Brancherapport Zakelijke dienstverlening Markt, trends, ontwikkelingen en risico s
Inhoud 3 ICT-dienstverlening 12 Advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren 20 Organisatieadvies-, onderzoeks- en PR-bureaus 27 Reclamebureaus 32 Architecten- en ingenieursbureaus 39 Schoonmaakbedrijven 43 Uitzendbureaus 2
ICT-dienstverlening De markt De ICT-dienstverlening is onderdeel van de ICT-markt. ICT-dienstverleners adviseren hun klanten over automatisering of voeren activiteiten uit als: ontwikkeling van nieuwe ICT-programmatuur implementatie van nieuwe ICT-programmatuur onderhoud, vernieuwing en aanpassing van ICT-programmatuur beheer van websites, servers en databanken. Figuur 1. Aantal ICT-dienstverleners verdeeld over subbranches en werknemersklassen (per 1 januari 2014) 1 2 3-5 5-10 10-20 20-50 50-100 100 Totaal 20.435 1.980 990 765 515 330 125 85 25.225 Subbranches Software Softwareontwikkeling IT-dienstverlening Adviesbureaus op het gebied van IT Beheer van computerfaciliteiten Overige IT-dienstverlening 11.915 860 495 445 300 200 70 40 14.325 985 85 45 40 20 10 5 0 1.190 4.970 405 165 150 85 75 15 15 5.880 Webhosting Gegevensverwerking, 3.790 420 210 155 90 40 5 5 4.715 webhosting e.d. Webportals 2.195 380 135 70 30 20 5 5 2.840 Bron: CBS, augustus 2014 Totaal 44.290 4.130 2.040 1.625 1.040 675 225 150 54.175 Figuur 1 laat de verdeling van ICT-dienstverleners zien naar type activiteiten en naar omvang van het aantal ame onen. 3
ICT is bij de meeste bedrijven een vast onderdeel geworden in alle onderdelen van het bedrijfsproces, zoals inkoop, voorraadbeheersing, productie en marketing & verkoop. De markt voor softwareontwikkeling ontwikkelt zich daardoor razendsnel. Consumenten en bedrijven verwachten dat gegevens overal en altijd snel voorhanden zijn. Deze 7x24 dienstverlening zorgt ervoor, dat de eisen aan de beschikbaarheid en de betrouwbaarheid van IT-systemen en de uitgaven die daar mee gepaard gaan, steeds hoger worden. De markt groeit dankzij een toename aan bestedingen aan innovatieve cloudoplossingen (gedeelde infrastructuur), zowel privaat als publiek. Mede door de opkomst van cloud computing is het verdienmodel van softwarebedrijven aan het veranderen van verkoop op basis van licenties naar Sofware-as-a-Service (SaaS). Relatief zijn er veel kleine, jonge bedrijven actief in deze markt. De markt voor IT-dienstverleners is de laatste jaren juist gekrompen. Deze bedrijven zijn conjunctuurgevoelig en hebben te maken met verzadigde markten, de overgang naar nieuwe verdienmodellen en toenemende (internationale) concurrentie. Grote IT-dienstverleners hebben massaontslagen doorgevoerd en veel ontslagen werknemers zijn als zzp er doorgegaan. In de markt voor webhosting is een toenemende vraag naar beheer van de infrastructuur (zoals back-ups en beveiliging) en een kant-en-klaar platform. De vraag naar diensten zoals IaaS (Infrastructure-as-a-Service) en PaaS (Platform-as-a-Service) neemt toe. Een belangrijke trend is dat steeds meer apparaten verbonden zijn met internet. Dit wordt ook wel het internet der dingen genoemd. De toename van cybercriminaliteit zorg ervoor, dat beveiliging een steeds belangrijker thema wordt. De datastromen die organisaties, overheden en burgers creëren, verdubbelen naar schatting iedere twee jaar. Organisaties zien zich daardoor geconfronteerd met een complexe, snelgroeiende berg data. Big Data is het fenomeen dat het gebruik van de door mensen, software, computers en sensoren gegenereerde data ons betere analyses, plannen en beslissingen in het vooruitzicht stelt. Big Data zorgt voor groei in de markt voor ICT dienstverleners. 4
Feiten en cijfers De branche van ICT-dienstverlening bestaat uit ruim 54.000 bedrijven. In totaal werken er ongeveer 43.000 zelfstandigen in de branche. Deze zijn voornamelijk te vinden onder bedrijven met 1 of 2 ame onen. De bedrijven met 3 tot 10 ame onen vormen met ruim 2.000 bedrijven een kleine groep. Ruim 2.000 ICT-dienstverleners hebben meer dan 10 werknemers in dienst. MKB bedrijven (tot 100 ame onen) leveren de grootste bijdrage aan de werkgelegenheid in de branche met ongeveer 56% van de banen. Grootzakelijke bedrijven (100 of meer ame onen) zijn goed voor circa 44% van de banen. De meeste ICT-dienstverleners houden zich bezig met ontwikkeling van software. In 2013 telde de branche ruim 8.000 bedrijfsoprichtingen. De gerealiseerde omzet in 2013 bedroeg circa 25 miljard. Figuur 2 laat de omzetontwikkeling zien in de ICT-dienstverlening