Inhoud Over de auteurs / v Voorwoord / xix 1 Mediation / 1 1.1 De opkomst van mediation in Nederland / 1 1.2 De geschiedenis van mediation in Nederland / 2 1.3 Grondslagen van mediation / 4 1.4 Wat is mediation? / 6 1.5 Het belang van mediation voor betrokkenen en organisaties / 9 1.6 Mediation in een juridische en sociaal-psychologische context / 11 1.7 Mediation en ADR / 13 1.7.1 Bevorderen van het onderhandelingsproces / 14 1.7.2 Bovenpartijdige geschillenbeslechting / 15 1.7.3 Andere vormen van ADR / 18 1.8 Kenmerken van mediation / 19 1.8.1 Onderscheidende kenmerken / 19 1.8.2 Een vergelijking met andere methoden van conflictoplossing / 20 1.9 Wanneer mediation wel en niet toepassen? / 21 1.10 Besluit / 22 2 Communicatie / 23 K. van Oyen 2.1 Taal / 23 2.1.1 Samenwerkingsbeginsel / 23 2.1.2 Taalhandelingen / 25 2.1.3 Drogredenen / 27 2.2 Vier aspecten van communicatie / 28 2.2.1 Beschrijving van de aspecten / 29 2.2.2 Interpreteren van de aspecten / 31 2.3 Gedragsverandering / 32 2.3.1 Drie noodzakelijke stappen / 32 2.3.2 Veranderen van gedrag / 33 2.3.3 Een attitude wijzigen / 35 2.3.4 De betekenis voor mediation / 36 2.3.5 Besluit / 37 ix
3 Conflicten / 39 H.C.M. Prein 3.1 Inleiding / 39 3.1.1 Wat is een conflict? / 39 3.1.2 Positieve kanten van conflicten / 40 3.2 Twee soorten conflicten / 41 3.2.1 Zakelijke of taakinhoudelijke conflicten: de structurele achtergrond van conflicten / 41 3.2.2 Sociaal-emotionele conflicten: de psychologische achtergrond van conflicten / 46 3.2.3 Het belang van emoties in conflicten / 48 3.3 De dynamiek van conflicten: conflict als proces / 53 3.3.1 Psychologische escalatiemechanismen / 53 3.3.2 Het escalatiemodel van Glasl / 56 3.3.3 De relevantie van het escalatiemodel voor mediation / 60 4 Onderhandelen / 63 4.1 Wat is onderhandelen? / 63 4.2 Tien manieren om onderhandelingen moeilijk te maken / 65 4.3 Onderhandelingsstijlen / 67 4.3.1 Vier onderhandelingsstijlen / 67 4.3.2 Combinaties van onderhandelingsstijlen / 68 4.4 Effectief onderhandelen / 69 4.4.1 Samenwerken / 69 4.4.2 Empathie en assertiviteit / 70 4.5 Vormen van onderhandelen / 70 4.5.1 Distributief of positioneel onderhandelen / 71 4.5.2 Integratief of probleemoplossend onderhandelen / 71 4.6 De meerwaarde van belangenverschillen en belangentegenstellingen / 71 4.7 Van distributie naar integratie en weer terug / 76 4.8 Hoofdregels van integratief onderhandelen / 76 4.9 Barrières / 77 4.10 Het onderhandelingsproces / 78 4.10.1 Voorbereiden / 79 4.10.2 Exploratie (discussie) / 80 4.10.3 Suggesties doen / 83 4.10.4 Loven en bieden / 83 4.10.5 Wilsovereenstemming vastleggen / 84 5 Het mediationproces / 87 H.J. Bonenkamp 5.1 Inleiding / 87 5.2 Voorbereidingsfase / 88 5.2.1 Inleiding / 88 x
