NOTA Matching ICT opleidingsaanbod en de vraag van de arbeidsmarkt DOC.NR. : AAN : CC : De leden van het SERR Platform Onderwijs-Arbeidsmarkt AUTEUR : Lies Dierckx DATUM : 12.01.2010 BETREFT : Matching ICT opleidingsaanbod en de vraag van de arbeidsmarkt TER BESPREKING TER INFORMATIE TER VERDUIDELIJKING VERTROUWELIJK ANTWOORD A.U.B. Het SERR Platform Onderwijs-Arbeidsmarkt heeft ondermeer als doelstelling het in kaart brengen van het arbeidsmarkt gerelateerde opleidingsaanbod in de Kempen. Het Streekpact 2007 2012 formuleert hierbij dat het regionale opleidingsaanbod voor werknemers dient gepromoot en gemonitored te worden (p. 102) - en dat een schools opleidingsaanbod uitgebouwd dient te worden dat beter beantwoordt aan de huidige en toekomstige behoeften van de arbeidsmarkt (p. 101). Het SERR Platform Onderwijs-Arbeidsmarkt maakt de keuze om vraaggericht/thematisch te werk te gaan. Het Streekpact stelt bovendien voorop de digitale laaggeletterdheid te bestrijden als belangrijke voorwaarde tot een hogere arbeidsparticipatie (p. 115). Mede daarom kiest het Platform Onderwijs- Arbeidsmarkt het ICT-opleidingsaanbod als eerste thema om werk van te maken. Deze nota bespreekt achtereenvolgens de werkwijze, vaststellingen en aanbevelingen.
DEEL I: METHODIEK Het Platform Onderwijs-Arbeidsmarkt maakte in eerste instantie een inventaris op van het opleidingsaanbod voor ICT, te beginnen in het kleuteronderwijs en eindigend bij de werkzoekenden/ werknemers / werkgevers. Aan de hand van de inventaris werd getracht om mogelijk blinde gaten of overcapaciteit te detecteren en aanbevelingen te formuleren naar verscheidene instanties ter inspiratie van hun werking. Volgende vaststellingen waren het resultaat: - De inventaris geeft een eerste verkenning van het opleidingsaanbod maar is onvoldoende om knelpunten & een mogelijk overaanbod vast te stellen - Geen enkele actor in de streek is eigenaar van ICT of heeft ICT als corebusiness - ICT als ondersteunende vaardigheid zit verweven doorheen functies, sectoren,. Het bovenstaande gaf een aanzet om in een volgende stadium verdiepend te werken. Een zoektocht naar een gepaste methodiek leidde naar de methodiek van focusgroepen. Deze methodiek heeft als voordeel dat meer gestructureerd gewerkt wordt binnen een methodologisch kader waardoor de resultaten beter onderbouwd zijn. We pretendeerden echter niet om wetenschappelijk onderzoek te voeren. Een focusgroep is een gestructureerde discussie in een kleine groep van stakeholders (4-12 personen), begeleid door een gespreksleider. Een focusgroep kan gezien worden als een combinatie van een gericht interview en een discussiegroep. Aan de hand van een gestructureerd gesprek werd aan de deelnemers gevraagd om na te denken over het ICT-opleidingsaanbod & de match ervan met de arbeidsmarkt, om na te denken over mogelijke knelpunten, aandachtspunten, behoeften en toekomstige uitdagingen. Twee focusgroepen werden georganiseerd rond de (mis)match tussen onderwijs-arbeidsmarkt m.b.t. ICT in de regio; enerzijds vanuit de aanbodszijde (onderwijs, opleidingsverstrekkers), anderzijds vanuit de vraagzijde (werkgevers, arbeidsmarktactoren). Beide focusgroepen vonden plaats in de loop van de maand december 2009. Aan de focusgroep van de aanbodszijde namen deel: Centrum voor Basiseducatie Kempen, VDAB e-learning, VDAB servicemanager, Syntra-AB, KHK, Heilig Graf Turnhout, Agoria, CVO Turnhout, CVO HIK en Consortium De Rank. KTA De Merode verontschuldigde zich voor deze focusgroep. Aan de focusgroep van de vraagzijde namen volgende instanties deel: VDAB, Cevora, VOKA-KvK, Van Roey Automation. Voor deze focusgroep verontschuldigden zich Go4it en Netropolix. De methode van de focusgroep is flexibel en biedt de deelnemers de kans elkaar te bevragen, te inspireren, hun opvattingen te ontwikkelen en naar voren te brengen. Bovendien legt de discussie duidelijk de achterliggende redeneringen & gedachten bloot. In een subwerkgroep vanuit het Platform Onderwijs-Arbeidsmarkt werd de leidraad voor het gesprek opgemaakt. Verscheidene thema s omtrent ICT werden beurtelings besproken (evoluties, instroom, afstemming met het bedrijfsleven, toegankelijkheid, ). 2
