TNO Informatiemaatschappij Voortgang vraaggestuurde programma s Topsector HTSM / ICT Roadmap 2013

TNO-rapport TNO Informatiemaatschappij Voortgang vraaggestuurde programma s Topsector HTSM / ICT Roadmap 2013 Informatiemaatschappij Brassersplein 2 2612 CT Delft Postbus 5050 2600 GB Delft www.tno.nl T +31 88 866 70 00 F +31 88 866 70 57 infodesk@tno.nl Datum 5 maart 2014 Auteur(s) Gabriela Bodea, Freek Bomhof, Rob Koenen, Nicole de Koning, Rob Kooij, Erik Peeters, Berry Vetjens Oplage 1 Aantal pagina's 49 Aantal bijlagen 0 Regievoerend Departement Autorisatie Ministerie van Economische Zaken Erik Fledderus, algemeen directeur TNO Informatiemaatschappij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan. 2013 TNO

TNO-rapport 2 / 49 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 2 VP ICT Infrastructuren... 4 2.1 Inleiding... 4 2.1.1 Visie en doelstellingen... 4 2.1.2 Programmalijnen... 6 2.2 Highlights in het VP in 2013... 7 2.3 Uitvoering in 2013... 10 2.3.1 Technisch robuuste infrastructuren... 10 2.3.2 Kwaliteit en betrouwbaarheid... 11 2.3.3 Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning... 12 2.4 Bijstelling richting 2014... 13 2.4.1 Proces... 13 2.4.2 Uitkomst bijstelling... 14 2.5 Output... 15 2.5.1 Peer-reviewed journal papers... 16 2.5.2 Conferentie papers... 17 2.5.3 TNO rapporten... 19 2.5.4 Overige publicaties... 19 2.5.5 Afstudeer/stageverslagen... 20 2.5.6 Standaardisatie bijdragen... 20 2.5.7 Promoties... 20 3 VP ICT Infostructuren... 21 3.1 Inleiding... 21 3.1.1 Visie en doelstellingen... 21 3.1.2 Programmalijnen... 22 3.2 Highlights in het VP in 2013... 26 3.3 Uitvoering in 2013... 27 3.3.1 Big data evolution... 27 3.3.2 Media and content delivery... 28 3.3.3 Privacy and identity... 29 3.3.4 Information enabled empowerment... 30 3.3.5 Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning... 30 3.3.6 TKI Regeling... 30 3.4 Bijstelling richting 2014... 31 3.4.1 Proces... 31 3.4.2 Uitkomst bijstelling... 31 3.5 Output... 33 3.5.1 Peer-reviewed journal papers... 33 3.5.2 Conferentiepapers... 34 3.5.3 TNO rapporten... 36 3.5.4 Overige publicaties... 38 3.5.5 Afstudeer/stageverslagen... 39 3.5.6 Standaardisatiebijdragen... 39 3.5.7 Promoties... 47 3.5.8 Overige voordrachten en demonstraties... 48 3.5.9 Octrooi-aanvragen... 49

TNO-rapport 3 / 49 1 Inleiding Deze rapportage is allereerst een verantwoording van de vraaggestuurde programma's op hoofdlijnen. ln overeenstemming met het verzoek van EZ zal TNO een aanduiding van de hiermee gemoeide projecten en hun resultaten op de website TNO plaatsen. Voor thema Vlla, lct, zijn binnen TNO een tweetal vraaggestuurde programma s te onderscheiden, te weten VP ICT lnfrastructuren en VP ICT lnfostructuren.

