UDC 658.56::69 Quality care RVblad 01-1 Kwaliteitszorg van gildebrief in de bouw: tot beheerscirkel Quality care in the building industry; from guild letter to management circle ir: PK. van der Schuit, algemeen directeur Stich ting IKOB, Barneveld en M. INJ. van Rooden, coördinator Instandhouding, RDMZ De belangstelling naar en waardering van kwaliteitszorg is de afgelopen tijd sterk toegenomen. Naast de bekende certificaten voor kwaliteitszorgsystemen (ISO 9001, 9002 en 9003) voor het management in zijn algemeenheid en de KOM0 Kwaliteitsverklaringen voor de bouw, staan ook veiligheidbeheersystemen en milieuzorgsystemen in de belangstelling. Werd er vroeger dan geen kwaliteit geleverd? Ja, natuurlijk werd er kwaliteit geleverd. De aandacht voor kwaliteit en de interpretatie ervan waren afhankelijk van de specifieke omstandigheden en de aanwezige kennis in die tijd. (Bouw)kwaliteit in het verleden Dr. ing. Herman ranse, bouwhistoricus, heeft daarover diverse bronnen aangeleverd. Zo is er een Gildebrief over gildeproeven uit de Amsterdamse keuren van 21 May 1524 van de Huys-timmerluyden, Kiste-makers, Stoel-drayers, Ra(de)- makers, boom-makers en riemmakers. Daarin wordt beschreven waarop Proefmeesters een Proeve (van bekwaamheid) beoordelen. Item de gene die Meesterye van Huys-timmerluyden sal willen opsetten sal tot sijn proef moeten maken van een balck van seven voeten die Proef-meesters hem voorsien sullen ende daer men af maken mach een Cruys-kosijn met dubbele sponden van binnen ende van buyten met geroosurde (verm. gerooseerde) veynsteren: ende sal mede maken een bijnt met dubbele pennen. Ende dit in sulcken schijne ende soo goet dattet de Proef-meesters kennen wel gemaeckt te sijn. Stads- of provinciale besturen onderwierpen de maten van bakstenen aan regels. Er werden bijvoorbeeld aan een stedelijk gebouw bakken opgehangen met maten die de stenen bij het vormen moesten hebben. Een ordonnantie van Gedeputeerde Staten van Friesland uit 1610 geeft nauwkeurig de maten aan, die gebakken stenen moesten hebben (RVblad Baksteen 01). Van de Metselaars, Steenhouwers, Leydekkers, Lootgieters en Pompemakers Gilde vermeldt de Gildebrief op 14 augustus 1579: In den eersten dat niemant voor Meester sal mogen wercken offe eenig hoop-werck (=aangenomen werk) aennemen t en sy dat hy sijn proef eerst hebbe gedaen aen alsulcken werck als de Proefmeesters hem ordonneren ende voorstellen sullen:... Door de dekens en overlieden van de metselaarsgilden van Haarlem, Leiden, Delft, Rotterdam en Den Haag werden omstreeks 1750 attestaties afgegeven bij de leverantie van schelpkalk door Pieter Lelijveldt, schelpbrander in Rijnland. Ook tras was een artikel dat steeds kwaliteitscontrole behoefde. In Dordrecht werd de meeste tras gemalen. In 1769 werd in een zeer uitvoerige ordonnantie onder meer geregeld dat er geen tras mocht worden verkocht die van buiten de stad kwam, voordat de keurmeesters ze gezien hadden. Die moesten ook iedere scheepsvracht (tuf)steen vóór het lossen keuren afb. 1. In het kort werd het volgende geregeld: De Heeren van den gerechte van Dordrecht hadden de ervaring, dat door enige baatzuchtige 1. Panorama van de stad Dordrecht; overslag en transportactiviteiten. (tekening Van Wijngaarden) RDMZRV1998/40-16
RVbladOl-2 Dordtenaren tras werd gemengd
RVbladOl-3 gebruikt, mits de toepassing van
RVbladOl-4 3. Maatschappelijk draagvlak instituut als 'derde partij' aan de afnemer verklaart dat het product of de dienst van de producent, leverancier of dienstverlener voldoet aan de gestelde eisen afb. 2, verklaart de RvA aan 'de maatschappij' dat het certificatieinstituut daartoe gemachtigd en in staat is afb. 3. Voorbeelden van certificatieinstituten in de bouw zijn: KEMA, Arnhem; KIWA, Rijswijk; BDA Intron, Geldermalsen; BMC, Gouda; SKM, Huizen; SKG, De Meern; IKOB, Barneveld. Continue verhoging van de kwaliteit Een van de kenmerkende verschil-
RVbIadOl-5 een consolidatie of restauratie van hoog niveau tot de mogelijkheden. Het cyclisch proces kent de volgende stappen: a. de juiste bouwstenen verzamelen voor goede planvorming b.