in de periode 2005-2013 en de verwachting voor 2014 en 2015, afgezet tegen de economische groei. De branche is sterk gevoelig voor de stand van de economie. In economisch minder goede tijden hebben bedrijven in de branche te kampen met flinke terugval in de omzetten. De branche heeft tussen 2005 en 2008 een sterk groeitempo gekend. Als gevolg van de economische en financiële crisis tussen 2008 en 2013 zijn de omzetten flink gedaald, met een opleving in 2011. In 2014 en 2015 wordt een groei in de omzet verwacht, die sterker is dan de groei van de economie. In totaal werd in 2013 circa 25 miljard omzet gerealiseerd, waarvan circa 23,2 voor rekening van softwareontwikkelaars en IT-dienstverleners en 1,8 voor rekening van webhosting bedrijven. Figuur 2. Index omzetontwikkeling bij ICT-dienstverleners en het bruto binnenlands product (BBP) 120 115 110 Index (2010 = 100) 105 100 95 90 85 80 75 70 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ICT-dienstverleners BBP Prognose Bron: CBS, CPB, EIM (2014 & 2015) 5
Figuur 3. ICT-dienstverlening: ontwikkeling aantal oprichtingen en opheffingen 9.000 8.000 7.000 6.600 7.970 6.760 8.000 7.285 8.020 6.000 5.995 5.730 5.000 4.000 3.000 3.170 3.785 3.920 3.040 3.420 4.410 2.000 1.000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Opheffingen De ICT-dienstverlening is een branche met veel bedrijfsdynamiek. Er zijn relatief veel bedrijfsoprichtingen. In 2009 en 2010 tijdens de kredietcrisis is er weliswaar een kleine dip geweest, maar sinds 2011 ligt het aantal bedrijfsoprichtingen weer op circa 8.000 per jaar. Het aantal bedrijfsopheffingen is sterk gestegen sinds 2011. De ICT-dienstverlening behaalde volgens CBS-cijfers tussen 2009 en 2012 gemiddeld een bedrijfsresultaat van circa 9%. Dat is hoger dan het marktgemiddelde (6,5%), maar lager dan het gemiddelde van de zakelijke dienstverlening (12%). Bron: CBS 6
Figuur 4. Bedrijfskosten naar kostencategorie vergeleken binnen de sector en met het totale bedrijfsleven Kostencategorie Software en IT- dienstverlening Webhosting Zakelijke dienstverlening Totale bedrijfsleven Inkoop 31,2% 36,7% 31,8% 68,9% Personeel 44,9% 33,6% 45,9% 13,9% Huisvesting & energie 3,1% 3,6% 3,6% 2,5% Apparatuur & inventaris 0,8% 1,1% 0,8% 0,8% Vervoersmiddelen 3,6% 1,8% 2,9% 1,9% Verkoop 1,9% 7,9% 1,8% 1,7% Communicatie 0,9% 1,1% 0,9% 0,3% Overig 9,3% 8,1% 8,8% 7,0% Afschrijvingen 4,4% 6,0% 3,3% 2,9% Totaal 100% 100% 100% 100% Bron: CBS, 2012 Uit figuur 4 blijkt, dat het grootste gedeelte van de kosten gemaakt wordt door oneel en door inkoop. Vergeleken met het totale bedrijfsleven zijn de huisvestingskosten relatief hoog. Vergeleken met andere zakelijke dienstverleners zijn de vervoers- en afschrijvingskosten van softwareontwikkelaars en IT-dienstverleners relatief gezien hoog. Het oneel rijdt in duurdere auto s en reist veel. Volgens een meting van het EIM waren er in 2010 in het MKB circa 8.500 onenauto s en 1.400 bestelauto s (exclusief leaseauto s). Daarnaast wordt er relatief veel afgeschreven op computerapparatuur. Bij webhosting bedrijven zijn de apparatuur- en inventaris-, verkoop-, communicatie- en afschrijvingskosten relatief hoog. Deze bedrijven investeren veel in servers en internet dataverkeer. 7
Figuur 5. ICT-bestedingen door consumenten, overheid en bedrijven Figuur 6. Bestedingen aan software naar type drager 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 33.588 34.298 2.050 2.187 5.553 5.739 5.800 5.835 6.035 6.353 14.150 14.184 Networking equipment Hardware, incl. Office en Backoffice Services Software Telco services 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 6.035 6.353 980 1.238 931 1.232 4.124 3.883 Public Cloud Hosted & Private Cloud On premises 2013 2014 (verwachting) 2013 2014 (verwachting) Bron: Nederland ICT Bron: Nederland ICT De totale bestedingen door consumenten, overheid en bedrijven aan ICT groeien naar verwachting met 2,1% in 2014. De explosief stijgende bestedingen aan clouddiensten hebben een aanjagende werking op de totale ICT-bestedingen. Alle segmenten maken groei door. De segmenten Networking equipment, Backoffice equipment (opslag) en Software maken een zeer sterke groei door. Het segment Hardware doet het goed, mede doordat bestedingen aan tablets en smartphones sterk blijven toenemen. Het Telecomsegment ten slotte blijft stabiel, per saldo door een toename van bestedingen aan datadiensten en een afname van bestdingen aan belminuten, sms en vaste telefonie. Trends, ontwikkelingen, risico