TNO-rapport 4 / 49 2 VP ICT Infrastructuren 2.1 Inleiding 2.1.1 Visie en doelstellingen Nederland is in toenemende mate afhankelijk van technisch hoogstaande ICT infrastructuren. Voor economisch cruciale sectoren, zoals handel en industrie is een goed functionerende, betrouwbare ICT infrastructuur een absolute voorwaarde. Maar ook in maatschappelijke zin is de afhankelijkheid van de ICT infrastructuur groot. lmmers, treinverkeer, veiligheid en zorg zijn inmiddels ondenkbaar zonder ondersteuning vanuit lct. En onze dagelijkse boodschappen kunnen in veel gevallen alleen worden afgerekend met gebruik van een modern communicatie netwerk. Het belang van lct voor de samenleving zal in de toekomst alleen nog maar toenemen. zo zal ook op het vlak van duurzaamheid en energie de rol van lct steeds groter worden. Door bijvoorbeeld de inzet van zogeheten smart grids in de energievoorziening binnen huishoudens zal op een veel efficiëntere manier met energie kunnen worden omgegaan. Dit vraagt echter wel om een hoge continuïteit en beschikbaarheid van de benodigde onderliggende ICT infrastructuren. Er moet een omslag komen van expliciet wantrouwen ten aanzien van ICT naar impliciet vertrouwen. Volgens een studie van Booz & Company is de economische impact van vertrouwen in ICT enorm. Het verschil tussen de economische waarde van de digitale economie in 2012 voor het best case scenario (veel vertrouwen in ICT) en het worst case scenario (weinig vertrouwen in ICT) werd voor de EU-27 door Booz & Company ingeschat op 124 miljard 1. Volgens een extrapolatie van Ernst & Young op basis van deze inschatting is dit bedrag in 2014 voor Nederland 2.4 miljard 2. De ICT infrastructuur, die bestaat uit bijvoorbeeld breedbandvoorzieningen, telecom netwerken, lt systemen en databases, kan dus worden beschouwd als in toenemende mate - onlosmakelijk verbonden met de overige dienstverlening in het dagelijks leven. Zo heeft inmiddels 82% van alle Nederlandse huishoudens een breedband aansluiting 3. Dat is binnen Europa één van de hoogste percentages. Daar staat wel tegenover dat bijvoorbeeld voor abonnees die alleen mobiele data afnemen, de prijs die per gigabyte moet worden betaald, het hoogste is in Europa. 4 De beschikbaarheid van een goede ICT infrastructuur geldt verder als een belangrijke basisvoorwaarde voor de ontwikkeling van nieuwe, innovatieve diensten. Met "beschikbaar" wordt bedoeld: migratie aspecten tot voldoende bandbreedte, voldoende dekkingsgraad, voldoende dienstenkwaliteit, voldoende connectiviteit, voldoende integratie van vaste en mobiele netwerken, etc. Vaak wordt er gekeken naar beschikbaarheid van hardware, maar de kwaliteit, betrouwbaarheid en kwetsbaarheid van systemen (door bugs of cyber-attacks) is meestal niet bekend. 1 Digital Confidence, Sleutel tot de digitale groei van morgen, Booz & Company, 2008 2 Groeien door vertrouwen, Ernst & Young, 2011. 3 http://statline.cbs. nl/ 4 Rewheel, EU27 mobile data cost competitiveness report - May 2013

TNO-rapport 5 / 49 Daarom moeten de systemen en netwerken ook integraal over de keten van dienstverlening heen bekeken worden. Het belang hiervan wordt onderschreven door de stakeholders. Bovendien is kwaliteit en betrouwbaarheid van de dienstverlening in sterke mate afhankelijk van het, in de tijd vaak sterk toenemende, gebruik van de ICT infrastructuur. Om die reden zijn ook lange termijn strategieën voor uitbreiding en technologische vernieuwing van de infrastructuur van cruciaal belang, alsmede het omgaan met de risico's voor verstoringen in het proces van migratie naar een nieuwe technologie. Een recent voorbeeld hiervan is de ontwikkeling van 4e generatie mobiele toegangsnetwerken, zoals LTE en LTE Advanced, en de migratie naar deze technologie vanuit 3e generatie mobiele toegangsnetwerken. Overigens speelt niet alleen de beschikbaarheid van de ICT infrastructuur een