DEEL II: VASTSTELLINGEN A. Algemeen kader Bij het bespreken van de sector ICT is het belangrijk om abstractie te nemen van de boomperiode 1996-2001. Deze periode was uitzonderlijk gunstig voor de ICT sector, maar zal zich niet meer herhalen. Zich op deze periode blindstaren of deze periode als referentiekader gebruiken is verkeerd. Er zijn drie verschillende types cursisten die in de focusgroep aan bod komen: - cursisten met een jobdoelwit binnen ICT sector - cursisten die ICT vaardigheden nodig hebben voor de uitvoering van hun job in eender welke sector - cursisten die i.k.v. maatschappelijke zelfredzaamheid computervaardig willen worden Deze drie groepen zijn alle even belangrijk, maar de match tussen vraag en aanbod is voor elke groep toch heel anders. Met de hobbyisten die uit pure vrije tijdsbesteding aan een opleiding participeren, wordt geen rekening gehouden, zij vallen buiten de scope van deze oefening. B. Evoluties in vraag en aanbod Er kan vastgesteld worden dat ICT een zeer snel evoluerende sector is. Het is voor het opleidingsaanbod absoluut niet evident om te volgen. Een betere afstemming met het bedrijfsleven moet er voor zorgen dat de achterstand niet te groot wordt. De kloof tussen onderwijs en de bedrijfsrealiteit wordt echter niet echt vergroot door de snelle evoluties. De kloof verschuift eerder mee. Een gestructureerde terugkoppeling tussen vraag en aanbod wordt nog niet gerealiseerd. De interesse in opleidingen ICT fluctueert jaar na jaar, zonder dat hiervoor aanwijsbare redenen zijn. Over meerdere jaren gesproken kan er gesteld worden dat de opleidingsvraag stabiel is, met uitzondering van het hoger onderwijs waar een daling vastgesteld wordt. De varkenscyclus die soms aan ICT wordt toegeschreven wordt in de focusgroep ontkend. Sommige opleidingen worden in bepaalde periodes niet georganiseerd omdat er geen vraag naar is, maar wanneer er weer vraag is wordt het aanbod opgepikt. Bv. bij Syntra zijn de opleidingen Word, Excel niet doorgegaan in 2008, in 2009 weer wel. In die zin kan gesteld worden dat vraag en aanbod goed op elkaar inspelen en dat er geen overaanbod is. Voor de opleidingen basiseducatie is de vraag zeer groot, zo groot dat het aanbod vandaag ontoereikend is en dat wachtlijsten bestaan. De prijs van de opleidingen is zeer belangrijk in dit verhaal. De VDAB opleidingen e-learning zijn met de crisis ook gratis geworden voor werknemers, waardoor er een enorme stijging is geweest. De prijs vormt dus een belangrijke drempel om een opleiding al dan niet te volgen. Daarnaast vormen ook de factoren denken nooit met een computer te kunnen werken en denken dit nooit nodig te hebben een drempel tot instroom in ICTopleidingen. Men is het erover eens dat de vraag naar basisvaardigheden na verloop van tijd zal wegebben, gezien deze vaardigheden in het basisonderwijs geïntegreerd zijn. Maar vandaag zijn er nog heel wat mensen die toch gedwongen worden om zich alsnog te informeren en vertrouwd te maken met een computer. Voor deze mensen is het van belang de drempel niet te verhogen door wachttijden. Een vaststelling vanuit Agoria is dat we in Vlaanderen ondanks het diverse aanbod toch ver achter blijven wat betreft ICT-knowhow en vooruitziende opleidingen op het internationale vlak. Hier moet op blijven ingezet worden. 3