s en verzekeringsbehoeften De meest gesloten verzekeringen binnen de ICT-dienstverlening zijn onenauto, bedrijfsaansprakelijkheid en brand. Verzekeringen op het gebied van AOV en rechtsbijstand worden ook vaak gesloten. Er zijn specifieke verzekeringsproposities voor ICT ers op de markt op het gebied van beroeps- en bedrijfsaansprakelijkheid, brand en bedrijfsschade, computer- en machinebreuk-verzekeringen en cybercriminaliteit. De brancheorganisatie biedt mantelcontracten voor verzekeringen. Belangrijke trends en ontwikkelingen bieden aanknopingspunten voor een goed advies met betrekking tot verzekeringsproducten. Die trends en ontwikkelingen en hun uitwerking op bedrijfsrisico s zijn hieronder in een aantal thema s bijeengebracht. 8
Markt en regelgeving Trends & ontwikkelingen Het gebruik van ICT blijft verder groeien. Dat geldt zowel in de zakelijke als in de particuliere markt. De afhankelijkheid van ICT neemt bij veel bedrijven toe. Uitval van ICT-functies kan ondernemingen soms volledig platleggen. Deze trend leidt tot meer vraag naar specialistische kennis over de inzet van ICT bij het optimaliseren van bedrijfsprocessen. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van cloud computing, zoals cloudapplicaties (software-as-aservice oftewel SaaS), cloudplatforms (platform-as-a-service oftewel PaaS) en cloud infrastructuur (infrastructure-as-a-service oftewel IaaS). Dit kan via publieke of private servers of via gedeelde hosted servers. Gebruikers willen software, platforms en infrastructuur gebruiken op het moment dat het } hen uitkomt. Online dienstverlening door het bedrijfsleven blijft verder toenemen. Internet wordt steeds meer gebruikt om te winkelen, te vergelijken en om aankopen te doen. Dit leidt tot meer omzet voor gespecialiseerde ICT-dienstverleners die hiervoor de systemen leveren. De hoeveelheid data die wordt gecreëerd is groter dan de beschikbare opslagcapaciteit. Hierdoor moeten keuzes gemaakt worden wat wel en wat niet opgeslagen wordt. ICT biedt veel mogelijkheden tot innovaties. Voorbeelden hiervan zijn 3D-printing en elektrische en zelfsturende auto s. Volgens een berekening van het Amerikaanse Center for Strategic and International Studies (CSIS) bedraagt de schade van cybercriminaliteit aan de Nederlandse economie ongeveer 1,5% van het bruto nationaal product, oftewel circa 8,8 miljard. Er wordt steeds meer aandacht besteed aan Big Data analytics om processen beter te laten verlopen. Risico s De afhankelijkheid van ICT leidt bij veel bedrijven tot extra uitgaven ten behoeve van risicobeheersing bij uitval van ICT-systemen. Verzekeringen op het gebied van machinebreuk, computer- en elektronica, bedrijfsschade, reconstructie en extra kosten kunnen hierbij een rol spelen. Het aanbieden van cloud computing diensten brengt nieuwe security risico s met zich mee. Een adequate beroepsaansprakelijkheidsverzekering en rechtsbijstandverzekering en heldere algemene voorwaarden zijn daarom steeds belangrijker. Groei van online dienstverlening leidt tot nieuwe vraagstukken rond aansprakelijkheid. Dat speelt ondermeer bij onvoldoende beveiliging of bij fouten in de programmatuur. Naast goede leveringsvoorwaarden kan een beroeps- of bedrijfsaansprakelijkheidsverzekering hierbij een rol spelen. Security risico s en cybercriminaliteit nemen toe. Goed risicomanagement op dit gebied wordt steeds belangrijker. Er zijn inmiddels speciale verzekeringen tegen cybercriminaliteit op de markt. Technologie & innovatie Trends & ontwikkelingen Van ICT-dienstverleners wordt verwacht dat zij op de hoogte zijn van de laatste trends op het gebied van ICT, zoals smartphones, Internet, televisie, social media en nieuwe online diensten, zoals Dropbox en diensten van Google. De verschillende media en online platforms zijn steeds meer met elkaar geïntegreerd. Een relatief nieuwe snel opkomende technologie is 3D-printen. 3D-printers maken het mogelijk om digitale data om te zetten in objecten. Bedrijven en consumenten kunnen tegenwoordig beschikken over relatief betaalbare 3D-printers, waarmee ze snel en eenvoudig objecten van kunststof kunnen printen. Volgens onderzoeksbureau Gartner zullen de wereldwijde bestedingen aan 3D-printers in 2017 uitgroeien tot rond de 4,1 miljard. Steeds meer apparaten zijn verbonden met internet. Dit wordt ook wel het internet der dingen genoemd. In het topsectorenbeleid van de overheid heeft ICT een belangrijke rol in de ambitie om te behoren tot de top vijf kenniseconomieën. Deze rol komt ook naar voren in zogenaamde doorbraakprojecten met ICT, die zich onder andere richten op het MKB, Energie en ICT en Big Data. Steeds meer bedrijven besteden het beheer van hun datacenters uit. Naar schatting 80 procent van alle serverbased computing zal in 2020 uitbesteed zijn. 9