grote rol. ook dient er gekeken te worden naar de robuustheid, dat wil zeggen de mate waarin diensten nog steeds geleverd kunnen worden als een deel van de infrastructuur (tijdelijk) niet beschikbaar is door storingen ten gevolge van systeemfouten of door oorzaken van buitenaf, variërend van cyber attacks tot (natuur)rampen. Een voorbeeld van het laatste is de grote brand die in april 2012 uitbrak op een industriegebied in Rotterdam, die deels oversloeg naar een locatie van Vodafone met één van hun grootste netwerkcentrales. Als gevolg hiervan werd circa een kwart van de ruim 5 miljoen klanten (particulier, klein zakelijk, groot zakelijk) van Vodafone door deze storing getroffen 5. Een positief gevolg hiervan is overigens dat de Nederlandse mobiele operators overeenstemming hebben bereikt over nationale roaming, d.w.z. het gebruiken van elkaars mobiele netwerken tijdens storingen. Een ander voorbeeld betreft de storing in de zomer van 2013 waardoor klanten van KPN 6 en T-Mobile 7 die in het buitenland verbleven, niet konden bellen of internetten met hun mobiele telefoon. De systemen en netwerken dienen bovendien duurzaam te zijn. Volgens recente inzichten draagt lct op dit moment voor ongeveer twee procent bij aan het energieverbruik van onze economie, wat ongeveer gelijk staat aan de bijdrage van de gehele luchtvaartsector. Interessant is dat het elektriciteitsgebruik van lct ongeveer voor 70% binnen huishoudens valt 8. Gegeven de verwachte doorgroei van ICT en internet in onze samenleving, zal dit energieverbruik verder toenemen. Volgens sommige scenario's groeit het totale energieverbruik in de economie van 2005 tot 2020 met ruim 15 procent, maar het energieverbruik door ICT met bijna 85% 9! Het belang van vitale ICT infrastructuren blijkt verder uit de centrale rol die ICT speelt in verschillende ontwikkelingen rond het concept, zoals smart cities, smart cars, smart homes etc. De smart beweging is een poging om mensen, bedrijven en zelfs de maatschappij, in staat te stellen om te gaan met de toenemende 5 Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing, Jaargang 10, Nummer 3, Juni 2012 6 http://nos.nl/artikel/534979-500-claims-kpn-na-franse-storing.html 7 http://nos.nl/artikel/538012-storing-bij-tmobile-in-buitenland.html 8 Electricity Consumption and Efficiency Trends in European Union - Status Report 2009, JRC, 2009 9 V Coroama, L M Hilty (2009), Energy Consumed vs. Energy Saved by ICT A Closer Look. In: Environmental Informatics and Industrial Environmental Protection: Concepts, Methods and Tools, 23rd International Conference on Informatics for Environmental Protection, Berlin

TNO-rapport 6 / 49 dynamiek en complexiteit van hedendaagse systemen. Het VP biedt innovatieve oplossingen voor betrouwbare en toekomstvaste ICT-infrastructuur die nodig is door dergelijke 'smart' systemen. De doelstelling van dit VP is het streven om de lct infrastructuur als vanzelfsprekend en alom aanwezig als gas, water en elektra te maken, met voldoende hoge beschikbaarheid en dienstenkwaliteit. We spreken in dat verband van vitale ICT infrastructuren: netwerken en systemen waarvan het functioneren in toenemende mate bepalend is voor het maatschappelijke en economisch verkeer. De scope omvat nadrukkelijk zowel de breedbandvoorzieningen en telecom netwerken als de lt systemen, databases en applicaties die hier gebruik van maken om de eerder genoemde dienstverlening mogelijk te maken. 