KOMPAS. Auteurs Patricia Brander Rui Gomes Ellie Keen Marie-Laure Lemineur. Illustraties Pancho. Redactie Patricia Brander Ellie Keen

KOMPAS Een handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Auteurs Patricia Brander Rui Gomes Ellie Keen Marie-Laure Lemineur Bárbara Oliveira Jana Ondráèková Alessio Surian Olena Suslova Illustraties Pancho Redactie Patricia Brander Ellie Keen Marie-Laure Lemineur Projectcoördinatie en eindredactie: Rui Gomes Projectassistent: Natalia Miklash Deze handleiding werd samengesteld onder leiding en toezicht van een referentiegroep, samengesteld uit: Dr. Elie Abouaoun Dhr. Anatoliy Azarov Mevr. Patricia Brander Mevr. Ellie Keen Mevr. Corina Michaela Leca Mevr. Marie-Laure Lemineur Mevr. Brigitte Mooljee Mevr. Louise Nylin Mevr. Bárbara Oliveira Mevr. Eunice Smith (Unesco) Dhr. Alessio Surian Mevr. Olena Suslova Dhr. Wim Taelman Dhr. Andrew Yurov 3

Franse uitgave: "Repères" - Manuel pour la pratique de l'éducation aux droits de l'homme avec les jeunes ISBN 92-871-4595-3 Russische uitgave: ISBN 92-871-4596-1 Alle standpunten in deze handleiding zijn de verantwoordelijkheid van de auteurs en weerspiegelen niet altijd de opinies van de Raad van Europa. Het auteursrecht van deze publicatie is voorbehouden aan de Raad van Europa. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of gebruikt voor commerciële doeleinden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch (cd-rom, internet, enz.) of mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig ander informatiebestand of retrieval systeem, zonder de toestemming van de Publishing Division (publishing@coe.int), het Directoraat Communicatie en Onderzoek van de Raad van Europa (kopie naar European Youth Centre Budapest, 1-3 Zivatar utca, H-1024 Boedapest, Hongarije; e-mail: eycb. secretariat@coe.int). Het kopiëren van het materiaal in deze publicatie is enkel toegestaan voor niet-commerciële doeleinden, mits vermelding van de bron. Pancho s cartoons vallen onder het auteursrecht van de kunstenaar. Voor eventuele overnamen dient men zich rechtstreeks tot de kunstenaar te richten, tenzij voor rechtstreeks gebruik in een van de activiteiten van de handleiding. Deze vertaling van "Compass - the manual on human rights education with young people" werd mogelijk gemaakt door de Raad van Europa. (This translation of Compass - the manual on human rights education with young people, is published by arrangement with the Council of Europe.) Deze vertaling kwam tot stand met de steun van: de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken de Evens Foundation JINT vzw - Coördinatie-orgaan voor Internationale Jongerenwerking het Triodos Fonds Vormgeving: Art Factory, VORMEN vzw Illustraties: Pancho Foto's: pagina 128 MTI (Nelson Mandela) pagina 128 David King Collection (Evgenia Ginzburg) pagina 129 MTI (Martin Luther King) pagina 129 MTI (Mahatma Gandhi) pagina 130 Gamma Press (Daw Aung San Suu Kyi) pagina 130 Tibet Information Network (Ngawang Sandrol) Oorspronkelijke uitgave: "Compass - the manual on human rights education with young people" Council of Europe Publishing, F-67075 Strasbourg Cedex ISBN: 92-871-4880-5 Nederlandse vertaling: "Kompas. Een handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren." VORMEN vzw, Lange Gasthuisstraat 19, B-2000 Antwerpen (www.vormen.org) ISBN: 90-77058-13-3 D/2003/9259/3 2001 Council of Europe (on publication in English) 4

Inhoudsopgave Dankwoord............................................................................8 Voorwoord............................................................................9 Inleiding.............................................................................10 Hoofdstuk 1 - Mensenrechteneducatie en Kompas, een korte leidraad voor gebruikers.. 15 Mensenrechteneducatie begrijpen..........................................................17 Wat is mensenrechteneducatie?................................................................. 17 Resultaten van mensenrechteneducatie........................................................... 18 Kennis, vaardigheden en houdingen.............................................................. 19 Een allesomvattende aanpak.................................................................... 20 Mensenrechteneducatie met jongeren............................................................. 20 Formele en niet-formele contexten............................................................... 21 Mensenrechteneducatie als uitgangspunt voor actie.................................................. 22 Internationale steun voor mensenrechteneducatie................................................... 22 MRE en andere vormingsgebieden.........................................................24 Een wereld met mensenrechten................................................................. 24 Wat is een 'mensenrechtenthema'?............................................................... 24 Thema's die in dit boek aan bod komen........................................................... 25 Opvoeding tot burgerschap..................................................................... 26 Persoonlijke en sociale vorming................................................................. 26 Mondiale vorming............................................................................. 26 Interculturele opvoeding........................................................................ 27 Ontwikkelingseducatie......................................................................... 28 Milieueducatie............................................................................... 28 Vredeseducatie.............................................................................. 28 Educatie met betrekking tot recht en wet........................................................... 29 KOMPAS gebruiken in Europa.............................................................30 Wat en waar is Europa?........................................................................ 30 Een boek voor Europa?........................................................................ 31 Een Europese droom.......................................................................... 32 Jeugdwerk en jongerenvertegenwoordiging........................................................ 33 Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind....................................................... 33 Het productieproces........................................................................... 34 De handleiding gebruiken in verschillende culturen en talen............................................ 35 Hoe KOMPAS gebruiken..................................................................36 Hoe gebruikt u de handleiding?.................................................................. 36 De educatieve benadering...................................................................... 36 Veel gestelde vragen over mensenrechteneducatie.................................................. 42 Tips voor gebruikers.......................................................................... 43 Tips voor begeleiders.......................................................................... 45 Groepswerk...................................................................... 46 Technieken voor groepswerk................................................................. 46 Algemene tips voor het organiseren van activiteiten............................................... 49 Wat te doen bij problemen................................................................... 51 Con fl icten in de groep oplossen.............................................................. 52 Enkele methoden en technieken voor doeltreffende vormingsactiviteiten............................... 53 Methoden en technieken ter ontwikkeling van gespreksvaardigheden................................. 56 Methoden en technieken ter ontwikkeling van de vaardigheden voor gezamenlijke besluitvorming........... 57 Activiteiten om terug te blikken............................................................... 59 K Hoofdstuk 2-49 Praktische Activiteiten en Methodes voor Mensenrechteneducatie 67 Overzicht van activiteiten..............................................................68 Globalisering: een woordenlijst.........................................................65 Een verhaal over twee steden...........................................................67 Toegang tot geneesmiddelen..............................................................76 5