5.2.2 Een opdrachtgever neemt contact op met de mediator / 88 5.2.3 Een partij neemt contact op met de mediator / 89 5.2.4 De mediator neemt contact op met (een van de) partijen / 89 5.2.5 Er vinden intakegesprekken plaats / 91 5.2.6 Er worden dossiers toegezonden / 93 5.2.7 De mediator stuurt informatie aan partijen / 94 5.2.8 Datum en locatie afspreken / 94 5.2.9 Voorbereiden op het eerste gesprek / 94 5.2.10 Het einddoel van de voorbereidingsfase / 94 5.2.11 Mogelijke complicaties en valkuilen / 95 5.3 Plenaire mediation: openingsfase / 95 5.3.1 Inleiding / 95 5.3.2 De kennismaking / 96 5.3.3 Toelichting op het mediationproces / 96 5.3.4 Het verifiëren van commitment, vertrouwelijkheid en mandaten / 97 5.3.5 Het bieden van structuur, een vooruitblik op het mediationproces en de spelregels / 99 5.4 Plenaire mediation: de exploratiefase / 100 5.4.1 Inleiding / 100 5.4.2 Partijen voelen zich inhoudelijk en emotioneel gehoord / 101 5.4.3 Deëscalatie en vermindering van spanning / 103 5.4.4 Van onnuttige naar nuttige informatie / 104 5.4.5 Van verleden naar toekomst / 106 5.5 Plenaire mediation: de draai- en categorisatiefase / 107 5.5.1 Inleiding / 107 5.5.2 Het perspectief / 107 5.5.3 Naar de essentie / 108 5.5.4 Complete onderhandelingsagenda / 109 5.5.5 Categoriseren van de belangen, vaststellen van belangenclusters en vaststellen van een onderhandelingsvolgorde / 109 5.6 Plenaire mediation: de onderhandelingsfase / 110 5.6.1 Inleiding / 110 5.6.2 Creativiteit stimuleren: eerst opties genereren, dan pas onderhandelen / 111 5.6.3 Werken met package-deals / 112 5.6.4 Parkeren bij impasses / 112 5.6.5 Het belang van objectieve criteria / 112 5.7 Plenaire mediation: de besluitvormingsfase / 113 5.7.1 Inleiding / 113 5.7.2 De tussenafrondingsfase / 113 5.7.3 Besluitvormingsfase / 114 5.7.4 De vervolgprocedure / 114 5.8 De afsluitingsfase / 115 5.8.1 Inleiding / 115 5.8.2 Vaststellingsovereenkomst / 115 5.8.3 Afsluitingsrituelen / 115 xi
6 Betrokkenen / 117 K. van Oyen en J.A.Th.M. de Waart 6.1 Deelnemers en niet-deelnemers / 117 6.1.1 Deelnemers / 117 6.1.2 Niet-deelnemers / 118 6.1.3 Keuze van de deelnemers / 118 6.2 Partijen / 119 6.2.1 Welke partijen nemen deel aan de mediation? / 119 6.2.2 Definitie partij / 119 6.2.3 Wanneer is een partij geschikt voor mediation? / 119 6.2.4 Vertegenwoordiging / 120 6.2.5 Kwaliteiten van de vertegenwoordiger / 121 6.2.6 Contact met de achterban / 122 6.3 Mediator / 122 6.3.1 De taken van de mediator / 122 6.3.2 De competenties van de mediator / 124 6.3.3 Op peil houden van kennis en vaardigheden / 126 6.3.4 Co-mediator / 126 6.3.5 Interne en externe mediator / 128 6.4 Derden / 129 6.4.1 De verwijzer / 129 6.4.2 Opdrachtgever / 130 6.4.3 Adviseur / 130 6.4.4 Partijbegeleider / 131 6.4.5 De derde-belanghebbende en de derde-betrokkene / 132 6.5 Mediation met groepen / 133 6.5.1 Vormen / 133 6.5.2 Kenmerken / 134 6.5.3 Werkvormen / 136 7 Culturele diversiteit / 139 B.A. de Vries 7.1 Inleiding / 139 7.2 Interculturele mediation in sociaal-wetenschappelijk perspectief / 140 7.3 Cultuur / 141 7.3.1 Overleving en sociaal leren / 141 7.3.2 Subculturen / 143 7.3.3 Subjectiviteit en misverstanden / 143 7.3.4 Culturele dimensies volgens Hofstede / 145 7.3.5 Zichtbare en onzichtbare aspecten / 146 7.4 Verandering van cultuur / 148 7.4.1 Systeemtheorie van interculturele transformatie (SIT) / 148 7.4.2 De cultuurschok / 149 7.4.3 De ontkrachtende gebeurtenis / 150 xii
