Februari 2013 Rotterdam Lekker Fit! Gezinsaanpak draagt bij aan vermindering consumptie gezoete dranken door kinderen. In Rotterdam heeft een kwart van de basisschoolkinderen overgewicht, met alle gezondheidsrisico s die hiermee gepaard gaan. Daarom is de gemeente Rotterdam in 2005 gestart met Rotterdam Lekker Fit!, een programma om overgewicht en bewegingsarmoede bij Rotterdamse basisschoollieren terug te dringen. Om de effecten van Rotterdam Lekker Fit! te vergroten is vanaf 2010 de focus ook gericht op de invloed en rol van de thuissituatie. Daartoe is het programma uitgebreid met het project Rotterdam Lekker Fit! Gezinsaanpak. De voorlopige conclusie luidt dat zowel observaties als ouder rapportages ondersteunen dat de Lekker Fit! Gezinsaanpak bijdraagt aan de vermindering van de consumptie van gezoete dranken door kinderen. Lekker Fit! Gezinsaanpak Uit onderzoek blijkt dat ouders een doorslaggevende rol spelen in het ontstaan van overgewicht bij hun kinderen. Daarom is in het project Lekker Fit! Gezinsaanpak een mix aan interventies aangeboden waarbij zowel de ouders als de omgeving (zoals de wijk) zijn betrokken. Het betreft dus een integrale aanpak gericht op zowel ouders als de wijk waar het kind woont. De interventies vinden bovenop het reguliere Rotterdam Lekker Fit! plaats. Om de Gezinsaanpak samen te stellen is gebruik gemaakt van de methodiek van social marketing, wat gepromoot wordt door het landelijke JOGG bureau (Jongeren Op Gezond Gewicht). Social marketing is een medthodiek die marketingtechnieken inzet in combinatie met gedragstheorieën t.b.v. sociale doelen. De social marketing benadering heeft geholpen bij de keuze van specifieke gedragingen en doelgroepen, om zo vast te stellen waar de meeste gezondheidseffecten te behalen zijn. De Gezinsaanpak richt zich op het verminderen van de consumptie van gezoete dranken; door het promoten van dagelijks (minimaal) 2 glazen water drinken wordt getracht een daling van de inname van gezoete dranken te bereiken. Dat het verminderen van de consumptie van gezoete dranken veelbelovend kan zijn, blijkt ook uit het onderzoek van professor Katan van de Vrije Universiteit (Amsterdam). In dit onderzoek bleek dat kinderen die dagelijks op school een gezoet drankje minder kregen, na anderhalf jaar één kilo lichter wogen dan leeftijdgenoten die wel het gezoete drankje bleven drinken. In de Gezinsaanpak wordt onder een gezoet drankje verstaan een drankje met toegevoegde suikers, zoals energy en frisdranken, maar ook gezoete zuivel (chocolademelk), gezoete sapjes (denk aan Taxi, Wicky, Caprisun etc.) en gezoete fruitsappen (zoals sinasappelsap en appelsap). De Gezinsaanpak is voor alle ouders en kinderen op de twee interventiescholen beschikbaar, maar ter maximalisering van de gezondheidseffecten voornamelijk gericht op kinderen en families van Turkse of Marokkaanse afkomst (deze kinderen dragen voor 60% bij aan het overgewichtprobleem in Rotterdam). Dit houdt in dat met de inzichten van deze doelgroep rekening is gehouden bij de ontwikkeling van de interventieactiviteiten. En, aangezien ouders een belangrijke rol spelen met betrekking tot het eeten drinkgedrag van hun kind, richt deze interventie zich voor een groot deel op de thuissituatie. Het onderzoek De evaluatie van Lekker Fit! Gezinsaanpak is uitgevoerd op twee basisscholen met het reguliere actieprogramma Lekker Fit!, aangevuld met de Lekker Fit! Gezinsaanpak (de 1