Inhoudsopgave Beeld het uit.........................................................................82 Allemaal gelijk - allemaal anders...........................................................84 Ashique s verhaal.......................................................................87 Let op, we kijken toe!.....................................................................91 Mag ik binnen?..........................................................................94 Kinderrechten..........................................................................99 Loon naar werk?.......................................................................103 Kan het anders?........................................................................107 Binnen vier muren...................................................................... 110 'Teken-het-woord' spel................................................................... 116 Onderwijs voor iedereen?................................................................ 118 De werking van de democratie............................................................123 Strijders voor mensenrechten............................................................126 Voorpagina............................................................................131 Een tuin in één nacht....................................................................135 Helden en heldinnen....................................................................138 Horoscoop van de armoede..............................................................141 In één minuut..........................................................................146 Laat ieders stem gehoord worden.........................................................149 Laten we het over seks hebben!...........................................................152 In een perfecte wereld leven..............................................................156 Makah walvisvangst.....................................................................162 Verbanden leggen......................................................................169 Geld om te besteden....................................................................173 Onze toekomstvisies....................................................................178 De weg naar het Land van Gelijkheid.......................................................181 Spelletjes met beeldmateriaal.............................................................184 Speel het spel!.........................................................................190 Elektriciteitscentrale....................................................................194 Een antwoord geven op racisme..........................................................197 Rechten bingo!.........................................................................202 Zie wat we wel kunnen!..................................................................205 Sport voor allen........................................................................210 Zet een stap voorwaarts.................................................................213 De impact van het internet...............................................................218 De taalbarrière.........................................................................224 Het gevecht om geld en macht............................................................227 Het web van het leven...................................................................231 Gaan stemmen, of niet gaan stemmen?....................................................234 Vakbondsvergadering...................................................................240 Geweld in mijn leven....................................................................244 Als morgen komt.......................................................................246 Waar sta jij?...........................................................................250 Wie zijn ik?............................................................................253 Werk en kindjes........................................................................256 Een mensenrechtenkalender.............................................................259 Hoofdstuk 3 - Actie ondernemen........................................................267 Actie ondernemen......................................................................263 De nood aan activisme.................................................................265 Enkele eenvoudige stappen naar actievoeren...............................................266 Ontdek/onderzoek; blijf op de hoogte...................................................... 266 De problemen aankaarten.............................................................. 268 Bundel de krachten met een andere organisatie.............................................. 269 Resultaten boeken!.................................................................. 270 Een actieplan opstellen................................................................271 Waar staan jullie?.................................................................... 272 Waar willen jullie naartoe?.............................................................. 273 Hoe raken we er?.................................................................... 274 6

Inhoudsopgave K Hoofdstuk 4 - Achtergrondinformatie over mensenrechten............................281 Mensenrechten begrijpen................................................................279 Wat zijn mensenrechten?...............................................................279 Historisch overzicht...................................................................281 Mensenrechten over heel de wereld......................................................283 Hoe kunnen we onze rechten gebruiken?..................................................284 Dilemma s en misbruik van mensenrechten.................................................285 Meer raadsels........................................................................286 De evolutie van de mensenrechten........................................................287 Welke rechten hebben we?.............................................................287 Wettelijke bescherming van mensenrechten................................................292 Belangrijke internationale documenten....................................................293 Toezien op de naleving van de mensenrechten..............................................296 Is dit afdoende?......................................................................300 Activisme en de rol van ngo s............................................................301 Voorbeelden van succesvol activisme.....................................................303 Vragen en antwoorden...................................................................306 Doordenkertjes.......................................................................308 Hoofdstuk 5 - Achtergrondinformatie inzake mondiale thema's.......................315 Kinderen..............................................................................313 Burgerschap...........................................................................318 Democratie............................................................................322 Discriminatie en xenofobie...............................................................327 Onderwijs.............................................................................341 Milieu.................................................................................346 Gendergelijkheid.......................................................................350 Globalisering..........................................................................354 Gezondheid............................................................................358 Menselijke veiligheid....................................................................363 Media.................................................................................368 Vrede en geweld........................................................................372 Armoede..............................................................................378 Sociale rechten.........................................................................382 Sport.................................................................................387 Eindnoten......................................................................... 392 Bijlagen Internationale wettelijke mensenrechteninstrumenten..........................399 Status van rati fi catie van de belangrijke internationale mensenrechteninstrumenten............... 397 De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (samenvatting)....................... 398 De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.................................. 399 Het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten (ICCPR).................... 401 Het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ICESCR).......... 401 Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind.......................................... 402 Het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens.................................... 403 Het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, zoals gewijzigd door Protocol nr. 11.................................................. 404 Het Europees Sociaal Handvest................................................... 409 Het Kaderverdrag inzake de Bescherming van Nationale Minderheden........................ 410 Het Europees Handvest voor Regionale en Minderheidstalen.............................. 411 Evaluatie- en feedbackformulier......................................................... 413 7

Dankwoord Wij wensen onze oprechte dank en waardering te betuigen aan: De leden van de referentiegroep, voor hun toewijding, vrijgevigheid en steun aan de schrijvers; Sunduss al-hassani, Henrike Eisfeld, Dariusz Grzemny, Dilwar Hussain, Dr Mónika Mádai, Ivan Ivanov, Yael Ohana, Tavs Qvist, Györgyi Tóth en Arjos Vendrig voor hun opmerkingen en suggesties betreffende de teksten; Jeroen Schokkenbroek, van het Algemeen Directoraat Mensenrechten van de Raad van Europa, voor het aandachtig nalezen van de tekst en de nuttige suggesties; Nadia Banno Gomes, Teresa Cunha, Laura De Witte, Deepak G. Naik, Eugen Gherga, Erzsébet Kovács, Anna Rogowska, Nana Saginashvili en vele anderen voor hun relevante opmerkingen en nuttige suggesties; De Unesco-groep voor Mensenrechten, Vrede, Democratie en Tolerantie voor hun enthousiasme en nuttig advies, Jongerenorganisaties, nationale jeugdraden, de Stichting voor Mensenrechten en Humanitaire Rechten (Libanon), de Charles Malik Stichting en vele andere organisaties, voor hun referentiemateriaal; Gebruikers en lezers van de conceptversie op het internet ook degenen die sceptisch waren over de waarde van de handleiding; Leden van de wereldwijde mailinglist van Human Rights Education Associates voor hun opmerkingen en suggesties voor een titel; De monitoring group van het Jongerenprogramma voor Mensenrechten-educatie voor hun steun en ideeën; Iedereen die, soms onbewust, heeft meegewerkt aan de opmaak; Allen die in Vlaanderen (België) aan de Nederlandse vertaling hebben meegewerkt, waarvan velen als vrijwilliger; De Belgische Minister van Buitenlandse Zaken, de Evens Foundation, het Triodos Fonds en JINT vzw - Coördinatie-orgaan voor Internationale Jongerenwerking voor hun fi nanciële ondersteuning van de Nederlandse vertaling van dit materiaal; De International Union of Railways en in het bijzonder Inter Rail voor hun financiële steun via het Solidariteitsfonds voor Jongerenmobiliteit. Wij verontschuldigen ons voor eventuele onvolledigheden en betreuren het dat we niet al het materiaal en suggesties konden opnemen. 8

Het is tegenwoordig gebruikelijk over de wereld te spreken als over een mondiaal dorp. Globalisering wordt over het algemeen geassocieerd met een toename aan mogelijkheden en risico s voor handel, samenwerking en communicatie. De ware uitdaging voor de globalisering blijft echter de ontwikkeling van een universeel bewustzijn waarin mensenrechten, pluralistische democratie en de gelijkheid van alle mensen centraal staan als onze hoogste waarden. De Raad van Europa en het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens werden gecreëerd als een reactie op een van de ergste vormen van oorlog en wreedheid die de mens ooit heeft meegemaakt. Het Verdrag en andere documenten die later werden opgesteld (tegen foltering, voor sociale rechten, enz.), zijn een inspiratiebron en steun voor mensen en niet-gouvernementele organisaties die vechten tegen onrechtvaardigheid, onderdrukking en discriminatie. Er is reeds veel bereikt. Toch moet er nog naar een grotere rechtvaardigheid gestreefd worden; er worden nog steeds teveel rechten van teveel mensen in Europa geschonden, genegeerd en onderdrukt. De verdragen inzake mensenrechten zijn verdiensten die we als Europeanen delen; in tijden van onzekerheid en verandering kunnen we ons ernaar richten. Elke Europese staat heeft de plicht deze rechten te beschermen en in eer te houden. Mensenrechten kunnen echter niet gewaarborgd worden door wetteksten alleen. Iedereen, ook jonge mensen, moet ze beschermen en er zorg voor dragen. Deze handleiding biedt jongeren de mogelijkheden om mensenrechten te begrijpen en erover te spreken. Ze reikt ook jeugdleiders, leerkrachten en opvoeders, zowel professionelen als vrijwilligers, concrete ideeën aan om jongeren te motiveren en hen over te halen om zich op hun eigen manier en in hun eigen gemeenschap in te zetten voor de mensenrechten. Deze handleiding geeft geen oplossingen. Er bestaan namelijk geen kant-en-klare oplossingen voor armoede, discriminatie, geweld en intolerantie. Ook niet alle vragen omtrent mensenrechten kunnen worden beantwoord. De handleiding biedt echter aan iedereen die zich aan mensenrechteneducatie wil wagen de mogelijkheid om deze thema s op een creatieve manier te ontdekken, en er jongeren bij te betrekken. Wat op zichzelf al mensenrechteneducatie is. Net als een KOMPAS wijst deze handleiding verschillende wegen en richtingen aan op een tocht door de mensenrechten. Net als een KOMPAS kan en zou ze overal in Europa moeten gebruikt worden door iedereen die interesse toont voor mensenrechten, democratie en burgerschap. Als het inderdaad lijkt alsof we de 21 ste eeuw zijn binnengegaan door een poort van vuur, dan is het een geruststelling dat vele jongeren en jongerenorganisaties, leerkrachten en opvoeders klaar staan om de uitdaging van educatie voor en door mensenrechten aan te gaan. Deze handleiding vormt een bijdrage voor en een hulde aan hun acties. Walter Schwimmer 9