Risico s De integratie van verschillende media en online platforms brengt kansen met zich mee, maar ook risico s. De risico s liggen voornamelijk op het gebied van diefstal en/of verlies van bedrijfsgevoelige data. Dit kan leiden tot aanzienlijke verliezen bij opdrachtgevers. De aansprakelijkheid hiervoor dient goed afgedekt te zijn. Door de opkomst van nieuwe technologieën ontstaan nieuwe businessmodellen en nieuwe bedrijven. De verzekeringsrisico s en daaraan verbonden premies zullen opnieuw bekeken moeten worden. Het belang van cyber security wordt nog groter, met steeds meer apparaten om ons heen met een link naar het internet. Dit kan zelfs impact hebben op de veiligheid. Personeel Trends & ontwikkelingen Er is steeds meer specialisatie in vakkennis en expertise. In de softwareontwikkeling is een tekort aan specialisten. Er is sprake van een mismatch van vraag en aanbod op opleidingsniveau. De vraag naar ICT ers met HBO+ niveau of hoger is groter dan het aanbod van HBO studenten. Er is sprake van een oververtegenwoordiging van MBO studenten ten opzichte van de vraag. Het aandeel werknemers met een flexibele arbeidsrelatie is gegroeid van 13% in 2008 naar 16% in 2012. Dit is wel lager dan gemiddeld in de zakelijke dienstverlening. Op de lange termijn wordt een stabilisatie van dit aandeel verwacht. Ook is er een grote groep zzp ers actief in de branche, die zelfstandig werken of in een flexibele netwerkorganisatie met andere zelfstandigen. Ongeveer 15% van de ame onen is zelfstandig Belangrijkste risico s op ziekte en arbeidsongeschiktheid voor ICT ers zijn overspannenheid en pees- en spierklachten. De toename aan te verwerken informatie en data kan zorgen voor een toename van het risico op overspannenheid. Risico s Het tekort aan gespecialiseerd en hoger opgeleid ICT-oneel leidt in tijden van een groeiende economie tot spanning op de arbeidsmarkt, toename van ziekteverzuim door hoge werkdruk en in ernstige gevallen zelfs tot arbeidsongeschiktheid. Preventie, verzuimbegeleiding en re-integratie, bijvoorbeeld op het gebied van burnout en pees- en spierklachten, en goede inkomensverzekeringen zijn in de branche steeds belangrijker. Voor zzp ers is het risico op verlies van inkomen bij arbeidsongeschiktheid en het risico op een pensioengat groot. Een specifiek aanbod voor zzp ers kan toegevoegde waarde leveren. Daarbij valt te denken aan producten op het gebied van (beroeps)aansprakelijkheid, arbeidsongeschiktheid en (bancaire) lijfrente. Ondernemers zijn wettelijk verplicht om een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) uit te voeren. Binnen de branche is er een vrijwillig bedrijfstakpensioenfonds voor de Informatie- Communicatie- en Kantoortechnologiebranche (pensioenfonds ICK) en er is een cao ICK, die niet algemeen verbindend is verklaard. Beide gelden alleen voor leden van de werkgeversvereniging ICT. Overige bedrijven actief in de ICT sector kunnen op vrijwillige basis gebruik maken van het pensioenfonds. Duurzaamheid Trends & ontwikkelingen Computers, smartphones, datacenters en communicatienetwerken verbruiken aanzienlijke hoeveelheden elektriciteit. Om die reden draagt ICT-apparatuur flink bij aan CO2-uitstoot. Schattingen van het verbruik liggen tussen de 5% en 10% van het totale energieverbruik. De sector heeft binnen de MeerjarenAfspraken (MJA) Energie-efficiëntie, afgesproken om voor 2020 een energie-efficiencyverbetering overeengekomen van 30% ten opzichte van 2005 te leveren. Er komt steeds meer ICT-apparatuur op de markt en de levensduur wordt korter. De verantwoorde inzameling van gebruikte ICT-apparatuur voor recycling wordt daarmee steeds meer van belang. ICT-bedrijven stellen andere sectoren in staat om duurzamer te functioneren, oftewel het vergroenen met ICT. 10
Belangrijke organisaties Nederland ICT, branchevereniging van IT-, telecom-, internet- en officebedrijven. Mantelcontracten voor verzekeringen op het gebied van zorg, ongevallen, oonlijke verzekeringen voor werknemers, WEGAM, WIA, AOV en ziekteverzuim. Bron De in dit brancherapport gebruikte informatie is gebaseerd op openbaar beschikbare gegevens zoals van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Kamer van Koophandel (KvK), Economisch Instituut Midden- en Kleinbedrijf (EIM), UWV en brancheorganisaties. 11
Advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren De markt Advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren zijn onderdeel van de markt voor zakelijke dienstverlening. Ze adviseren bedrijven over specialistische onderwerpen of voeren activiteiten uit als: juridische procedures en rechtszaken administratieve taken of belastingzaken boekhouding of de controle daarop. Figuur 1. Aantal advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren verdeeld over subbranches en werknemersklassen (1 januari 2014) Juridische dienstverlening Subbranches 1 2 3-5 5-10 10-20 20-50 50-100 100 Totaal Advocatenkantoren 5.765 820 645 570 235 100 25 25 8.185 Rechtskundige 4.440 315 100 50 35 20 0 5 4.965 adviesbureaus Notarissen 670 50 210 305 135 30 0 5 1.405 Deurwaarders 115 20 20 35 35 25 5 10 265 Octrooibureaus 200 20 15 15 10 5 5 5 275 Administratieve dienstverlening Registeraccountants 1.335 135 110 125 95 45 15 15 1.875 Accountantskantoren 2.220 335 240 255 150 75 25 15 3.315 Boekhoudkantoren 12.880 1.620 750 385 90 30 5 5 15.765 Belastingconsulenten 3.235 355 205 185 65 20 0 5 4.070 Overige administratiekantoren 3.690 340 185 125 65 40 5 5 4.455 Totaal 34.550 4.010 2.480 2.050 915 390 85 95 44.575 Bron: CBS, augustus 2014 12
Figuur 1 laat de verdeling van deze groep bedrijven zien naar type activiteiten en naar omvang van het aantal ame onen. Gespecialiseerde zakelijke dienstverleners bestaan als beroepsgroep al vrij lang. De meeste van dit soort bedrijven bestaan al sinds de industriële revolutie. Klanten zijn voor het merendeel bedrijven en daarnaast ook consumenten. De branche is sterk georganiseerd in meerdere belangenorganisaties, waaronder brancheorganisaties, ordes en registers. De markt voor juridische dienstverlening is ondanks de crisis de afgelopen jaren beperkt gegroeid. Het aantal bedrijven is veel sterker gegroeid, waardoor sprake is van een toenemende concurrentie in de markt. Enerzijds is sprake van buitenlandse toetreders en anderzijds van een toename van het aantal zzp ers. Door het ontstaan van nieuwe vormen van dienstverlening en nieuwe prijsmodellen is er sprake van een sterke prijsconcurrentie. Geografisch is de advocatuur sterk geconcentreerd rond Amsterdam, de Zuidas (nationaal). De economische crisis en de verslechtering van het betalingsgedrag heeft geleid tot meer werk voor deurwaarders en incassobureaus. Wel is er sprake van een verschuiving van inning naar preventie. Het aantal octrooiaanvragen is de afgelopen jaren gegroeid en levert daardoor meer werk op voor octrooibureaus. Spin-off programma s van universiteiten en subsidies zijn belangrijke drijvers hiervoor. Notariskantoren zijn sterk afhankelijk van de woningmarkt en bedrijfsoprichtingen. Daardoor hebben deze kantoren veel geleden onder de economische crisis. Administratieve dienstverleners hebben een negatieve impact ondervonden van de economische crisis. De economie is gekrompen, waardoor er minder administratief werk te doen was. Daarnaast is er sprake van een sterke automatisering van de administratie en toename van online boekhoudprogramma s. 13
Feiten en cijfers De branche van advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren bestaat uit ruim 44.500 bedrijven. In totaal werken er ongeveer 38.000 zelfstandigen in de branche. Deze zijn voornamelijk te vinden onder bedrijven met 1 of 2 ame onen. De bedrijven met 3 tot 10 werknemers vormen met ruim 4.500 bedrijven een grote groep. Bijna 1.500 bedrijven uit deze groep zakelijke dienstverleners hebben meer dan 10 werknemers. MKB bedrijven (tot 100 ame onen) leveren de grootste bijdrage aan de werkgelegenheid in de branche met ongeveer 62% van de banen. Grootzakelijke bedrijven (100 of meer ame onen) zijn goed voor circa 38% van de banen. De grootste groep bedrijven binnen deze branche wordt gevormd door de boekhoudkantoren. In 2013 telde de branche bijna 4.400 bedrijfsoprichtingen. De gerealiseerde omzet in 2013 bedroeg ongeveer 15,4 miljard. Figuur 2 laat de omzetontwikkeling zien bij advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingadviseurs in de periode 2005-2013 en de verwachting voor 2014 en 2015, afgezet tegen de economische groei. De omzet van administratief dienstverleners is veel conjunctuurgevoeliger dan de omzet van juridische dienstverleners. Bij juridisch dienstverleners is sinds 2007 sprake van een omzetstijging. Alleen in 2013 is de omzet