2.1.2 Programmalijnen Het programma laat zich vertalen in twee programmalijnen: De eerste is "technisch robuuste infrastructuren": het creëren van robuuste vaste en mobiele netwerken door ontwikkeling en aanpassing van netwerk en security technologieën. De programmalijn bevat ook Green ICT aspecten: ontwikkeling energie efficiënte ICT alsmede indicatoren en meetmethodes om groene aspecten van ICT te kwantificeren. Partners binnen deze programmalijn in 2013 zijn o.a. KPN, Nokia siemens Networks, Ericsson, imlnds, France Telecom, Ziggo, UPC, Delta, SURFnet, Alcatel-Lucent, Ericsson, BT, FT, Orange en de UvA. De partners in italics zijn mede-investeerders binnen deze programmalijn, via een bedrijfsbijdrage binnen een PPS project, of via een andere mixed-funding constructie. De tweede programmalijn betreft "Kwaliteit en betrouwbaarheid'': ontwikkeling/optimalisatie van ICT voor veiligheid en betrouwbaarheid door architectuur- en procesdesign en service-, continuïteits- en security management. Partners binnen deze programmalijn in 2013 zijn o.a. ABN AMRO, Rabobank, ING, Fox-lT, lvl, Fraunhofer, Turksat satellite communications, Consulintel, Ziggo, UPC, NPO, Vodafone. De partners in italics zijn mede-investeerders binnen deze programmalijn, via een bedrijfsbijdrage binnen een PPS project. Voor beide programmalijnen geldt ook een aansluiting met de academische wereld via twee deeltijdhoogleraren (prof.dr.ir. Hans van de Berg, Universiteit Twente en prof.dr.ir. R.E. Kooij; TU Delft) en twee ondersteunde A.l.O. trajecten, op het gebied van cloud computing en anomalie detectie. De sturing op een toenemend aantal PPS / EZ co-fin projecten heeft zich in 2013 wederom uitbetaald. Het aantal PPS projecten met financiële investering van bedrijven is van 2 (2010), via 4 (2012) naar 7 gestegen in 2013. De bedrijfsbijdragen voor deze projecten komen sinds 2013 direct in aanmerking voor de TKI grondslag. Het programma is uitstekend aangesloten op beleidsagenda s. De aansluiting met de Digitale Agenda.NL loopt enerzijds via de actielijn Meer ruimte voor ondernemers om slimmer te werken (onderwerpen Productiviteit en cloud computing en Een energie-efficiënte ICT sector), anderzijds via de actielijn Digitale

TNO-rapport 7 / 49 veiligheid en vertrouwen (onderwerpen Schone computers door aanpak van botnets, Netwerken die beschikbaar zijn en Veilige ICT-producten). In het verlengde van deze actielijnen kunnen we ook de ontwikkeling van de Nationale Cyber Security Strategie rekenen. Het VP is aangesloten bij de volgende actielijnen binnen de NCSS: Inrichting Nationaal Cyber Security Centrum, Opstellen dreiging- en risicoanalyses, Vergroten weerbaarheid van vitale infrastructuur, Stimuleren onderwijs en onderzoek. Het VP heeft voorts regelmatig overleg met het sinds begin 2012 opererende Nationale Cyber Security Centrum (NCSC), i.h.b. met de kennismanager van het NCSC. De relevantie van de onderwerpen die binnen het VP worden opgepakt, werd recentelijk (december 2013) nog belicht in de brief van minister Kamp 10 aan de kamer waarin hij zijn middellange termijnvisie op telecom, media en internet schetst. Veiligheid en continuïteit van de ICT infrastructuren worden daar benoemd als één van de key issues die de beleidsagenda vormen voor de middellange termijn. Overigens heeft de VP manager op uitnodiging deelgenomen aan twee workshops georganiseerd door EZ, die hebben geleid tot bovengenoemde middellange termijnvisie. Tot slot, omdat het VP heeft bijgedragen aan de HTSM/ ICT Roadmap voor de Topsectoren, met bijdrages op het gebied van security en vitale ICT, is de programmering van het VP ook hiermee uitstekend in lijn. De aansluiting met de Europese Digitale Agenda wordt gerealiseerd middels de onderwerpen Vertrouwen en beveiliging en Snelle en ultrasnelle toegang tot Internet. 2.2 Highlights in het VP in 2013 Binnen het VP zijn in 2013 de volgende drie highlights gerealiseerd. 