7.5 Consequenties voor de intercultureel mediator / 151 7.6 Interculturele mediation in vogelvlucht / 155 7.7 Man-vrouwverschillen / 156 H.C.M. Prein 7.7.1 Bestaan er man-vrouwverschillen bij mediation? / 156 7.7.2 Achtergronden van man-vrouwverschillen / 159 7.7.3 Besluit / 162 8 Interventies / 165 H.C.M. Prein 8.1 Inleiding / 165 8.1.1 Wat is interveniëren? / 165 8.1.2 Onderscheid tussen inhoud en proces / 166 8.2 Gesprekstechnieken van de mediator / 168 8.2.1 Open en actief luisteren / 168 8.2.2 Reflecteren of spiegelen / 168 8.2.3 Parafraseren / 169 8.2.4 Samenvatten / 170 8.2.5 Positief heretiketteren: neutraliseren, normaliseren, gemeenschappelijk maken / 170 8.2.6 Vraagtechnieken voor een mediator / 172 8.3 Interventies in bijzondere situaties / 175 8.3.1 Hanteren van emoties / 175 8.3.2 Hanteren van impasses en vastzittende situaties / 178 8.3.3 Hanteren van machtsverschillen / 182 M.C.P.H. Houben 8.3.4 Hanteren van ruziemodellen / 190 D.H.D. MacGillavry 8.4 Gescheiden zittingen: de caucus / 191 8.4.1 Het begrip caucus / 191 8.4.2 Pendeldiplomatie / 192 8.4.3 Randvoorwaarden voor de caucus / 193 8.4.4 De caucus en de neutrale positie van de mediator / 194 8.4.5 Advies / 197 8.5 Valkuil bij interventies: de reddersdriehoek / 197 9 Benaderingen / 201 9.1 Inleiding / 201 9.2 Faciliterende en evaluatieve mediation / 201 xiii
9.3 Transformatieve mediation / 205 H.C.M. Prein 9.4 Narratieve mediation / 214 C. Bos 10 Juridische aspecten / 223 10.1 Is mediation juridisch? / 223 10.2 De noodzaak van een schriftelijke mediationovereenkomst / 224 10.3 Het tussentijdse verslag / 227 10.4 De verantwoordelijkheid voor de inhoud van de vaststellingsovereenkomst / 228 10.5 Een van het recht afwijkende uitkomst / 230 10.6 Aansprakelijkheid van de mediator / 233 10.7 Besluit / 233 11 Ethische aspecten / 235 en K. Iest 11.1 Ethiek: waarom? / 235 11.2 Het morele kompas van de mediator / 236 11.3 Professionaliteit en ethiek / 236 11.4 Uitgangspunten van beroepsethiek / 237 11.4.1 Onpartijdigheid en onafhankelijkheid / 238 11.4.2 Honorarium / 239 11.4.3 Toewijding, efficiëntie en deskundigheid / 240 11.4.4 Vertrouwelijkheid en geheimhouding / 240 11.4.5 Collegialiteit / 241 11.4.6 De wet als grens? / 241 11.4.7 Toetsen van ethisch handelen / 242 11.5 Methoden om beroepsethiek te bevorderen / 242 11.5.1 Zelfreflectie, intervisie en collegiaal overleg / 243 11.5.2 Aankaarten en bespreken / 243 11.5.3 Transparantie / 243 11.5.4 Sturend optreden / 244 11.5.5 Ethisch handelen waarborgen / 244 11.5.6 De zaak overdragen / 244 11.5.7 Mediation afbreken / 244 11.6 Ethiek en klachten / 245 11.6.1 Klachtbehandeling / 245 11.6.2 Lering uit tuchtzaken / 246 12 Institutionele aspecten / 251 P. Walters 12.1 Inleiding / 251 12.2 Structurering / 253 xiv
12.2.1 Formele structurering / 253 12.2.2 Organisatorische structurering / 261 12.3 Onafhankelijke kwaliteitsborging / 264 12.3.1 Persoonscertificatie van Mediators / 264 12.3.2 Positie certificatieschema / 269 13 Doorverwijzen / 271 M. Pel 13.1 Het belang van adequaat verwijzen / 271 13.1.1 Verwijzers: wie en waarom / 272 13.1.2 Valkuilen bij verwijzen naar mediation en kerncompetenties van de doorverwijzer / 274 13.2 Kennis, houding en vaardigheden van de verwijzer / 275 13.2.1 De keus voor mediation: wie kiest / 275 13.2.2 Succesindicatoren / 276 13.2.3 Keuzemotieven van partijen / 278 13.2.4 Invloed van de verwijzer