Inleiding Welkom bij KOMPAS, de handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren! Wij hopen dat deze handleiding u de ideeën, inspiratie en motivatie geeft om de stap naar mensenrechteneducatie met jongeren te wagen. KOMPAS kwam tot stand in het kader van het Jongerenprogramma voor Mensenrechteneducatie van het Directoraat Jeugd en Sport van de Raad van Europa, dat in 2000 ter gelegenheid van de 50 ste verjaardag van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens werd opgestart. Het programma heeft als doel de mensenrechten in het centrum van jeugdwerk te plaatsen en op die manier bij te dragen tot de promotie van mensenrechteneducatie in het algemeen. Mensenrechteneducatie (in de zin van vormingsprogramma s en activiteiten die de gelijkheid in menselijke waardigheid stimuleren) is van onschatbare waarde voor het creëren van een Europees burgerschap dat betekenis heeft voor alle Europeanen. Doordat deze handleiding een initiatief was in samenwerking met andere programma s van het Directoraat Jeugd en Sport van de Raad van Europa (interculturele opvoeding, participatie, minderheden leren opkomen voor zichzelf), krijgt mensenrechteneducatie de mogelijkheid zich als een katalysator voor actie en een bron van synergie te manifesteren. Mensen die betrokken zijn bij vormingsactiviteiten in het jeugdwerk zouden de evolutie, toepassing en uitdagingen van mensenrechten moeten kunnen evalueren inzake hun universaliteit, ondeelbaarheid en onvervreemdbaarheid, en nagaan wat dit betekent voor de jongeren van vandaag. Voornamelijk via het European Youth Centre en de European Youth Foundation heeft het Directoraat Jeugd en Sport onbetwist de reputatie van belangrijke deskundige verworven in de ontwikkeling van vormingstechnieken en materialen die geschikt zijn voor zowel vorming in scholen als voor buitenschoolse vorming in verschillende culturele omgevingen. Zijn werk met multiplicatoren, de impact van projecten zoals de jongerencampagne allemaal anders, allemaal gelijk, en zijn lange termijn trainingsprogramma, hebben allemaal bijgedragen tot de ontwikkeling van projecten die eerst en vooral een impact hebben op het niveau van gewone mensen, terwijl ze toch duidelijk een Europees karakter hebben. Recentelijk bedreigen bepaalde gebeurtenissen, zowel in Europa als in andere delen van de wereld, de fundamenten van een samenleving van vrede en mensenrechten. Deze gebeurtenissen maken het meer dan duidelijk dat een zichtbare, en expliciete aanpak van mensenrechteneducatie dringend nodig is. In deze context wil het Jongerenprogramma voor Mensenrechteneducatie: mensenrechteneducatie introduceren in algemeen jeugdwerk; buitenschoolse vorming van jongeren opwaarderen en verder ontwikkelen als een vorm van mensenrechteneducatie; jongeren en jongerenorganisaties behandelen als een fundamentele hulpbron voor mensenrechteneducatie en de burgersamenleving in Europa; een brede opvatting van mensenrechteneducatie promoten, waarbij de diversiteit van jongeren en hun sociaal-culturele realiteiten in het hedendaagse Europa worden gerespecteerd; nieuwe samenwerkingsnetwerken en synergie met partners ontwikkelen voor zowel de schoolse als de buitenschoolse vorming; een maximum multiplicatie-effect beogen en bewerkstelligen door er beoefenaars en partners op nationaal en lokaal niveau bij te betrekken; beoefenaars over heel Europa nieuwe vormingsmogelijkheden en netwerken van jongerenactiviteiten gebaseerd op mensenrechteneducatie aanbieden; geaccumuleerde ervaring gebruiken in interculturele en buitenschoolse vorming, jongerenparticipatie en onderzoek; vernieuwingen in de vormingstechnieken en media bijhouden. Een kompas voor beoefenaars van mensenrechteneducatie KOMPAS staat centraal in dit programma, waarin ook steun wordt verleend aan lokale projecten, nationale en regionale trainingscursussen en speci fi eke activiteiten betreffende verschillende vormen van geweld. In plaats van weer een andere handleiding te zijn of een poging tot nieuwe benaderingen of voorstellen voor mensenrechteneducatie, bestaat het centrale uitgangspunt van deze publicatie erin mensenrechteneducatie 10

Inleiding K toegankelijk, bruikbaar en nuttig te maken voor opvoeders, leiders, leerkrachten, vrijwilligers en trainers die actief betrokken zijn bij vormingsactiviteiten voor jongeren. Het is in vele opzichten een bescheiden (maar ambitieus) antwoord op de vraag die gesteld wordt door vele bezorgde activisten en opvoeders: HOE moeten we dit aanpakken? De educatieve activiteiten in 1995 van de Europese jongerencampagne allemaal anders, allemaal gelijk tegen racisme en intolerantie, hebben duidelijk gemaakt dat het succes van dit soort Europese vormingsprojecten afhangt van: de beschikbaarheid van geschikte en toegankelijke educatieve methodes en instrumenten, zoals het educatief pakket allemaal anders, allemaal gelijk ; de aanwezigheid van dergelijk materiaal in de talen van de gebruikers; het bestaan van trainers en multiplicatoren die op nationaal, regionaal en lokaal niveau kunnen handelen en het materiaal verspreiden. KOMPAS is een antwoord op deze behoeften. Het werd door de Raad van Europa gepubliceerd in het Engels, Frans en Russisch. Bovendien wordt de vertaling naar de andere talen en in andere contexten aangemoedigd. De organisatie van nationale en regionale trainingscursussen moet trainers en leerkrachten helpen vertrouwd te worden met de handleiding en verzekeren dat ze scholen, verenigingen en jongerengroepen op lokaal niveau bereikt. KOMPAS heeft enkel betekenis als een boek dat aanmoedigt tot actie. Een open en participatief productieproces Het samenstellen van KOMPAS bleek een enorme taak te zijn. Het heeft een uitgebreid thematisch bereik. Mensenrechteneducatie houdt namelijk verband met letterlijk alle aspecten in het hedendaagse leven. Het geogra fi sche en culturele bereik is enorm uiteenlopend. Er bestaan grote verschillen tussen de omgeving en educatieve context van de potentiële gebruikers. Van meet af aan vormden de volgende kwesties een probleem: Is het mogelijk om de intrinsieke universaliteit van de mensenrechten te waarborgen indien speci fi eke situaties en culturele diversiteit in Europa worden aangekaart? Is het echt mogelijk om dezelfde handleiding en methoden te gebruiken in verschillende landen? Bestaat er in mensenrechten en mensenrechteneducatie iets dat speci fi ek Europees is? Is het realistisch om een poging te ondernemen een handleiding te maken die zowel nuttig is voor schoolse als voor buitenschoolse opvoedingssituaties? Hoeveel moeten gebruikers reeds over het onderwerp weten? Is het nog mogelijk om op dit vlak vernieuwend te zijn? Zal de doelgroep van de handleiding bereid zijn zete gebruiken? Heeft het enig nut om iets te produceren dat zich speci fi ek toespitst op mensenrechteneducatie met jonge mensen? Het bleek onmogelijk om een antwoord te vinden op al die vragen en alle zorgen en risico s uit te sluiten. Wat we nodig hadden was een productieproces dat ofwel antwoorden kon geven ofwel rekening hield met deze bezorgdheden. Het eindproduct moest, feitelijk, het resultaat zijn van bijdragen en expertise uit: mensenrechteneducatie; intercultureel leren; jeugdwerk; pedagogie en didactiek; mensenrechtenorganisaties. Referentiegroep en productieteam Er werd een referentiegroep samengesteld op basis van een zogenaamde open oproep, opgezet via e-mail en internet. De taak van de groep bestond eruit hulp en steun te verlenen aan de schrijvers. De groep stelde bovendien een overzicht op van de inhoud en de algemene educatieve benaderingswijzen en moest ook voorzien in inzichten en perspectieven uit ander materiaal en ervaringen. De referentiegroep bestond uit: Dr. Elie Abouaoun, Libanon, Nouveaux Droits de l Homme-International Dhr. Anatoliy Azarov, Russische Federatie, Moscow School of Human Rights Mevr. Ellie Keen, Verenigd Koninkrijk, Human Rights Education Associates en Amnesty International Mevr. Patricia Brander, Denemarken, consulente die ervaring heeft met het educatieve pakket all 11