beperkt gedaald. De verwachting is dat in 2014 en 2015 de groei doorzet. Bij administratief dienstverleners is sinds 2010 sprake van een omzetdaling. De verwachting is dat in 2014 de omzet licht daalt en pas in 2015 weer verbetert. In totaal werd in 2013 circa 15,3 miljard omzet gerealiseerd, waarvan 5,9 miljard door juridisch dienstverleners en 9,4 miljard door administratief dienstverleners. Figuur 2. Index omzetontwikkeling bij advocaten, notarissen, accountants, administraie- en belastingkantoren en het bruto binnenlands product (BBP) 115 110 Index (2010 = 100) 105 100 95 90 85 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Juridische-dienstverleners Administratieve dienstverlerers BBP Bron: CBS, CPB, Rabobank (2014) EIM (2015) Prognose 14
Figuur 3. Advocaten, notarissen, accountants, administraie- en belastingkantoren: ontwikkeling aantal oprichtingen en opheffingen 6.000 5.000 4.385 4.735 5.240 4.395 4.395 4.000 3.835 3.665 3.000 2.000 2.470 2.795 2.890 2.165 2.265 2.340 2.920 1.000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Opheffingen De branche kent minder bedrijfsdynamiek dan bijvoorbeeld de branche van ICT-dienstverleners. Het aantal bedrijfsoprichtingen ligt relatief wat lager. Sinds 2010 is het aantal bedrijfsoprichtingen gedaald. In 2013 was het aantal ongeveer even groot als in 2007. Het aantal bedrijfsopheffingen is juist gestegen sinds 2010. De branche behaalde gemiddeld tussen 2009 en 2012 een bedrijfsresultaat van circa 19%. Dat is hoger dan het marktgemiddelde (6,5%) en hoger dan het gemiddelde van de zakelijke dienstverlening (12%). 15
Figuur 4. Bedrijfskosten naar kostencategorie vergeleken binnen de sector en met het totale bedrijfsleven Kostencategorie Juridische dienstverleners Administratief dienstverleners Zakelijke dienstverlening Totale bedrijfsleven Inkoop 8,4% 9,0% 31,8% 68,9% Personeel 52,3% 59,1% 45,9% 13,9% Huisvesting & energie 9,5% 6,6% 3,6% 2,5% Apparatuur & inventaris 1,3% 0,8% 0,8% 0,8% Vervoersmiddelen 1,7% 3,7% 2,9% 1,9% Verkoop 2,4% 1,8% 1,8% 1,7% Communicatie 1,9% 1,4% 0,9% 0,3% Overig 19,4% 13,6% 8,8% 7,0% Afschrijvingen 3,2% 4,1% 3,3% 2,9% Totaal 100% 100% 100% 100% Uit figuur 4 blijkt, dat het grootste gedeelte van de kosten gemaakt wordt door oneel. Binnen de zakelijke dienstverlening is dit zelfs relatief hoog. Er wordt relatief veel uitgegeven aan huisvesting en energie, het meeste nog door juridische dienstverleners. De sterke concentratie van advocaten aan de Zuidas in Amsterdam dragen hieraan bij. Juridisch dienstverleners besteden relatief veel aan inventaris. Administratief dienstverleners besteden relatief veel aan vervoersmiddelen. Volgens een meting van het EIM waren er in 2010 in het MKB circa 11.000 onenauto s (exclusief leaseauto s). Trends, ontwikkelingen en risico s De meest gesloten verzekeringen binnen de branche zijn auto, brand en aansprakelijkheid. Verzekeringen op het gebied van AOV worden ook vaak gesloten. Juridische dienstverleners worden ondermeer betaald vanuit auto- (letselschade) en rechtsbijstandverzekeringen. Er zijn specifieke verzekeringen op de markt voor de verschillende beroepsgroepen op het gebied van beroepsaansprakelijkheid. Verschillende brancheorganisaties bieden mantelcontracten voor verzekeringen. Belangrijke trends en ontwikkelingen bieden aanknopingspunten voor een goed advies met betrekking tot verzekeringsproducten. Die trends en ontwikkelingen en hun uitwerking op bedrijfsrisico s zijn hieronder in een aantal thema s bijeengebracht. 16
Markt en regelgeving Trends & ontwikkelingen De Nederlandse overheid bezuinigt steeds meer op gesubsidieerde rechtshulp voor minder draagkrachtige burgers. Eind 2013 heeft het Europese Hof van Justitie de vrije advocaatkeuze onderstreept. Consumenten mogen zelf hun advocaat kiezen bij het gebruik maken van een rechtsbijstandverzekering voor een gerechtelijke of administratieve procedure. Bedrijven zijn steeds minder bereid de hoge uurtarieven van advocaten te betalen. Dit zorgt voor meer werk bij rechtskundig adviesbureaus, deurwaarders en incassobureaus, die vaker lagere tarieven rekenen en nieuwe business modellen hanteren zoals no-cure-no-pay constructies. Notariskantoren zien in 2014 hun omzetten weer groeien als gevolg van een stijging van de woningverkopen en een toename van het aantal testamenten, huwelijkse voorwaarden en samenlevingscontracten. In sommige gevallen staat de functie van notaris onder druk, doordat voor bepaalde diensten, zoals bijvoorbeeld een periodieke