interventiegroep) en op twee basisscholen met alleen het reguliere Lekker Fit! programma (de controlegroep). Er zijn een voor- en nameting gedaan. Deze metingen zijn verricht door middel van vragenlijsten bij zowel ouders als kinderen en observaties. De ouders van kinderen uit de groepen 3 t/m 8 zijn gevraagd een vragenlijst in te vullen. Ook is objectief aan de hand van observaties vastgesteld hoeveel en welke gezoete dranken de kinderen mee naar school krijgen/nemen voor de pauze om 10.00 uur. Tenslotte hebben de kinderen uit de groepen 6, 7 en 8 zelf een vragenlijst ingevuld in de klas. Deze factsheet beschrijft de effecten op het drinken van gezoete dranken en water. De samenstelling van de onderzoeksgroep In de schooljaren 2010-2011 en 2011-2012 zijn 1445 leerlingen en hun ouders benaderd voor dit onderzoek, waarvan 720 leerling van de interventie scholen en 725 leerling van de controle scholen. In tabel 1 worden enkele belangrijke kenmerken van de kinderen beschreven. Voor de analyse zijn alleen de gegevens gebruikt van kinderen met zowel een voor- als nameting. Hoeveel gezoete dranken en water de kinderen dronken bij de voormeting staat in tabel 2. Tabel 1. Belangrijke kenmerken kinderen Totaal N=1445 Geslacht N=1365 (94,5%) Interventiegroep N=720 Controlegroep N=725 N % N % Jongens 327 47,3 316 47,0 Meisjes 365 52,7 357 53,0 Etniciteit: N=1445 Nederlands 222 30,8 150 20,7 Surinaams/Antilliaans/ Arubaans 103 14,3 188 25,9 Turks/Marokkaans 229 31,8 171 23,6 Overig/Onbekend 166 23,1 216 29,8 Gewichtsstatus: N=1276 (88,3%) Gezond 503 77,3 459 73,4 Overgewicht/Obese 148 22,7 166 26,6 Groepen: N=1089 (95,1%) 3 t/m 5 465 65,8 392 58,8 6 t/m 8 242 34,2 275 41,2 Tabel 2. Consumptie van gezoete dranken en water per dag bij de voormeting (bij kinderen met zowel voor- als nameting) Interventiegroep Controlegroep N Liter of % N Liter of % Bron: Oudervragenlijst (groepen 3-8) Dagelijkse consumptie gezoete dranken 159 0,76 192 0,85 Dagelijkse meer dan 2 consumpties gezoete dranken 159 47,8 192 62,5 Dagelijks water drinken 157 0,59 186 0,63 Bron: Observaties (groepen 3-8) Nam gezoete dranken mee naar school 403 70,5 367 79,6 Bron: Kindervragenlijst (groepen 6-8) Dagelijkse consumptie gezoete dranken 168 1,29 195 1,47 Dagelijkse meer dan 2 consumpties gezoete dranken 182 75,3 205 80,5 Dagelijks water drinken 187 0,66 212 0,68 2
Op deze bladzijde ziet u het verschil tussen voormeting en nameting # op de verschillende uitkomstmaten van gezoete dranken drinken en water consumptie in de controlegroep en in de interventiegroep, weergegeven per bron. # (meetwaarde bij nameting min meetwaarde bij voormeting) Bron: Oudervragenlijst (groepen 3-8) Bron: Observaties (groepen 3-8) Bron: Kindervragenlijst (groepen 6-8) * Het verschil tussen de interventiegroep en de controlegroep is statistisch significant (p<0.05). Dit betekent dat er slechts een hele kleine kans is dat het gevonden verschil berust op toeval. Bij alle analyses naar de statistische significantie van de verschillen tussen interventiegroep en controlegroep is er gecorrigeerd voor de verschillen op de voormeting en verschillen betreffende de variabelen: geslacht, groep, etnische herkomst, gewichtsstatus en of het kind een dieet volgde tijdens de voormeting (dieet alleen bij de ouder- en kindervragenlijst uitkomstmaten). 3
De effectiviteit van de Gezinsaanpak In de bovenstaande figuren is de verandering in de interventiegroep en in de controlegroep tussen voormeting en nameting weergegeven. Hierbij is gekeken of de gevonden verschillen tussen voor- en nameting voor de interventiegroep en controlegroep statistisch significant waren. Dit betekent dat er slechts een hele kleine kans is dat het gevonden verschil berust op toeval. Gegevens van de ouders van de kinderen in groepen 3 t/m 8. Uit de figuren blijkt dat het drinken van gezoete dranken in de controlegroep vrijwel gelijk gebleven is, terwijl in de interventiegroep de gezoete dranken consumptie is gedaald. Zowel voor de gemiddelde dagelijkse consumptie in liter en voor het percentage kinderen dat meer dan 2 consumpties per dag drinkt, is een statistisch significant gunstig effect van de Gezinsaanpak te zien. Volgens de ouder rapportage zijn de kinderen in de interventiegroep dagelijks 100ml minder gezoete dranken gaan drinken; in de controlegroep werd door de ouders gerapporteerd dat de kinderen 20ml minder gezoete dranken zijn gaan drinken. De dagelijks geconsumeerde hoeveelheid water is niet significant verschillend tussen de beide groepen. Gegevens van