Inleiding different - all equal Mevr. Corina Michaela Leca, Moldavië, SIEDO - The Independent Society for Education and Human Rights Mevr. Marie-Laure Lemineur, Spanje en Frankrijk, consulente die ervaring heeft met the United Nations University for Peace (Costa Rica) Mevr. Brigitte Mooljee, Verenigd Koninkrijk, Citizenship team op het Department of Education and Employment Mevr. Louise Nylin, Zweden en VS, consulente voor UNDP en voor People s Decade for Human Rights Education Mevr. Bárbara Oliveira, Zweden en Mozambique, consulente, voormalige jeugdcoördinatrice voor Amnesty International in Zuid-Afrika Mevr. Eunice Smith, Division of Human Rights, Peace, Democracy and Tolerance, Social and Human Sciences sector bij Unesco Dhr. Alessio Surian, Italië, European Federation for Intercultural Learning Mevr. Olena Suslova, Oekraïne, Women s Information Consultative Centre Dhr. Wim Taelman, België, Vlaamse Organisatie voor Mensenrechteneducatie (VORMEN) Dhr. Andrew Yurov, Russische Federatie, Youth Human Rights Movement, Advisory Council of the European Youth Centre en European Youth Foundation Mevr. Nancy Flowers*, VS, consulente, Human Rights Education Resource Center, University of Minnesota Mevr. Jana Ondrácková*, Tsjechië, projectontwikkelaar van het programma voor mensenrechteneducatie en coördinatrice van het Czech Helsinki Committee Mevr. Vedrana Spajic-Vrkaš*, Kroatië, faculteit fi loso fi e van de Croatia University of Zagreb De referentiegroep kwam in april 2001 samen in het Europees Jongerencentrum te Boedapest, waar ze een zeer intensieve en productieve vergadering hielden. De bijeenkomst bracht een overzicht van de inhoud en structuur van KOMPAS naar voor, met inbegrip van de belangrijkste thema s die aan bod moesten komen. Ook werden ideeën geopperd over het productieproces en het testen van de activiteiten. De leden van het productieteam, een groep van acht mensen die de leiding had over de teksten voor KOMPAS, maakten ook deel uit van de referentiegroep. De andere leden van de groep fuctioneerden tijdens de productiefase als raadgever en controleur voor de schrijvers; hun werk was vrijwillig. De leden van het productieteam verdeelden het werk op een manier die een maximale uitwisseling van ideeën en ervaring garandeerde, evenals een realistische agenda en een duidelijke afbakening van taken en verantwoordelijkheden. Voor alle secties en activiteiten waren er zowel schrijvers als correctors, om er zeker van te zijn dat elke tekst werd gelezen en becommentarieerd door minstens twee of drie mensen voor hij werd voorgelegd aan de rest van het team. Het team kwam driemaal bijeen: in mei, juni en september 2001. Verbeteren en afwerken De laatste conceptversie van de teksten werd op het internet geplaatst. Deelnemers aan het Jongerenprogramma voor Mensenrechteneducatie, evenals leden van de trainerspool van het Directoraat Jeugd en Sport, kregen toegang tot de teksten en konden commentaar leveren en verbeteringen voorstellen. Hoewel de teksten slechts korte tijd op het internet stonden, was de participatiegraad hoog en het resultaat vernieuwend. Aan jongerenorganisaties, nationale jeugdraden en andere partners van het Directoraat Jeugd en Sport werd gevraagd suggesties naar voor te brengen inzake materiaal voor mensenrechteneducatie dat voorhanden was in hun land en taal. De reacties waren uiteenlopend en sommige lijsten waren vrij lang; er is dan ook beslist om deze referenties voor te behouden voor de elektronische versie van KOMPAS en voor het Human Rights Education Resource Centre. Er werd bijzondere aandacht besteed aan het betrekken en raadplegen van jongerenorganisaties met speci fieke expertise betreffende de thema s van de handleiding. Hun commentaar en suggesties waren steeds van nut. Ook het kiezen van de titel genoot een zeer hoge deelnemingsgraad - er werden meer dan 20 suggesties voor de titel ontvangen -, voornamelijk dankzij een mededeling via de mailinglist van Human Right Education Associates (hun leden konden hun voorkeuren aanduiden). Om samenhang in stijl en coherentie van de benaderingen en de inhoud te garanderen, werd het werk van de auteurs door een ploeg van drie eindredacteurs nagekeken. Ellie * was uitgenodigd maar kon de bijeenkomst niet bijwonen. 12