op deelname, verloop en resultaat van de mediation / 278 13.2.5 Kennis over diverse methoden van conflictbeëindiging / 281 13.2.6 Voorlichting over kenmerken en effecten van mediation / 282 13.2.7 Timing en keuze van de methode van verwijzen / 283 13.2.8 Besluit / 284 13.3 Het verwijzingsgesprek / 284 13.3.1 In gesprek met een of meer conflictpartijen / 286 13.3.2 De keus voor het type van conflictoplossing: zelf oplossen of laten beslissen / 286 13.3.3 Voorlichting over mediation / 287 13.3.4 Vragen en weerstanden / 288 13.3.5 Toetsen onderhandelingsbereidheid, onderhandelingsruimte en escalatiegraad / 289 13.3.6 Bespreken van de rol van adviseurs en achterban / 292 13.3.7 Indien mediation: de keus voor de mediator en het organiseren van het eerste gesprek / 292 13.4 De mediator als verwijzer / 293 14 Toepassingen / 295 14.1 Echtscheiding / 295 B.E.S. Chin-A-Fat 14.1.1 Ontwikkeling / 295 14.1.2 Conflicten / 296 14.1.3 Kenmerken / 296 14.1.4 Betrokkenen / 297 14.1.5 Experimenten Scheidings- en Omgangsbemiddeling / 299 14.1.6 Recente politieke ontwikkelingen / 300 14.2 Forensische mediation / 300 C.A.R.M. van Leuven xv
14.2.1 Definitie en historische ontwikkeling / 300 14.2.2 De deskundigenbenoeming / 302 14.2.3 De inhoud van de opdracht aan de deskundige / 303 14.2.4 Mediation en onderzoek / 304 14.2.5 Rapportage / 305 14.2.6 De plaats van forensische mediation binnen ADR / 305 14.3 Gezondheidszorg / 306 A.A. van den Berg 14.3.1 Conflicten / 306 14.3.2 Betrokkenen / 307 14.3.3 Kenmerken / 307 14.4 Omgeving / 310 14.4.1 Buurtbemiddeling / 310 C. Hogenhuis 14.4.2 Herstelbemiddeling: een brug tussen slachtoffer en dader / 314 J.M.L.A. Frijns en J.H. Mooren 14.4.3 Milieu en ruimtelijke ordening / 317 L.F. Wiggers-Rust 14.5 Onderwijs / 321 14.5.1 Sociaal-emotionele en taakinhoudelijke conflicten / 321 M. Thiebout 14.5.2 Leerlingbemiddeling / 326 C.L. van Eldik Thieme 14.6 De overheid / 330 14.6.1 Conflicten in de publieke sfeer / 330 14.6.2 Betrokkenen / 331 14.6.3 Kenmerken / 332 14.7 Werk / 337 T. Fluitsma, H.S. Merens-Riedstra en K. Iest 14.7.1 Arbeidsconflicten / 337 14.7.2 Betrokkenen / 338 14.7.3 Kenmerken / 340 14.7.4 Marktsector en overheid / 342 14.8 Zakelijke mediation / 343 A.J.A.J. Eijsbouts en M.A. Schonewille 14.8.1 Conflicten / 344 14.8.2 Betrokkenen / 344 14.8.3 Ontwikkeling van mediation in het bedrijfsleven / 345 14.8.4 Kenmerken / 346 14.9 Internationale zakelijke mediation / 352 en A.H.D. Ingen Housz 14.9.1 Conflicten / 352 14.9.2 Betrokkenen / 352 14.9.3 Kenmerken / 352 xvi
15 Internationale politiek / 359 G.C.A. Junne 15.1 Internationale politieke conflicten / 359 15.2 Bekende voorbeelden / 360 15.2.1 Vier voorbeelden / 360 15.2.2 Lessen voor mediation / 362 15.3 Mediation in breder perspectief / 364 15.3.1 Aandacht voor de achterban / 364 15.3.2 Omgaan met asymmetrie / 364 15.3.3 Een proactieve houding / 365 15.3.4 Verantwoording nemen voor concessies / 365 15.3.5 Timing is cruciaal / 366 15.3.6 Elkaar voor de voeten lopen / 366 15.3.7 Voldoende draagvlak / 366 15.3.8 Voorbeelden uit het verleden / 367 15.3.9 Het belang van nazorg / 367 15.4 Besluit / 367 Literatuur per hoofdstuk / 369 Trefwoordenregister / 391 xvii