1. Het project 4GBB/Hybrid FttH met G.Fast Het 4GBB consortium (www.4gbb.eu) onderzoekt diverse aspecten van een hybride fiber-koper oplossing die een kosteneffectief ultra breedbandig aansluitnet mogelijk moet gaan maken. Het consortium is een Europese samenwerking die dit nieuwe concept heeft bedacht en uitgedragen. In de periode (2009-2012) heeft het onder het CELTIC label de haalbaarheid ervan aangetoond, de standaardisatie van de bijbehorende koper technologie (G.fast) geïnitieerd (in ITU en BBF) en ook de industrie daarvoor mondiaal in beweging heeft gekregen. Dat (eerste) project is in 2012 door Celtic als excellent beoordeeld en heeft in maart 2013 daarvoor ook de CELTIC Gold award 2013 gekregen. Het consortium werkt inmiddels in een vervolg project samen dat "Hybrid Fiber-Copper Connectivity via G.fast" heet (HFCC/G.fast, CELTIC, 2013-2014). Het bestaat op dit moment uit ondermeer Ericsson, BT, TNO, Lund 10 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/12/23/kamerbriefover-middellangetermijn-visie-op-telecommunicatie-media-en-internet.html

TNO-rapport 8 / 49 University, Orange, Adtran, Marvel, FTW, Sckipio, Telefonica, Dension BS en Telnet. TNO vervult al vanaf het eerste begin binnen een leidende rol in dat consortium, waaronder het karakteriseren van het koperen aansluitnet, en heeft zo al veel kunnen bereiken. Het simpele gegeven dat de vraag naar breedband maar blijft groeien en dat straks de vierde generatie Breedband (4GBB, tot 1 Gb/s) onvermijdelijk wordt, vraagt om een oplossing. Tot nog toe hadden Telco s voor die bandbreedte eigenlijk alleen glasvezel tot in de woning tot hun beschikking (Full FttH) om daarmee de opmars van de kabelaars bij te kunnen houden. Maar de uitrol van glasvezel stagneert en de enorme investeringskosten zijn daarvan een oorzaak. Vooral de dichtbevolkte stedelijke gebieden blijven achter. Maar daar hebben we nu de mogelijkheid van "Hybrid FttH" aan toegevoegd. Het hergebruik van de laatste 20-200m (bestaande) telefonie bekabeling in een glasvezel netwerk brengt een enorme kostenbesparing met zich mee (veel minder graaf/installatie kosten). Hierdoor zal 4GBB veel eerder en op veel meer plekken en voor veel meer huishoudens beschikbaar gaan komen dan wanneer dit alleen via Full FttH had gekund. En dichtbevolkte stedelijke gebieden vormen tezamen het grootste deel van de markt. Impact 4GBB project in het kort in de project periode 2009-2012 hebben we al het volgende bereikt: (a) de haalbaarheid is aangetoond van een hybride FttH oplossing voor 4GBB (tot 1 Gb/s) waarbij de laatste 20-200m wordt gerealiseerd door bestaand telefonie bekabeling te hergebruiken (b) standaardisatie voor de daarvoor benodigde koper technologie is geïnitieerd ("G.fast" in ITU-T-SG15-Q4) (c) de industrie is mondiaal in beweging gekregen om die technologie ook daadwerkelijk te gaan te ontwikkelen. (d) In 2013 is daaraan het volgende toegevoegd: via een geografische deployment studie is voor de centra van Amsterdam en Den Haag doorgerekend wat het kosten voordeel is (investering van Hybrid FTTH is slecht 30-40% van die van Full FTTH), en hoe een G.fast uitrol er in praktijk uit zal gaan zien (aantal graaf meters, aantal knooppunten, grootte van die knooppunten, etc) (e) De ITU heeft inmiddels "consent" bereikt voor de G.fast standaard. Vanuit het consortium zijn er al meer dan 100 standaardisatiebijdragen voor geleverd (voor ITU en BBF). Ook TNO heeft diverse bijdragen geschreven waardoor de industrie een veel beter inzicht heeft gekregen in het elektrisch gedrag van het kopernet, zijn de TNO kabelmodellen geaccepteerd, zijn er nieuwe door TNO ontdekte overspraak fenomenen nu algemeen bekend geworden, en rekent de industrie aan G.fast met door TNO aangeleverde kabelmetingen. (f) TNO heeft de kennis ook op tal van overige plaatsten uitgedragen, waaronder het DSL seminar, het Broadband World Forum, en in diverse workshops voor industriële partners en telco s. Internationaal is TNO heel zichtbaar op dit gebied. (g) Gaande het onderzoek heeft TNO tevens diverse nieuwe software tools ontwikkeld, waaronder voor geografische analyse (GIANT), kabel modellering (TICAM), simulaties en voor metingen. En een doorontwikkeling van TICAM zal in 2014 zijn weg naar de markt vervolgen.