RVblad 01-6 5. De witte uitstraling van deze an ti-kladb&andeling is niet ongedaan te maken. De maatregel is niet alleen niet-reversibel, maar ook nog eens zeer storend. tot schade aan de houten balk: immers de las moet in gezond hout worden aangebracht. Delen van het oorspronkelijke materiaal gaan daarbij óók verloren. Het bestrijden van houtaantastende schimmels en insekten kan onder meer plaatsvinden door het plaatsen van injectie-pluggen, zodat via die pluggen gifstoffen in het hout gebracht kunnen worden. Uit een oogpunt van reversibiliteit is deze methode niet gewenst, immers de boorgaten waarin de injectiepluggen worden geplaatst kunnen niet meer ongedaan worden gemaakt. Een andere aanpak enlof bestrijdingsmethode, zoals bijvoorbeeld de warmtemethode, zou meer tegemoet komen aan het uitgangspunt dat de ingreep in beginsel ongedaan gemaakt kan worden. Deze methode leidt niet tot schade aan de houtconstructie. Als voorbeeld van niet-reversibel handelen kan het hydrofoberen van zoutbelast metselwerk dienen of het injecteren met niet verwijderbare stoffen in zowel organische als anorganische historische bouwmaterialen. Toch wordt soms voor een niet-reversibele ingreep gekozen, wanneer dat de enige mogelijkheid tot behoud is. Zo kan bijvoorbeeld een belangrijk cultuurhistorisch natuurstenen object, dat als gevolg van bepaalde oorzaken uiteen valt, behouden worden door het natuursteen onder vacuüm druk met bijvoorbeeld acrylhars te impregneren. c. elke ingreep moet in beginsel ongedaan gemaakt kunnen worden afb. 5 en 6 Als derde uitgangspunt zal bij het voorbereiden van een restauratie de regel: elke ingreep moet in beginsel ongedaan gemaakt kunnen worden, moeten worden gehanteerd. Deze wijze van werken wordt wel het reversibel restaureren genoemd. Al hetgeen dat wordt verricht, moet omkeerbaar zijn. Wanneer een foute ingreep verricht zou worden of een foute wijze van herstel zou worden gekozen, zou deze ongedaan d. verantwoord herstel met behulp gemaakt moeten kunnen worden. van het cyclisch proces Als complex voorbeeld kan het Door het monument aan de eisen aanlassen van een houten balk ten van de tijd aan te passen kon mede opzichte van het aangieten met de instandhouding en het gebruik kunststof van een verrot balkend van het monument voor langere kunnen dienen. De gegoten las is tijd worden veiliggesteld en kon het uit oogpunt van reversibiliteit bijna gebouw vaak beter functioneren niet te verwijderen zonder schade binnen het economisch verkeer. te veroorzaken. Vanzelfsprekend Vaak heeft de handhaving van moet ook de reversibiliteit op lange monumentale waarden voorop termijn in de overweging worden gestaan. Niet altijd is er echter een meegenomen. Daarnaast moet goed evenwicht gevonden tussen gesteld worden dat het maken van het belang van het monument en een lasend aan een balk ook leidt het economisch belang. Ook zijn er
RVblad 01-7 schaden ontstaan, mede als gevolg van ondeskundigheid. Zo is het voorgekomen dat centrale verwarmingsinstallaties werden aangebracht in historische interieurs die tot schade leidden aan historisch kerkmeubilair. In die situaties heeft men onvoldoende aandacht besteed aan de randvoorwaarden die gesteld moesten worden aan de instandhouding van het kerkmeubilair. Het is van belang om vóór het uitvoeren van een ingreep na te gaan of, zoals in dit voorbeeld, het installeren van een verwarmingssysteem schade kan veroorzaken. Het veilig en verantwoord omgaan met monumenten kan vooraf worden getoetst. Dat kan door het doorlopeñvan het cyclische proces. Een proces dat ruimte biedt om de juistheid van de voorgenomen ingreep te toetsen. Door toepassing van dat proces kan stap voor stap worden nagegaan wat de effecten op het monument zijn wanneer een bepaalde ingreep plaats zou vinden. Tijdens het ontwerpen van het restauratieplan, het opstellen van een advies of het voornemen tot het uitvoeren van onderhoud of herstel, kunnen de hierna aangegeven punten 1 tot en met 19 gevolgd worden. Na elk punt kan worden nagegaan of de monumentwaarden volledig in stand zullen blijven en of de ingreep reversibel zal zijn en er geen schade zal ontstaan, wanneer althans tot uitvoering van de maatregel zou worden overgegaan. Het cyclisch proces kan gezien worden als een theoretisch model en tevens als hulpmiddel om te voorkomen dat monumentwaarden verloren raken en/of nevenschaden ontstaan. Het cyclisch proces, toelichting Als voorbeeld voor het toepassen van het cyclisch proces wordt een met ranken beschilderde balklaag in een monument gekozen. De balklaag is gedeeltelijk aan weer en wind blootgesteld. De uitgangspunten zoals hiervoor genoemd, zullen de revue moeten passeren. De waarden van de balklaag en de betekenis daarvan voor het monument zullen vastgesteld en vastgelegd moeten worden. Zomede de technische staat. De uitgangspunten van het Charter zullen als een rode draad door het te ontwerpen herstelplan moeten lopen. Elke voor te nemen ingreep zal in beginsel reversibel moeten zijn. RDMZ RV 1998140 19
RVbladOl-8 7. Het cyclisch proces. Uitgangspunten:
RVbladOl-9 1. Bescherm
RVbladOl-10 het eigen handelen en vermijd "vanzelfsprekendheden" die te veel voorkomen binnen