De focusgroepen zijn het er tot slot over eens dat er een zeer divers en toegankelijk ICT aanbod is. Zowel geografisch verspreid, als qua doelgroep, lesuren etc. is er een verscheiden aanbod. Enkel bij de zwakste doelgroep is een uitbreiding van het aanbod en van de toegankelijkheid ervan, meer specifiek de geografische spreiding, noodzakelijk. De meeste bedrijven organiseren bovendien zelf op maat de opleidingen voor hun werknemers. Hierbij kan op zeer veel diverse aanbieders beroep gedaan worden, zowel privé als vanuit het onderwijs en VDAB. Wanneer er nieuwe pakketten in een organisatie worden geïntroduceerd gaat dat meestal gepaard met een opleiding door de ontwikkelaar van dat pakket, waarna deze knowhow intern wordt doorgegeven in het bedrijf. Deze opleidingskosten werden mee ingecalculeerd bij de gehele investering om een nieuw systeem in te voeren. De prijs vormt voor het bedrijfsleven geen drempel om bij te blijven. C. Instroom in de ICT-sector Instroom in opleidingen Bij mensen die bewust kiezen voor een carrière in de ICT en in die zin een studiekeuze maken zien we een paradox. ICT bestaat uit drie delen: informatie, communicatie en technologie. De keuze voor ICT wordt vooral beïnvloed door het laatste. Mensen met sterke I en C skills kunnen toch afzien van een carrière in de ICT omwille van de T. Ook zien we dat heel wat ICT ers van vandaag vooral sterk zijn in de T en de I, C minder onder de knie hebben. Deze vaststelling is een van de redenen waarom er zo weinig instroom is naar ICT opleidingen en vooral zo weinig vrouwen. Het is belangrijk de bekendheid van de drie evenwaardige componenten van ICT te benadrukken. Maatschappelijke beeldvorming: de nerd, de techneut die dag en nacht moet werken, is daar mede een oorzaak van. In andere landen zie je net dat ICT een eerder vrouwelijk beroep is, omdat daar de maatschappelijke beeldvorming anders is. De maatschappelijke beeldvorming van de ICT er wordt echter niet als drempel ervaren bij instroom op de arbeidsmarkt. Ook verkeerde studiekeuze moeten vermeden worden. Vandaag is het vaak onbekend dat ICT meer is dan met een pc kunnen werken/spelen, ook de techniek achter de werking en de hardware behoort tot een ICT opleiding. Instroom in de opleidingen moet goed begeleid worden om ontgoocheling te vermijden. Hier worden al wel inspanningen geleverd. Agoria heeft bv. een CEOtour waarbij bedrijfsleiders in de scholen vertellen wat hun job allemaal inhoud. Wel wordt hier de kanttekening gemaakt dat ASO-scholen vlotter ingaan op deze mogelijkheid dan TSO/BSO scholen. Terwijl het voor deze doelgroep interessanter zou zijn. Stages helpen om het inzicht te verbeteren, maar vaak is de keuze dan al onherroepelijk gemaakt en zitten studenten toch minstens voor dat schooljaar vast. Instroom op de arbeidsmarkt Werkgevers in de ICT-sector ervaren dat mensen met een ICT opleiding vaak een minderheid uitmaken van de werknemers binnen het bedrijf. Het potentiële ontwikkelingspad van een kandidaat werknemer is voor werkgevers meer van belang, de eigenlijke ICT-opleiding vormt daar slechts een klein deel van. Een vaak voorkomende ervaring is dat recent afgestudeerden zichzelf overschatten. Dit heeft veel te maken met hoe de omgeving denkt over hun opleiding en ook hoe de scholen zelf dit naar de jongeren uitstralen. Uitspraken als in die sector zal je zeker werk vinden leiden ertoe dat er hoge verwachtingen worden gesteld ten aanzien van de jobinhoud en het loon. Verwachtingen die waarheid kunnen worden, mits de persoon bereid is zich ernaar toe te werken. ICT vacatures zijn omwille van hun specialismen voor vacaturebemiddelaars zeer moeilijk in te schatten, waardoor de matching van de juiste kandidaten geen evidente oefening is. ICT beroepen behoren bovendien ook tot de knelpuntberoepen (2008). Volgende informatica gerelateerde beroepen kregen plaats op de lijst van knelpuntberoepen van VDAB: Projectleider informatica, 4