TNO-rapport 9 / 49 Het vervolg CELTIC project loopt van 2013-2014 en zal in februari 2014 een tussentijdse review ondergaan. De TNO participatie daarin ( Hybrid FttH met G.fast ) is een PPS project met 50% financiering van buiten TNO, en loopt van 2012-2014. Het fungeert bovendien als carrier-project voor aanvullende funding vanuit EIT ICT Labs. 2. Het project Convergerende Markten en Regelgeving Telecom, media en internet raken steeds verder met elkaar verweven op het niveau van netwerken, diensten en markten. Deze convergentie ontwikkelt zich al geruime tijd en zal de komende jaren doorgaan. Het is een inmiddels bekend fenomeen voor marktpartijen en regelgevers, die er hun gedrag zo goed en zo kwaad als dat kan op afstemmen. Marktpartijen zijn daarin vaak verder dan regelgevers: ze positioneren hun diensten en devices binnen de geconvergeerde markt en zijn zich ervan bewust dat ze daarbij de concurrentie aangaan met spelers die eerder in een andere, nog gescheiden markt actief waren. De regelgeving is echter om historische en institutionele redenen nog grotendeels gericht op de drie afzonderlijke sectoren en markten ( stovepipes ). Daarbij geldt dat voor telecom en media traditioneel meer regels gelden dan voor internet. In het project Convergerende Markten en Regelgeving is in 2013 een raamwerk ontwikkeld, waarmee enerzijds de effecten van nieuwe regels op het gehele geconvergeerde telecom-media-internet-waardeweb in kaart kunnen worden gebracht (impact assessment) en anderzijds beoordeeld kan worden met wat voor regels een gegeven beleidsdoel het beste kan worden bevorderd (design thinking). Dit alles met tot doel het structureren van discussies tussen regelgevers, marktpartijen en andere stakeholders op een zinvolle en constructieve manier en in samenhang met de positie en de onderlinge balans van partijen in het waardeweb. Het raamwerk heeft de naam DAMIAN gekregen, wat staat voor Digital Asset Mapping of Interdependencies in Actor Networks. Het project is in een cofinancieringsconstructie uitgevoerd met de NPO, Ziggo, UPC en Vodafone. Daarnaast is een groot aantal stakeholders door middel van workshops en gesprekken nauw betrokken bij de ontwikkeling en validatie van het model; het betreft onder andere de Ministeries van Economische Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, de Autoriteit Consument en Markt (ACM), het Commissariaat voor de Media (CvdM), het Nederlands Uitgeversverbond (NUV), Philips/TP Vision, RTL, SBS, Sanoma, Sping, T-Mobile, LG Electronics en de Dutch Dialogue Marketing Association (DDMA). Tijdens deze workshops is bewezen dat het model het mogelijk maakt om complexe onderwerpen te vatten en partijen met verschillende belangen constructief tot elkaar te brengen. Zoals één van de deelnemers opmerkte: Het is gelukt om waardevrij de discussie te voeren. Dat is een groot compliment! Dat het project impact heeft gehad, blijkt uit het feit dat TNO, NPO, Ziggo en UPC hebben besloten het project voort te zetten in 2014 in een nieuwe cofinancieringsconstructie. Doelstelling is om het vorig jaar ontwikkelde DAMIANraamwerk toepasbaar te maken in de praktijk. Het raamwerk wordt daartoe doorontwikkeld tot een interactieve tool, inclusief een recept voor toepassing van het gedachtengoed binnen individuele organisaties of in multilaterale discussies tussen ministeries en marktpartijen.