gift, mensen niet meer langs de notaris hoeven. Daarnaast treden branchevreemde partijen, zoals de HEMA, toe tot de branche. In de markt voor deurwaarders en incassobureaus verschuift de behoefte van opdrachtgevers van het innen naar het voorkomen van vorderingen. Voor accountants worden de audit-regels steeds strenger en daarmee de kosten hoger, terwijl tegelijkertijd de tarieven onder druk staan vanwege sterke concurrentie in de markt. Accountants gaan hierdoor meer op zoek naar winstgevende adviesdiensten. Dit kan echter wel conflicten opleveren. Onafhankelijkheid wordt steeds belangrijker voor het imago van de accountant. Inmiddels mogen accountants beursgenoteerde klanten niet tegelijkertijd adviseren en controleren. Accountants krijgen steeds vaker vragen op het gebied van inkomensverzekeringen en pensioen. Sommige accountantskantoren kiezen er daarom voor om een deel van hun werknemers de Wft-modules Inkomen en Pensioen te laten behalen. Risico s Een toename van het gebruik van het recht op vrije advocaatkeuze kan hogere kosten voor rechtsbijstandverzekeraars met zich meebrengen, die hierdoor mogelijk de premies zullen verhogen.. Rechtsbijstand-, aansprakelijkheid- en kredietverzekeringen zijn belangrijke bronnen van inkomsten voor juridische dienstverleners. Bij de verschuiving van inning naar preventie bij gerechtsdeurwaarders en incassobureaus kunnen kredietverzekeraars en bedrijven die kredietwaardigheid informatie leveren, zoals Graydon en Dun & Bradstreet, een rol in spelen. De toename in complexiteit en de strengere eisen rondom onafhankelijkheid en transparantie kunnen van invloed zijn op de (beroeps)aansprakelijkheid. Assurantietussenonen en verzekeraars kunnen een rol spelen bij de ondersteuning van accountantskantoren op het gebied van vragen over inkomens- en pensioenverzekeringen. Technologie & innovatie Trends & ontwikkelingen Het aanbod van online en telefonisch juridisch advies neemt toe. De tarieven voor deze diensten liggen aanzienlijk lager dan voor oonlijk advies. Advocatenkantoren gebruiken steeds vaker software gericht op efficiënter werken, zoals urenregistratie en kantoormanagementsoftware. Er is sprake van voortschrijdende digitalisering. Enerzijds automatiseren steeds meer bedrijven de administratie, waardoor er minder werk op dit gebied te doen is voor administratief dienstverleners. Anderzijds worden steeds meer eisen gesteld ten aanzien van het digitaal aanleveren van gegevens en rapportages door administratief dienstverleners. Het gebruik van online boekhouden blijft groeien. Het geeft bedrijven de mogelijkheid via internet hun gegevens in te voeren en een overzicht van alle grootboekposten te krijgen op elk gewenst moment. Doordat veel mensen zakelijk toegang hebben tot internet, neemt het risico van verspreiding van vertrouwelijke bedrijfsgegevens toenemen. Cybercriminaliteit neemt de laatste jaren sterk toe. 17
Risico s Juridisch en administratief dienstverleners beheren vaak veel belangrijke data van klanten. Schade hieraan door brand, cybercriminaliteit of verlies van data dient zoveel mogelijk voorkomen te worden. Preventieadviezen en goede dekkingen op het gebied van brand, dataverlies en cybercrime zijn belangrijk. Aansprakelijkheidsverzekeringen kunnen risico s op claims op dit gebied afdekken. Ook goede afspraken met leveranciers van dataopslag en rechtsbijstandverzekeringen kunnen van belang zijn. De toename van het gebruik van software zorgt ervoor dat het bedrijfsproces hiervan in toenemende mate afhankelijk wordt. Verzekeringen op het gebied van computer en elektronica, bedrijfsschade, reconstructie en extra kosten kunnen de risico s op schade afdekken. Innovatieve bedrijfsmodellen (bijvoorbeeld internetaanbieders) kennen mogelijkerwijs een ander risicoprofiel. Hierdoor wordt aanpassing in de bestaande dekkingen wenselijk of zelfs noodzakelijk. Goed risicomanagement op het gebied van internet security risico s wordt steeds belangrijker. Inmiddels zijn specifieke cybercriminaliteit verzekeringen op de markt voor de risico s van diefstal van gegevens via het internet. Personeel Trends & ontwikkelingen Personeel is in deze branche de motor van de onderneming. Relatief is er veel aanbod vanuit de verschillende juridische en administratieve studies. Ongeveer 15% van de werknemers heeft een flexibele arbeidsrelatie. Dit is minder dan gemiddeld (19%). Het aantal zelfstandigen is gegroeid van 19% in 2010 tot 22% in 2013. Psychische klachten zijn de belangrijkste