALS nieuw! DOCENT VAN FORSE KORTING Lessen én leerlingvolgsysteem geheel via internet! Tekeninglezen Bouwtechniek Elektrotechniek Installatietechniek Metaaltechniek Autotechniek www.cadcollege.nl 1 2x KNOW SLECHHOW T ITJS K 12SxLEK H C 30 i.p.v. ACTI 02-04-2014 13:50:38 25 i.p ACTIE C.v. S 47,88 O DE: K NODO C14 68,25 JKDOC ECODE: KI 14 MELD JE NU AAN VIA KIJKMAGAZINE.NL/DOCENT KIJK-KH_ADV_Docent_v3.indd 1 0914 adv TEC-Col5-Terugk.indd 1 Kortom heb jij hier ideeën over? Neem contact op via redactie@nvon.tk. TEKEN- TECHNIEKEN. Kerkenbos 1018 B, 6546 BA NIJMEGEN Tel: 024 356 56 77 Email: info@cadcollege.nl VOLGENDE KEER IN TERUGKOPPELING CENTEN * KORTING VOOR DO OR VO G IN RT KO * EN NT CE ING VOOR DO Trainer CAD BASIS S C H R I J F MET D E SCHRIJVERSGROEP 18-11-14 16:26

WATT?: leren door te doen Voorlichtingsmateriaal Gastlessen over energie Lesmaterialen techniek Kortom: altijd wat te beleven Onderwijs is ondernemen. Want ondernemen is dóen, en daar helpt WATT? u graag bij. We kunnen uw leerlingen namelijk vertéllen waarom de energiesector zulke interessante loopbaankeuzes biedt. Maar het liefst laten we dat leerlingen zien en zelf ervaren. Bijvoorbeeld tijdens een bezoek aan een energiebedrijf of met een gastles over energie. Ondersteund door lesmaterialen die aansluiten op uw onderwijsprogramma. Benieuwd wat de energiesector voor u en uw leerlingen kan betekenen? Kijk op www.watt.nl. OOF1424_M023_advertorial Terugkoppeling Nov.indd 1 04-11-14 (week)45 15:16