Inleiding K Keen nam hoofdstukken 1, 2 en 3 voor haar rekening, Marie-Laure Lemineur bekeek de achtergrondinformatie over de thema s en Patricia Brander werkte aan de activiteiten en de aanverwante teksten. Rui Gomes, bestuurder van het trainingsprogramma aan het Europese Jongerencentrum te Boedapest, en bovendien coördinator van het project, deed de eindredactie. Wat kan u vinden in KOMPAS? Het productieteam kreeg van de referentiegroep het mandaat zo volledig en begrijpelijk mogelijk te zijn qua inhoud (opdat iedereen de handleiding zou kunnen gebruiken naargelang zijn of haar interesses). Bovendien moest de handleiding voldoen aan de volgende criteria: De handleiding moet zo opgesteld zijn dat gebruikers haar niet volledig moeten lezen om haar te kunnen gebruiken activiteiten moeten eruit gehaald kunnen worden zonder dat de gebruiker materiaal moet consulteren dat niet relevant is voor de desbetreffende context of de situatie; Ze moet een minimum aan supplementaire informatie bevatten voor gebruikers die niet helemaal zeker zijn van een bepaald thema (KOMPAS zou toereikend moeten zijn); De handleiding moet uiterst praktisch zijn en gebaseerd worden op ervaringsgerichte activiteiten; Het moet een aantrekkelijk document zijn, dat de interesses van jongeren in Europa weerspiegelt en een instrument is om hun sociale vaardigheden en houdingen te ontwikkelen, evenals hun kennis en competenties; De aandacht moet meer gericht zijn op waarden en sociale kwesties dan (enkel) op de formele rechten die in verdragen zijn vastgelegd; Ze moet bruikbaar zijn voor schoolse én buitenschoolse vorming; Achtergrondinformatie moet op de achtergrond blijven en mag niet vooraan staan zodat gebruikers zich op de activiteiten kunnen concentreren maar wel eventueel ondersteunende informatie kunnen raadplegen. KOMPAS is daarom als volgt ingedeeld: Hoofdstuk 1: Hoofdstuk 2: Hoofdstuk 3: Hoofdstuk 4: Hoofdstuk 5: Bijlagen: De keuze van de thema's Maakt de lezer vertrouwd met wat mensenrechteneducatie betekent. Het moet de lezer motiveren, inspireren en inwijden in hoe KOMPAS en zijn educatieve benadering het ef fi ciëntst te gebruiken zijn. Een verzameling van 49 activiteiten met een verschillende moeilijkheidsgraad, die verschillende thema s omvatten en zich richten op verschillende types van rechten. Actie ondernemen bevat ideeën en tips voor mensen die actiever wensen deel te nemen aan het promoten van mensenrechten. Geeft essentiële informatie betreffende mensenrechten en internationale normen en documenten. Supplementaire achtergrondinformatie over de thema s. Bevat essentiële informatie inzake wettelijke documenten, daar mensenrechten ook om wetten gaan. De referentiegroep had oorspronkelijk 63 thema s voorgesteld, van terrorisme tot euthanasie, die in KOMPAS moesten aan bod komen. Het productieteam kreeg de moeilijke opdracht te beslissen hoe al deze thema s in een logische structuur te gieten. Uiteindelijk kozen ze vijftien thema s: Kinderen, Burgerschap, Democratie, Discriminatie en xenofobie, Opvoeding, Leefmilieu, Gendergelijkheid, Globalisering, Gezondheid, Menselijke veiligheid, Media, Vrede en geweld, Armoede, Sociale rechten en Sport. Het was een moeilijke beslissing, maar het team beschouwde dit als de nuttigste manier om de activiteiten in hoofdstuk 2 te structureren. Telkens er vragen of twijfels rezen, werd besloten zo alomvattend mogelijk te zijn. Voor de activiteiten werd een zestiende thema toegevoegd: algemene mensenrechten. Dit heeft betrekking op activiteiten die belangrijke attitudes en bewustzijn inzake mensenrechten ontwikkelen. Over dit algemene thema werd geen achtergrondinformatie toegevoegd. De barrière van het etnocentrisme Etnocentrisme bleek de grootste uitdaging te zijn tijdens de creatie van KOMPAS. De diversiteit binnen het 13

Inleiding productieteam zowel qua achtergrond als qua ervaring, moest garanderen dat de meeste taalkundige, educatieve en sociale achtergronden in de handleiding vertegenwoordigd waren. KOMPAS moest echt Europees en intercultureel worden. Het is onduidelijk in hoeverre deze poging ooit haalbaar of realistisch was. We kwamen tot de vaststelling dat we soms dingen hadden gelezen in verschillende talen, maar eigenlijk naar hetzelfde bronmateriaal refereerden. Het feit dat de originele versie van KOMPAS in het Engels werd geschreven, stimuleerde de schrijvers om eerst en vooral opzoekwerk te doen in de Engelse literatuur en Engelstalige webpagina s. Hopelijk kon ons bewustzijn van dit risico de schade beperken, maar het was niet eenvoudig dit te vermijden een onvermijdelijk gevolg van globalisering! Het zou bovendien onmogelijk zijn aan KOMPAS te werken met een team van 50 mensen die elk in hun eigen taal schreven. Pancho, de cartoonist die met ons samenwerkte, vatte deze dilemma s mooi samen toen we hem vroegen over en voor een Europees publiek te tekenen. Hij vroeg Maar hoe moet ik nu een Europeaan tekenen?. Over de methoden Zoals reeds vermeld, was het niet onze intentie een nieuwe handleiding te maken, maar eerder iets te creëren dat gemakkelijk kan gebruikt worden door mensen die met jongeren werken rond mensenrechtenthemas. We kwamen tot de vaststelling dat er reeds een groot aantal uitstekende werken voorhanden zijn. Deze werden uiteraard gebruikt als inspiratiebron voor het productieteam. Waar mogelijk hebben we referenties en verwijzingen toegevoegd. We verontschuldigen ons voor eventuele onvolledigheden. Wie vertrouwd is met dit soort werk, zal in KOMPAS methoden terugvinden die aangepast of overgenomen zijn. Wanneer een methode of techniek zijn doeltreffendheid heeft bewezen, zou het ontbreken ervan de minder ervaren gebruikers niet ten goede komen. Aanpassing is ook een kernwoord voor de volledige handleiding. Hoewel de activiteiten door sommigen als een kant en klare oplossing aanzien zullen worden, zullen actieve gebruikers eerst eens rondkijken en nadenken vooraleer voor hun context een keuze te maken. In het desbetreffende onderdeel worden suggesties gegeven over hoe activiteiten aangepast kunnen worden om zo tegemoet te komen aan de speci fi eke belangen van jongeren, de educatieve context, het tijdschema, etc. KOMPAS hoopt verschillende manieren en methoden te verschaffen die overal gebruikt kunnen worden, met de verschillende culturele en sociale waarden van Europese jongeren in het achterhoofd. Deze verscheidenheid is een sterke troef en verzekert dat mensenrechten niet worden gereduceerd tot een opgelegd dogma. Bereik op lokaal niveau Het tot stand brengen van KOMPAS is enkel een begin. Op regionaal en nationaal niveau worden trainingscursussen opgestart waarbij leerkrachten en jeugdwerkers betrokken worden. Bovendien zal KOMPAS vertaald worden in andere talen. Over wat, wanneer en waar kunt u terecht op de website van het programma: http://www.coe.int/hre. Wat werd weggelaten en wat volgt? Van de vele activiteiten die werden gesuggereerd door het productieteam moesten er meer dan 20 wegens plaatsgebrek worden weggelaten. Om dezelfde reden moesten pagina s vol achtergrondinformatie worden geschrapt of drastisch ingekort. Vele van deze teksten zullen uiteindelijk via de interactieve versie van KOMPAS bij de gebruiker belanden. Deze versie, die in 2003 gemaakt wordt, zal een eenvoudigere interactie tussen teksten en activiteiten voorzien en zal, waar mogelijk, voordeel halen uit suggesties en teksten voorgesteld door de gebruikers. Het fotopakket is evenmin toegevoegd aan deze handleiding. Dit pakket bevat een reeks foto s over mensenrechtenthema's, evenals filmogra fieën en liederen over mensenrechten. KOMPAS beoogt het verschaffen van aanwijzingen, uitgangspunten, referenties en oriëntatie. Niet alles past hierin. Het Jongerenprogramma voor Mensenrechteneducatie heeft nog veel voor de boeg. Mensenrechteneducatie is uiteraard veel meer dan enkel KOMPAS. Maar KOMPAS kan uw uitgangspunt zijn. Wij wensen u veel succes en plezier met het gebruik ervan. 14

Mensenrechteneducatie en Kompas K Hoofdstuk I Mensenrechteneducatie en Kompas, een korte leidraad voor gebruikers Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa 15