oorzaken van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid onder advocaten. De advocatuur gaat gebukt onder een veelheid werkgerelateerde problemen zoals werkdruk, samenwerkingsproblemen en een moeizame balans tussen werk en privé. Bij accountantskantoren is er een sterke vraag naar ervaren accountants. Door de omzet- en margedruk zullen accountantskantoren hun oneelsbestand steeds meer inrichten op de bezetting die door het jaar heen nodig is. Piekperiodes, zoals in de eerste vier maanden van het jaar, zullen steeds meer worden opgevangen door flexwerkers of zzp ers. In de arbeidsmarkt van belastingadviseurs verschuift de vraag van belastingadvieskantoren, die op termijn minder oneel nodig hebben, naar de Belastingdienst, die juist meer fiscalisten nodig hebben. Risico s Hoge werkdruk en stress kunnen leiden tot arbeidsongeschiktheid. Preventie, verzuimbegeleiding en re-integratie en goede inkomensverzekeringen zijn in de branche steeds belangrijker. De inzet van meer flexwerkers bij accountants zorgt ervoor dat advies op het gebied van de mogelijkheden van eigenrisicodragerschap voor de Ziektewet-flex en WGA belangrijker worden. Voor zzp ers is het risico op verlies van inkomen bij arbeidsongeschiktheid en het risico op een pensioengat groot. Een specifiek aanbod voor zzp ers kan toegevoegde waarde leveren. Daarbij valt te denken aan producten op het gebied van (beroeps)aansprakelijkheid, arbeidsongeschiktheid en (bancaire) lijfrente. In deze branche is er alleen voor medewerkers in het notariaat een beroepspensioenfonds. Er is geen algemeen verbindend verklaarde cao. Ondernemers zijn wettelijk verplicht om een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) uit te voeren. 18
Belangrijke organisaties Balieplus (advocaten). Mantelcontracten voor verzekeringen op het gebied van cybercriminaliteit, AOV, beroepsaansprakelijkheid, oonlijke verzekeringen voor werknemers, zorg, collectief ongevallen, WIA, ziekteverzuim en goodwill (bij overlijden van een vennoot) en pensioen. Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG) Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB) Vereniging voor Letselschade Advocaten (LSA) Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) Nederlandse Orde van Administratie- en Belastingdeskundigen (NOAB). Mantelcontract voor verzekeringen op het gebied van beroepsaansprakelijkheid. Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (NOB) Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) De Nederlandse Orde van Accountants- Administratieconsulenten (NOvAA) Nederlandse Orde van Accountans en Accountantskantoren (NOVAK). Mantelcontracten voor verzekeringen op het gebied van beroeps-/bedrijfsaansprakelijkheid, rechtsbijstand, auto, brand, bedrijfsschade, computer, zakenreis, AOV, ziekteverzuim, WIA, ongevallen, zorg, Carrière Stop Polis (ORV). Nederlandse Vereniging van Rechtskundige Adviseurs (NVRA) Register Belastingadviseurs (RB) Stichting Notarieel pensioenfonds (SNPF, beroepspensioenfonds) Samenwerkende Registeraccountants en Accountants- Administratieconsulenten (SRA) Vereniging van accountants- en belastingadviesbureaus (VLB) Bron De in dit brancherapport gebruikte informatie is gebaseerd op openbaar beschikbare gegevens zoals van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Kamer van Koophandel (KvK), Economisch Instituut Midden- en Kleinbedrijf (EIM), UWV en brancheorganisaties. 19
Organisatieadvies-, onderzoeks- en PR-bureaus Organisatieadvies-, onderzoeks- en PR-bureaus zijn een onderdeel van de markt van zakelijke dienstverleners. Ze adviseren over specialistische zaken en voeren taken voor klanten uit als: ontwikkeling en implementatie van organisatievormen onderzoek naar en advies over markten, klanten, strategie, organisatie, processen & systemen marketing en PR-activiteiten projectmanagement en interim-management. De markt Figuur 1. Aantal reclamebureaus verdeeld over subbranches en werknemersklassen (1 januari 2014) Subbranches Management advies Organisatieadviesbureaus 1 2 3-5 5-10 10-20 20-50 50-100 100 Totaal 71.790 4.540 1.345 920 470 265 65 35 79.340 Public relationsbureaus Overige managementadviesbureaus 2.250 185 85 75 45 15 5 0 2.660 10.420 760 295 210 90 65 15 10 11.865 Marktonderzoek Markt- en opinieonderzoekbureaus 4.570 405 210 170 100 65 20 10 5.550 Totaal 89.030 5.800 1.935 1.375 705 410 105 55 99.415 Figuur 1 laat de verdeling van deze groep bedrijven zien naar type activiteiten en naar omvang van het aantal ame onen. 20