databeheerder, netwerkbeheerder, systeembeheerder, analyst, toepassingsprogrammeur, analistprogrammeur, systeemprogrammeur, support informatica, netwerkspecialist. Het knelpuntkarakter van deze beroepen wordt primair toegeschreven aan kwalitatieve oorzaken, secundair aan kwantitatieve oorzaken. VDAB probeert instroom in ICT ook via de IBO-formule. Hierbij worden ook voor hooggeschoolden, tamelijk langdurige beroepsopleidingen in de onderneming toegepast om de goede match te maken. Opleiding op de werkvloer en de bereidheid daartoe zijn belangrijk voor een geslaagde duurzame tewerkstelling. D. Afstemming Tussen opleidings- en onderwijsverstrekkers onderling Vanuit de focusgroepen wordt beaamd dat het overzicht in het opleidingsaanbod zoek is. Men pleit voor een overzichtelijk stappensysteem waaruit duidelijk blijkt welke weg kan gevolgd worden na het afronden van een bepaalde module of opleiding. Hierbij wordt wel de kanttekening gemaakt dat ieder voor zich à la carte een menu moet kunnen samenstellen wat voor hem/haar het meest geschikt is. Een duidelijk overzicht van de kaart is dan erg belangrijk. De opleidingsvertrekkers zelf geven aan dat de onderlinge afstemming op elkaars aanbod nog in de kinderschoenen staat. Tussen aanbod en vraag Stages worden als goed instrument gezien om de link tussen opleiding en werkvloer te realiseren. Goede afspraken zijn hierbij onontbeerlijk, zodat de verwachtingen van de school, de student en het bedrijf realistisch zijn en voor ieder het doel van stage duidelijk is. Stages moeten bovendien niet enkel dienen om een bepaald vak te leren, maar ook om inzicht te krijgen in bedrijfsprocessen en een ruimer beeld te hebben van de werkvloer. In de Centra voor Volwassenenonderwijs (CVO) is de link met het bedrijfsleven groter omdat de docenten ook vaker uit het bedrijfsleven komen. In die zin wordt betreurd dat de leerkrachtenstages zo weinig succes hadden door slechte omkadering en nu afgeschaft zijn. Toch kan gesteld worden dat bedrijven zeer openstaan voor het onderwijs. Met die nuance dat het veel gemakkelijker is stages te vinden voor finaliteitrichtingen dan voor studenten waarbij de afstand om hen als werknemer in te zetten nog groot is. Hier is een blijvende sensibilisering nodig. Op dat vlak wordt een verschillende mentaliteit vastgesteld in Europese versus Amerikaanse bedrijven. Amerikaanse bedrijven kijken op veel langere termijn en zijn toegankelijker voor stages (ook proevertjes ) dan Europese die een onmiddellijke meerwaarde van hun inspanning willen zien. Het bedrijfsleven kan op verschillende wijzen met opleiders en onderwijs in dialoog gaan over het opleidingsaanbod. Dit overleg verloopt vlot en goed. Een groot knelpunt wat betreft afstemming op de arbeidsmarkt is dat er slechts beperkt uit de klas wordt gedoceerd of gedacht. Heel veel is ook afhankelijk van de docent en de dynamiek in het lesgeven. De beperkte flexibiliteit in de regelgeving omtrent werkplekleren en alternerend leren is een knelpunt. Ook de regelgeving van gecombineerd onderwijs met afstandsleren zorgt voor een drempel naar efficiënt gebruik ervan. 5