de observaties van de kinderen in de groepen 3 t/m 8. Uit het figuur blijkt dat kinderen uit de interventiegroep minder gezoete drankjes mee naar school zijn gaan nemen en dat kinderen uit de controlegroep juist meer gezoete drankjes zijn gaan meenemen om op te drinken tijdens de pauze op school. Ongeveer 3% van de kinderen uit de interventiegroep namen geen gezoete dranken meer mee, terwijl het percentage kinderen in de controlegroep dat wel gezoete dranken is gaan meenemen voor op te drinken tijdens de pauze toenam met ruim 1,5%. Dit verschil tussen de interventiegroep en controlegroep is statistisch significant en weerspiegelt een gunstig effect van de Gezinsaanpak. Gegevens van de kinderen in groepen 6 t/m 8. Uit de figuren blijkt dat wat betreft de verandering in dagelijkse consumptie van gezoete dranken en van water tussen voor- en nameting er geen (statistisch significant) verschil gevonden tussen de kinderen in de interventiegroep en de kinderen in de controlegroep. In beide groepen werd een kleinere consumptie van dagelijks gezoete dranken gerapporteerd, met een gemiddelde afname van bijna 200ml per dag. Ook verschilde de verandering tussen voor- en nameting niet statistisch significant betreffende het dagelijks aantal consumpties gezoete dranken tussen de beide groepen niet. Interpretatie van de onderzoeksbevindingen De belangrijkste resultaten zijn dat de Rotterdam Lekker Fit! Gezinsaanpak o.b.v. observatiedata en ouderrapportages een gunstig effect heeft op de (dagelijkse) gezoete drank consumptie door kinderen. Dit is vooral bijzonder omdat we niet twee groepen vergelijken waarbij de ene groep wél en de andere groep géén interventie ontvangt. De controlegroep bestaat immers uit Rotterdam Lekker Fit! scholen, met o.a een lespakket gericht op gezonde voeding en meer bewegen. Ook bij de controle scholen was dus een positief effect te verwachten. Uitgaande van de kinderrapportages is er weinig verschil tussen de interventiegroep en controlegroep. Het niet waarnemen van veranderingen in de door kinderen gerapporteerde consumptie van gezoete dranken vraagt om nader onderzoek. Hoe representatief de huidige groep ouders en kinderen zijn zal vervolg onderzoek moeten uitwijzen. Deze resultaten geven een eerste blik op de effecten van Lekker Fit! Gezinsaanpak. Als wij naar de drie bronnen kijken (oudervraaglijsten, observaties en kindervragenlijsten), laten twee bronnen (ouders en observaties) een gunstig effect zien van de gezinsaanpak en één (kinderen) geen effect. Bij de ouders en observaties gaat het om alle kinderen van de groepen 3 t/m 8. En daarnaast geven observaties de meest objectieve weergave. Bij kinderen gaat het enkel om kinderen uit de bovenbouw (groepen 6-8) en is er zowel bij kinderen op de interventiescholen als op de controlescholen een gunstige ontwikkeling te zien. Op dit moment is onduidelijk waarom er bij kinderen geen effect wordt gevonden. Dat twee van de drie bronnen een gunstig effect laat zien, wordt als voldoende ondersteuning voor de gunstige effecten van de gezinsaanpak beschouwd. Aanvullend onderzoek naar de determinanten zal meer uitleg geven over de manier waarop de positieve effecten bereikt zijn. Met de inzichten kunnen de Rotterdam Lekker Fit! programma s nog verder verbeterd worden. Ook heeft het aanvullende onderzoek tot doel om inzicht te 4
geven in de werking van Social marketing en of daadwerkelijk beter effect bereikt is bij de specifieke doelgroep. Afsluitend luidt de voorlopige conclusie dat zowel observaties als ouder rapportages ondersteunen dat de Lekker Fit! Gezinsaanpak bijdraagt aan de vermindering van de consumptie van gezoete dranken door kinderen. Meer informatie Meer informatie over Rotterdam Lekker Fit! en de Lekker Fit! Gezinsaanpak is te vinden op de website www.rotterdamlekkerfit.nl. Voor vragen over deze factsheet kunt u contact opnemen met S&R. Meer informatie? Typ hier de contactinformatie. GGD Rotterdam-Rijnmond, Postbus 70032, 3000 LP Rotterdam 5