TNO-rapport 10 / 49 3. Het project SEMAFOUR Het SEMAFOUR project (www.fp7-semafour.eu) richt zich op de ontwikkeling van een overkoepelend zelf-management systeem voor complexe, grootschalige, heterogene mobiele netwerken, bestaande uit verschillende netwerklagen en technologieën (3G, 4G, WiFi). Het doel is te komen tot een (zelf-)management systeem waarmee zowel de netwerk performance als de door gebruikers ervaren dienstkwaliteit wordt verbeterd, alsook de operationele kosten worden gereduceerd. Om de verbeteringen t.a.v. netwerk performance en -beheer te beoordelen en te demonstreren, worden de ontwikkelde zelf-management oplossingen m.b.v. uitgebreide simulaties worden geëvalueerd en gevisualiseerd. Naast de ontwikkeling van zelf-management oplossingen, die grote delen van het nu handmatige operationele netwerkbeheer zullen automatiseren, ontwikkelt het project ook een zogenaamd decision support system dat bestaat uit tools die de netwerkbeheerder vanuit de netwerk-intelligentie zullen bijstaan in de residuele operationele taken, bijvoorbeeld t.a.v. het tijdig inschatten van capaciteitsbottlenecks die op bepaalde plaatsen zullen ontstaan en het afleiden van kwantitatief onderbouwde aanbevelingen m.b.t. de meest geschikte netwerk upgrades (zoals het bijplaatsen van antennemasten, het toevoegen van spectrum op bestaande masten) om het verwachte probleem te voorkomen. Binnen het SEMAFOUR consortium vervult TNO als lid van de project board en als work package leider een centrale rol in het vormgeven en uitdragen van de visie en resultaten van het project. Het is een internationale samenwerking (2012-2015) binnen het Europese FP7 kader van Atesio, Ericsson, iminds, Nokia Solutions & Networks, Orange, Telefonica, TNO en TU Braunschweig. 2.3 Uitvoering in 2013 In deze sectie bespreken we op hoofdlijnen de activiteiten binnen de twee programmalijnen. Hierbij vormen de meerjarige kennisprojecten op een natuurlijk wijze een voortzetting van het onderzoek binnen het VP. Afwijkingen t.o.v. de oorspronkelijke planning worden beschreven in de sectie 3.3. 2.3.1 Technisch robuuste infrastructuren Centraal binnen deze programmalijn staat kennis op het gebied van robuuste ICT infrastructuren. Onder robuustheid wordt zowel betrouwbaarheid, kwaliteit, als bescherming verstaan. Onder infrastructuren worden ook de enabling technologies voor zowel vaste als mobiele netwerken verstaan die beschikbaarheid (voldoende bandbreedte, dekkingsgraad, kwaliteit, connectiviteit, etc.) mogelijk maken. De scope omvat nadrukkelijk zowel de breedbandvoorzieningen en telecom netwerken als de IT systemen, databases en applicaties die hier gebruik van maken om dienstverlening mogelijk te maken. Zoals eerder vermeld bevat deze programmalijn eveneens Green ICT. Binnen de programmalijn zijn een aantal spraakmakende resultaten behaald op de volgende deelonderwerpen: - inzicht in beschikbaarheid en performance van (toekomstige) breedband technologieën (EZ co-fin project Hybrid FttH met G.Fast, zie ook de highlights in de vorige sectie en het EZ co-fin project ELTYSIM dat zich richt op radiomodellering voor LTE netwerken)

TNO-rapport 11 / 49 - verkrijgen van funding voor het project CADENCE (Cyber Attack Detector Engineering for Commercial Exploitation) bij EIT ICT Labs. Dit project bouwt voort op het Cyber Attack Detector (CAD) project dat in 2011-2012 binnen het VP liep. - verschillende publicaties en disseminatie op het gebied van robuustheidaspecten van gekoppelde ICT/energie netwerken (i.h.k. van hoogleraarschap prof.dr.ir. Robert Kooij op TU Delft) - na afronding van een eerste fase met 25% investering van het bedrijfsleven, een succesvolle verlenging van een PPS op het gebied van Anomalie Detectie Internetbankieren met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven - succesvol eerste jaar van de PPS Beyond Cellular Green Generation. Eén van de co-financiers spreekt van een excellent and pleasant cooperation!. - honorering van het project voorstel SUNSEED (Sustainable and Robust Networking for Smart Electricity Transport) i.h.k. van de FP7 Call ICT 2013.6.1 Smart Grids. Binnen deze programmalijn zijn in totaal vier voorstellen voorbereid en ingediend i.h.k. van de FP7 ICT Call 11, één voor FP7 ICT Call 10 en voor de ICT Smart Grids Call het bovengenoemde project SUNSEED. Van deze zes voorstellen is er één gehonoreerd. Binnen de EIT ICT Labs call zijn 3 voorstellen ingediend, waaronder CADENCE, waarvan er twee gehonoreerd zijn. Totale slagingspercentage binnen deze programmalijn is dus 33%. 