E. Overige Licenties en de kostprijs van softwarepakketten worden als knelpunt ervaren. De opleidingsvertrekkers willen niet vastzitten aan één specifiek pakket, maar de cursisten de methodiek van soortgelijke pakketten aanleren. Verschillende pakketten kosten echter veel geld, waardoor nu meestal voor een pakket wordt gekozen dat dan van naaldje tot draadje wordt uitgelegd, zonder inzicht te hebben in de methodiek of het systeem. Een aanpassing aan een ander, maar gelijkaardig pakket verloopt dan moeilijk. Het bedrijfsleven vult hierbij aan dat het belangrijk is dat cursisten inzicht krijgen in de systemen en methodieken die achter pakketten schuilgaan en niet zozeer iedere functie van één bepaald pakket onder de knie hebben. Wanneer er inzicht is in de werkwijze, dan zal de aanpassing aan de nieuwere versies en mogelijkheden wanneer ze op de werkvloer aankomen niet onoverkomelijk zijn. 6
DEEL III: AANBEVELINGEN Vanuit bovenstaande vaststellingen kunnen volgende aanbevelingen geformuleerd worden. 1. Evoluties - De wachtlijsten bij de Centra voor Basiseducatie worden als problematisch ervaren. Men moet op zoek gaan naar financieringsmogelijkheden om de bestaande wachtlijsten bij Basiseducatie inzake ICT-opleidingen weg te werken. Een verdere uitbreiding van de geografische spreiding van dit aanbod is noodzakelijk. - In de regio Kempen dient blijvend ingezet te worden op vooruitziende opleidingen en ICTknowhow om de achterstand op het internationale vlak weg te werken. - Er dient nagedacht te worden over een mogelijke structurele terugkoppeling van de snelle evoluties in ICT op de arbeidsmarkt en de opleidingsverstrekkers. 2. Instroom in de ICT-sector - Om de correcte instroom in de opleidingen ICT te waarborgen is het belangrijk de bekendheid van de drie evenwaardige componenten van ICT te benadrukken. Er is aandacht nodig voor de promotie van een correcte beeldvorming van ICT en een betere bekendmaking van het aanbod. Instroom in opleidingen ICT moet goed begeleid worden. - De verschillende opleidingsverstrekkers worden aanbevolen om hun uitstromende cursisten realistische verwachtingen mee te geven ten aanzien van jobinhoud en loon om desillusie te verkomen. - Verschillende beroepen met betrekking tot ICT behoren tot de knelpuntberoepen. Het knelpuntkarakter dient nauwlettend in de gaten gehouden te worden. - Opleiding op de werkplek draagt fundamenteel bij tot de vakbekwaamheid van ICTspecialisten. IBO en ook andere vormen van werkplekleren bij instroom en doorstroom in ICT beroepen dienen gewaarborgd en indien mogelijk verder gepromoot te worden als adequate formule. 3. Afstemming - Betreffende de afstemming tussen opleidingsaanbod en de arbeidsmarkt wordt de suggestie gedaan om stages creatiever in te vullen. Een deel van de stageopdracht kan bijvoorbeeld thuis gebeuren, in opdracht van het bedrijf. Ook projectmatig of multidisciplinair werken is een optie. Stages moeten bij bedrijven aantrekkelijk voorgesteld worden. Woorden als kennismakingsstages moeten vermeden worden. De surplus voor het bedrijf dient geëxpliciteerd te worden, ook en vooral voor die stages die niet tot een finaliteitrichting behoren. - De link met het bedrijfsleven dient sneller, actiever en meer doelgericht gelegd te worden. Er wordt voorgesteld om meer in te zetten op meer levensechte opdrachten en lessen om op die manier meer uit te klas te doceren en te denken. Over de vraag hoe dit structureel kan ingebouwd worden moet verder nagedacht worden. - Aan de Minister van Onderwijs wordt gevraagd om een flexibel kader te creëren voor leerkrachtenstages opdat scholen en leerkrachten zonder te veel organisatorische problemen hierop kunnen inzetten. - Een overzichtelijk stappensysteem waaruit duidelijk blijkt welke weg kan gevolgd worden na het afronden van een bepaalde module of opleiding betreffende ICT dient opgemaakt te worden. 4. Overige - Aan opleidingsverstrekkers allerlei wordt de aanbeveling om bij onderhandelingen omtrent licenties en de kostprijs ervan de markt te laten spelen en verschillende aanbieders van 7
pakketten tegen elkaar uit te spelen. Ook open office pakketten kunnen een alternatief bieden. 8