Mensenrechteneducatie en Kompas Inhoudsopgave van dit hoofdstuk Mensenrechteneducatie (MRE) begrijpen................................. 17 Wat is mensenrechteneducatie?.................................................. 17 Resultaten van mensenrechteneducatie............................................ 18 Kennis, vaardigheden en attitudes................................................. 19 Een allesomvattende aanpak..................................................... 20 Mensenrechteneducatie met jongeren.............................................. 20 Schoolse en buitenschoolse vorming............................................... 21 Mensenrechteneducatie als uitgangspunt voor actie................................... 22 Internationale steun voor mensenrechteneducatie.................................... 22 MRE en andere vormingsgebieden...................................... 24 Een wereld met mensenrechten.................................................. 24 Wat is een 'mensenrechtenthema'?................................................ 24 Thema's die in dit boek aan bod komen............................................ 25 Opvoeding tot burgerschap...................................................... 26 Persoonlijke en sociale vorming................................................... 26 Mondiale vorming.............................................................. 26 Interculturele opvoeding......................................................... 27 Ontwikkelingseducatie.......................................................... 28 Milieueducatie................................................................ 28 Vredeseducatie............................................................... 28 Educatie met betrekking tot recht en wet............................................ 29 KOMPAS gebruiken in Europa.......................................... 30 Wat en waar is Europa?......................................................... 30 Een boek voor Europa?......................................................... 31 Een Europese droom........................................................... 32 Jeugdwerk en jongerenvertegenwoordiging......................................... 33 Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind........................................ 33 Het productieproces............................................................ 34 De handleiding gebruiken in verschillende culturen en talen............................. 35 Hoe KOMPAS gebruiken?............................................. 36 Hoe gebruikt u de handleiding?................................................... 36 De educatieve benadering....................................................... 36 Veel gestelde vragen over mensenrechteneducatie................................... 42 Tips voor gebruikers............................................................ 43 Tips voor begeleiders........................................................... 45 Groepswerk............................................................. 46 Technieken voor groepswerk................................................ 46 Algemene tips voor het organiseren van activiteiten.............................. 49 Wat te doen bij problemen.................................................. 51 Confl icten in de groep oplossen.............................................. 52 Enkele methoden en technieken voor doeltreffende vormingsgroepen................ 53 Methoden en technieken ter ontwikkeling van discussievaardigheden................ 56 Methoden en technieken ter ontwikkeling van de vaardigheden voor gezamenlijke besluitvorming.......................................... 57 Activiteiten om terug te blikken.............................................. 59 16 Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa

Mensenrechteneducatie en Kompas K Mensenrechteneducatie begrijpen Wat is mensenrechteneducatie? " educatieve programma s en activiteiten die zich richten op de promotie van een gelijke menselijke waardigheid voor eenieder, samen met andere programma s zoals het promoten van intercultureel leren en participatie en het aanmoedigen van minderheden om voor zichzelf op te komen." Offi ciële defi nitie van mensenrechteneducatie voor het Jongerenprogramma van de Raad van Europa Een lange termijn doelstelling Er bestaan veel defi nities en er zijn een aantal verschillende benaderingen, maar mensenrechteneducatie kan het best omschreven worden door aan te geven wat het wil bereiken. Het doel op lange termijn is om een cultuur te scheppen waarin mensenrechten worden begrepen, verdedigd en eerbiedigd. Van ieder die met andere mensen werkt kan dus worden gezegd dat hij of zij met mensenrechteneducatie bezig is, zolang deze persoon dit doel in gedachten heeft en ook stappen zet om dit in de praktijk te brengen, ongeacht hoe het wordt aangepakt. Er kunnen lichtjes afwijkende visies bestaan over hoe men dit doel het best bereikt, maar zo hoort het ook. Geen twee individuen, groepen van individuen of culturen hebben identieke behoeften en er bestaat niet één methode die voor iedereen geschikt is. Om maar te zeggen dat doeltreffende mensenrechteneducatie zich bovenal op het leerproces moet toespitsen: ze moet uitgaan van de behoeften, voorkeuren, capaciteiten en wensen van de groep binnen een maatschappij. Een educatieve benadering die gericht is op de lerende erkent de waarde van persoonlijke actie en persoonlijke verandering. Zij neemt ook de sociale context in aanmaerking waarin de doelgroep zich bevindt. Dit betekent niet dat de begeleiders geïsoleerd moeten werken of dat zij niet zouden kunnen leren van anderen die zich in andere situaties bevinden. Wat vormingswerkers rond mensenrechteneducatie wereldwijd bindt, is een gemeenschappelijke onderneming: de wil om een wereld te promoten waarin mensenrechten naar waarde worden geschat en gerespecteerd. Er zijn algemene richtlijnen, uitgeteste methodes, educatief materiaal en veel mensen die op het terrein werken. Al deze zaken kunnen ons helpen om dit gemeenschappelijke doel dichterbij te brengen. Ook deze handleiding is bedoeld als bijdrage hiertoe.? Wat versta jij onder mensenrechteneducatie? Het onderwijs zal gericht zijn op de volle ontwikkeling van de menselijke persoonlijkheid en op de versterking van de eerbied voor de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden. Het zal het begrip, de verdraagzaamheid en de vriendschap onder alle naties, rassen of godsdienstige groepen bevorderen en het zal de werkzaamheden van de Verenigde Naties voor de handhaving van de vrede steunen. Artikel 26, UVRM Een analyse maken Het bredere kader is belangrijk, maar voor praktische doeleinden hebben we soms behoefte aan een concretere voorstelling van onze doelstellingen. Het kan ons helpen om deze om te zetten in meer specifi eke doelstellingen: kijken naar de verschillende componenten van een cultuur van mensenrechten en dan nadenken over hoe wij deze elk kunnen benaderen. Een mensenrechtencultuur is trouwens niet louter een cultuur waar iedereen zijn/haar rechten kent, want kennis is niet noodzakelijk hetzelfde als respect en zonder respect zullen er altijd schendingen zijn. Een mensenrechtencultuur is een netwerk van samenhangende attitudes, overtuigingen, gedragingen, normen en regels. Deze zaken begrijpen geeft ons de kapstok waaraan we het werk ophangen dat we met groepen uitvoeren. Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa 17

Mensenrechteneducatie en Kompas Een tocht van duizend kilometer begint altijd met een eerste stap. Lao-Tse Naar een mensenrechtencultuur De volgende punten vloeien voort uit de essentiële bouwstenen van zo'n cultuur. Ze kunnen ons voorzien van algemene doelstellingen voor mensenrechteneducatie: het respect voor mensenrechten en fundamentele vrijheden versterken; individueel zelfrespect en respect voor anderen ontwikkelen; van grote betekenis voor menselijke waardigheid; een houding en gedrag ontwikkelen die zullen leiden tot respect voor de rechten van anderen; een echte gelijkheid van man en vrouw ontwikkelen en een gelijkheid van kansen voor vrouwen in alle domeinen; respect, begrip en waardering voor culturele diversiteit promoten, in het bijzonder tegenover verschillende nationale, etnische, religieuze, taalkundige en andere minderheden en gemeenschappen; mensen aanzetten tot een actiever burgerschap; democratie, ontwikkeling, sociale rechtvaardigheid, samenlevingsharmonie, solidariteit en vriendschap tussen mensen en naties promoten; de activiteiten bevorderen van internationale instellingen die de ontwikkeling van een vredescultuur tot doel hebben, gebaseerd op universele mensenrechtenwaarden, internationaal begrip, verdraagzaamheid en geweldloosheid. Resultaten van mensenrechteneducatie Wat zijn de doelstellingen voor mijn groep? We hebben een algemene doelstelling voor mensenrechteneducatie geïdentifi ceerd, en enkele lange termijn doelstellingen. We kunnen ook dichter bij de dagelijke werkelijkheid komen, en nadenken over de behoeftes van afzonderlijke groepen en gemeenschappen: zo kunnen we de wereld beginnen veranderen, door de eigen omgeving aan te pakken! De wereld is er op dit ogenblik één waarin op verschillende plaatsen mensenrechtenschendingen worden begaan. Idealiter zou het voldoende zijn om de leden van je groep respect voor andere mensen mee te geven en te hopen dat zij later niet zullen behoren tot hen die de rechten van anderen schenden. Dit is een belangrijk aspect van ons werk als vormingswerkers voor mensenrechten. We kunnen echter ook hoger mikken: we kunnen hen proberen inspireren om zelf vormingswerkers en activisten in het klein te worden die zelf zullen bijdragen aan de verdediging van mensenrechten, ook in kwesties hen niet zelf aangaan. Dit doel is niet onbereikbaar: het betekent niet dat we van jongeren moeten verwachten dat ze hun leven wijden aan de verdediging van mensenrechten, maar enkel dat ze zich zouden bewust zijn van deze thema's, dat ze er zich om bekommeren, en dat ze in staat zijn om - waar ze dat nodig vinden - zelf actie te ondernemen om de toestand te wijzigen. Met dit in het achterhoofd kunnen bestaande modellen van mensenrechteneducatie worden opgedeeld in drie werkterreinen: bewustwording en begrip van mensenrechtenthema's stimuleren, zodat mensen mensenrechtenschendingen herkennen; het ontwikkelen van vaardigheden en bekwaamheden die nodig zijn voor de verdediging van mensenrechten; het ontwikkelen van attitudes van respect voor mensenrechten, opdat mensen niet met opzet de rechten van anderen schenden.? Wat zijn volgens jou de belangrijkste zorgen van de jongeren waarmee je werkt? 18 Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa

Mensenrechteneducatie en Kompas K Kennis, vaardigheden en attitudes Welk soort kennis hebben jonge mensen nodig om mensenrechtenkwesties beter te begrijpen? Welke vaardigheden en attitudes hebben ze nodig als verdedigers van mensenrechten? Onderstaande opsommingen geven ons een aantal antwoorden op de vragen; het waren de doelstellingen waarop we ons steunden bij het samenstellen van deze handleiding. Kennis en begrip Sleutelbegrippen zoals vrijheid, gerechtigheid, menselijke waardigheid, nondiscriminatie, democratie, universaliteit, rechten, verantwoordelijkheden, onderlinge afhankelijkheid en solidariteit. De idee dat mensenrechten een kader vormen voor het onderhandelen over en het instemmen met gedragslijnen in het gezin, de school, de gemeenschap, en in de rest van de wereld. De rol van mensenrechten (vroeger en in de toekomst) in het eigen leven, in het leven van de gemeenschap en in het leven van andere mensen wereldwijd; Het onderscheid tussen burgerlijke en politieke rechten enerzijds en sociale en economische rechten anderzijds. Verschillende manieren om mensenrechten in verschillende samenlevingen te observeren en te ervaren. De diversebronnen van legitimiteit, inclusief religieuze, morele en juridische bronnen. Belangrijke sociale veranderingen, historische gebeurtenissen en redenen die leidden naar de erkenning van mensenrechten. Belangrijke internationale instrumenten die bestaan om de bescherming van mensenrechten in de praktijk te brengen, zoals de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM), het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) en het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Lokale, nationale en internationale diensten, niet-gouvernementele organisaties en individuen die zich inzetten voor het ondersteunen en het beschermen van mensenrechten. Vaardigheden Actief luisteren en communiceren: in staat zijn om naar verschillende standpunten te luisteren, een eigen mening te verdedigen, evenals die van anderen. Kritisch denken: relevante informatie vinden, bewijsmateriaal kritisch evalu-eren, bewust worden van misvattingen en vooroordelen, vormen van manipulatie herkennen en beslissingen nemen op basis van een doordacht oordeel. Kunnen samenwerken en confl icten positief benaderen. Kunnen deelnemen aan sociale groepen, en deze kunnen organiseren. Daden stellen die mensenrechten zowel lokaal als mondiaal promoten en veilig stellen. Attitudes en waarden Verantwoordelijkheidszin voor de eigen daden en een engagement voor persoonlijke ontwikkeling en sociale verandering. Nieuwsgierigheid, openheid van geest en waardering voor diversiteit. Inlevingsvermogen en solidariteit met anderen en een engagement om diegenen te steunen wiens mensenrechten bedreigd worden. Gevoel voor menselijke waardigheid, voor eigenwaarde en voor de waarde van anderen, ongeacht sociale, culturele, taalkundige of godsdienstige verschillen. Zin voor rechtvaardigheid, verlangen om bij te dragen aan de idealen van leren over mensenrechten leren voor mensenrechten leren door mensenrechten Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa 19

Mensenrechteneducatie en Kompas Het woord 'educatie' impliceert het hele proces van het sociale leven waardoor individuen en sociale groepen leren om gewetensvol te ontwikkelen binnen en ten voordele van de nationale en internationale gemeenschappen, het geheel van hun persoonlijke vaardigheden, attitudes, talenten en kennis. UNESCO Aanbevelingen, 1974 Een allesomvattende aanpak In deze handleiding hebben we in een aantal opzichten gekozen voor een omvattende ('inclusieve') benadering van mensenrechteneducatie. Ten eerste hebben we geprobeerd om elk van de drie dimensies (kennis, vaardigheden en attitudes) in gelijke mate te bestrijken. Ten tweede zijn de activiteiten ontworpen voor een brede doelgroep, zowel qua leeftijd als qua type educatie (formele, niet-formele en informele educatie). Ten derde hebben we getracht om mensenrechteneducatie door participatieve en actieve methodes te verbinden met relevante lokale en mondiale thema s zoals ontwikkeling, milieu, interculturele relaties en vrede. We menen niet dat mensenrechteneducatie slechts als een aparte discipline kan worden benaderd. Het gebruik van participatieve werkvormen staat centraal. Studies tonen aan dat groepswerk in kleine groepen een groepsgeest helpt ontwikkelen en vooroordelen tussen de leden helpt verminderen. Groepswerk helpt ook om ingewikkelde concepten beter te begrijpen. Hetzelfde geldt voor probleemoplossende vaardigheden. Op die manier kunnen deelnemers met oplossingen voor de dag komen die van een grotere creativiteit en meer praktische zin getuigen. Al deze uitkomsten zijn belangrijke doelstellingen van mensenrechteneducatie. Dit betekent dat we jongeren op elk moment bij het leerproces dienen te betrekken. We mogen ons niet laten misleiden door de veronderstelling dat wij, als vormingswerkers, de ultieme waarheid in pacht hebben die dan aan passieve toehoorders moet overgebracht worden. Een dergelijke benadering kan mensenrechteneducatie gemakkelijk vervallen in de ergste vorm van ideologische opvoeding. Een essentieel onderdeel van de methodologie uit deze handleiding gaat uit van de idee dat jonge mensen met een grote rijkdom aan ervaring aan een educatief proces zullen deelnemen. Daarvan dient actief te worden gebruik gemaakt om een interessante en doeltreffende ontwikkeling van educatieve activiteiten te verzekeren. Vragen, vaak zelfs conflicten dienen te worden beschouwd als fundamentele educatieve hulpmiddelen die op een positieve manier kunnen worden aangepakt. Mensenrechteneducatie met jongeren Ik hoor en ik vergeet. Ik zie en ik onthou. Ik doe en ik begrijp. Confucius Het idee vat post dat aandacht moet worden besteed aan mensenrechteneducatie met/voor jongeren, niet alleen omwille van het belang voor de maatschappij, maar ook omdat jongeren dit soort activiteiten zelf waarderen en er voordeel bij hebben. Hedendaagse gemeenschappen, en in het bijzonder de jongeren, worden in toenemende mate geconfronteerd met fenomenen als sociale uitsluiting, religieuze, etnische en nationale verschillen en met de voor- en nadelen van toenemende globalisering. Mensenrechteneducatie bespreekt deze belangrijke kwesties en kan helpen om de verschillende visies, overtuigingen, attitudes en waarden in een moderne multiculturele maatschappij te begrijpen. Het helpt individuen om met dergelijke verschillen op een positieve wijze te leren omgaan. Nog belangrijker misschien is dat jongeren om mensenrechten geven; in deze context vormen ze de belangrijkste bron voor mensenrechteneducatie. Jongeren worden tegenwoordig vaak bekritiseerd om hun vermeende apathie en desinteresse voor politiek. Een aantal studies lijkt er echter op te wijzen dat het omgekeerde waar is. Onderzoek uit 2001, in opdracht van de Europese Commissie, wijst uit dat jongeren wél deelnemen aan hun samenleving, bijvoorbeeld via jongerenorganisaties en clubs. In de landen van de Europese Unie nemen gemiddeld 50% van de jongerendeel aan of zijn ze lid van één of andere organisatie (hoewel er grote verschillen bestaan van land tot land) 1. Voor zover het gaat om politieke thema s wijst een studie over de houdingen van jongeren binnen de EU uit dat mensenrechtenkwesties bovenaan hun prioriteitenlijstje staan. Na werkloosheid en misdaad, willen jongeren vooral dat hun overheden werk maken van de bescherming van mensenrechten, het milieu, de strijd tegen racisme en ongelijkheden tussen man en vrouw 2. 20 Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa

Mensenrechteneducatie en Kompas K? Ervaar jij dat jongeren niet geïnteresseerd zijn in politieke kwesties? Zo ja, waarom denk je dat dit zo is? Ervaringen overal ter wereld tonen de energie en het engagement dat jongeren in deze thematiek zullen steken als ze gezamenlijkverantwoordelijkheid kunnen nemen voor wat zij doen en leren en als deze onderwerpen op relevante en interessante manieren worden gepresenteerd. Het is onze taak als vormingswerkers om deze energie goed te gebruiken. Dat jongeren de thematiek in zich opnemen en ermee aan de slag gaan is reeds gebleken uit de talrijke bestaande programma s, gaande van kleinschalige individuele activiteiten op school of in jeugdgroepen, tot groots opgezette internationale programma s door onder meer de Raad van Europa.? Welke thema s zullen waarschijnlijk de grootste interesse van jouw groep opwekken? Actieve en participatieve methodes zijn vooral nuttig om ervoor te zorgen dat de aangebrachte stof effectief wordt opgenomen en dat leerlingen zich ten volle kunnen ontplooien. Uit de Jomtien Verklaring van 1990 Formele en niet-formele ecucatieve contexten Wat de meest aangewezen manier is om deelnemers bij de activiteiten te betrekken en een educatief proces op te zetten, hangt in grote mate af van de omgeving waarin de vormingswerker zich bevindt. Je vrijheid inzake inhoud, timing en vorm van de activiteit zal verschillen naargelang de formele, informele of niet-formele educatieve context. De activiteiten die in deze handleiding worden voorgesteld zijn ontworpen om fl exibel gebruikt te kunnen worden in al deze contexten: in jeugdgroepen, scholen, op zomerkampen, bij informele samenkomsten, enzovoorts. Informele educatie verwijst naar een levenslang proces, waarbij elk individu in zijn of haar eigen omgeving, door scholing en door eigen dagelijkse ervaring (familie, buren, markt, bibliotheek, massamedia, werk, ontspanning, ) attitudes, waarden, vaardigheden en kennis verwerft. Formele educatie verwijst naar het gestructureerd onderwijs dat gaat van basisonderwijs tot universitair onderwijs, en het behelst ook programma's voor technische en professionele training. Niet-formele educatie verwijst naar elk gepland programma van persoonlijke en sociale educatie voor jongeren met het oog op de verbetering van een waaier van vaardigheden en competenties, buiten het formele onderwijs om. Niet-formele educatie zoals die plaatsvindt in veel jeugdorganisaties en -groepen heeft de volgende kenmerken: vrijwillig; vrij toegankelijk (idealiter); een georganiseerd proces met educatieve doelstellingen; participatief en gericht op de lerende; met aandacht voor het aanleren van levensvaardigheden en voorbereiding op een actief burgerschap; gebaseerd op ervaring en actie, uitgaande van de behoeften van de deelnemers. Formele, niet-formele en informele educatie zijn complementair en wederzijds versterkende elementen van een levenslang leerproces. Deze handleiding is niet opgevat als een 'cursus' mensenrechteneducatie. De afzonderlijke activiteiten kunnen in heel verschillende omstandigheden worden uitgevoerd, in formele en minder formele contexten, op regelmatige of onregelmatige basis. Opgevoed zijn is hetgeen overblijft wanneer al hetgeen geleerd werd vergeten is. B.F. Skinner Leren is een proces dat niet enkel naar de taak van de school of andere georganiseerde educatieve gelegenheden verwijst. Deze opvatting van leren is gebaseerd op de idee dat een aanzienlijk deel van onze belangrijke educatieve ervaringen buiten het formele educatieve systeem plaatsvinden: op het werk, in families, in verschillende organisaties en bibliotheken Dr. Pasi Sahlberg in Building Bridges for Learning The Recognition and Value of Non-Formal Education in Youth Activity. Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa 21

Mensenrechteneducatie en Kompas Wees nooit bang om je stem te verheffen tegen onrechtvaardigheid, leugens en hebzucht. Als mensen overal ter wereld... dit zouden doen... dan zou dit de wereld veranderen. William Faulkner Mensenrechteneducatie als uitgangspunt voor actie Fundamenteel bij mensenrechteneducatie is de ontwikkeling van het kritisch denken, de vaardigheid om te kunnen omgaan met confl icten en actie te kunnen ondernemen. De doelstellingen van deze handleiding zijn het aanmoedigen van op solidariteit gebaseerde activiteiten en de organisatie van evenementen in de gemeenschap. Beide zijn van belang voor de ontwikkeling van vaardigheden die in verband staan met mensenrechteneducatie; zij zijn op zich ook middelen bij het streven naar de ontwikkeling van een positieve mensenrechtencultuur. Jongeren kunnen zelf een onmiddellijk verschil maken in de wereld rondom hen. Dit is een belangrijk thema geworden in de handleiding. We hebben ook een apart deel opgenomen over het ondernemen van actie (Hoofdstuk 3), dat een aantal simpele ideeën geeft voor activiteiten over mensenrechten. In aanvulling op deze sectie werd ook elke activiteit uit Hoofdstuk 2 ontworpen met het oog op het helpen ontwikkelen van enkele sleutelvaardigheden om acties te organiseren en uit te voeren in de eigen omgeving. We hebben voor een pluralistische en een 'al-doende-leert-men'-benadering gekozen, in lijn met bijvoorbeeld de Education for Democratic Citizenship (EDC)-projectaanbevelingen van de Raad van Europa. Mensenrechteneducatie wordt hier voorgesteld als een dagelijkse praktijk die zou moeten gebaseerd zijn op ervaringsleren en op leren-door-te-doen met als doel het aanwakkeren van vaardigheden en initiatieven in een voortdurend en veranderend proces. Volgende aanbevelingen voor een educatief beleid zijn ontleend aan het pakket Education for democratic citizenship: a lifelong learning perspective en zijn bedoeld om dit spontane veranderingsproces te ondersteunen: betrek vormingswerkersrechtstreeks in de ontwikkeling, opvolging, uitvoering en evaluatie van hun eigen educatieve vernieuwingen; moediging het oplossen van concrete sociale problemen aan, gebruikmakend van de knowhow en ervaring van praktijkmensen die refl ecteren; moedig educatieve veranderingen 'van onder af' aan; streef naar een grotere autonomie van educatoren zodat zij specifi eke actievormen en vormen van betrokkenheid van de lokale gemeenschap, het middenveld en de sociale partners kunnen uitwerken; moediging netwerken, gemeenschappelijke projecten en activiteiten aan, evenals communicatie tussen vormingswerkers en beleidsmensen. Internationale steun voor mensenrechteneducatie De Raad van Europa Voor de lidstaten van de Raad van Europa zijn mensenrechten meer dan als veronderstellingen bedoeld: mensenrechten maken deel uit van hun juridisch bestel en zouden integraal moeten deel uitmaken van de opvoeding van jongeren. De Europese staten hebben in grote mate bijgedragen aan de belangrijkste proclamatie van mensenrechten in de 20 e eeuw, namelijk de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM), die door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties werd aangenomen op 10 december 1948. Het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) dat bindend is voor alle lidstaten van de Raad van Europa is geïnspireerd op de UVRM en werd twee jaar later aangenomen. De Aanbeveling R(85)7 aande lidstaten van de Raad van Europa (aangenomen door de Raad van Ministers op 14 mei 1985) heeft te maken met lesgeven en leren over mensenrechten in scholen. Dit document benadrukt dat alle jongeren over mensenrechten moeten leren, als deel van hun voorbereiding op een leven in een pluralistische democratie. Deze benadering wordt langzamerhand geïncorporeerd in de verschillende Europese landen en instellingen. 22 Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren Raad van Europa