2.3.2 Kwaliteit en betrouwbaarheid Centraal binnen deze programmalijn staat de vraag hoe robuustheid vanuit de ICT infrastructuur worden uitgebreid voor het realiseren van ICT Continuity Management. De programmalijn richt zich primair op twee doelstellingen. Ten eerste, beschikken over kennis en ervaring op het gebied van de processen voor het waarborgen van continuïteit van ICT diensten, waarbij diensten worden beschouwd over de gehele keten. Ten tweede, inzicht in de afweging van kosten en risico s voor het waarborgen van de continuïteit van ICT diensten. Binnen de programmalijn zijn een aantal veelbelovende resultaten behaald: - vanuit het VP is de Working Group IT management capabilities voor IT dienstenketens opgericht, dat aansluit op het IT Capability Maturity Framework van het Innovation Value Institute (IVI). Daarnaast heeft er een validatie plaats gevonden van het eerder binnen het VP ontwikkelde ketenbesturing model, op basis van de loonaangifte keten van het UWV en de Belastingdienst. - ICT netwerkmonitoring ten behoeve van capaciteitsmanagement en anomalie detectie is ontwikkeld in samenwerking met SURFnet, inclusief samenwerking i.h.k. van een Europese GEANT3 project - ontwikkeling binnen het FP7 project SEMAFOUR, van een overkoepelend zelfmanagement systeem voor complexe, grootschalige, heterogene mobiele netwerken, bestaande uit verschillende netwerklagen en technologieën (3G, 4G, WiFi), zie ook de highlights in sectie 2.2. - een klein intern project op het gebied van het objectief meten van verstaanbaarheid heeft geleid tot IPR creatie, een publicatie en marktomzet - na afronding van een eerste fase met 25% investering van het bedrijfsleven een succesvolle verlenging van een PPS op het gebied van Convergerende Markten en Regelgeving met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven; zie ook de highlights in sectie 2.2.

TNO-rapport 12 / 49 - na afronding van een eerste fase met 25% investering vanuit het bedrijfsleven een succesvolle verlenging van een PPS op het gebied van capaciteitsmanagement modellering voor kabelnetwerken met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven. - vanuit de VP is samen met het Centrum Wiskunde en Informatica (CWI, Amsterdam) de Europese COST Action ACROSS (Autonomous Control for a Reliable Internet of Services) opgezet. TNO is vice-chairman van het Management Committee van COST ACROSS. - i.s.m. met een bank is een methode ontwikkeld om risico s binnen BCM (Business Continuity Management) te kwantificeren Binnen deze programmalijn zijn in totaal vijf voorstellen voorbereid en ingediend, waarvan één binnen ARTEMIS (een Europees PPS op het gebied van embedded systems), één binnen het Europese GEANT3 programma en drie binnen de NWO/STW Cybersecurity Call, waar binnen TNO kan worden opgevoerd als private partner. Binnen GEANT3 is het project CoCo, dat zich richt op het realiseren van een veilige en betrouwbare escience Collaboration, gehonoreerd. Binnen het NWO/STW Cybersecurity programma is het project SpySpot (Visualization and deep protocol analysis to detect cyber espionage and targeted malware) gehonoreerd. Totale slagingspercentage binnen deze programmalijn is dus 40%. 2.3.3 Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning Met betrekking tot de oorspronkelijke planning in 2013 zijn de volgende observaties te maken. 1. De inzet vanuit het VP op het gebied van Software Defined Networking (SDN), en het daaraan gekoppelde Network Function Virtualisation (NFV) is versneld opgepakt. Deze opkomende concepten zijn namelijk van grote invloed op de ICT industrie. Naast het ontwikkelen van een SDN/NFV visie en roadmap heeft er ook disseminatie plaats gevonden, o.a. door een voordacht op het SDN & OpenFlow World Congres in Duitsland. Voorts is het GEANT3 project CoCo van start gegaan, waarbij TNO gebruik maakt van het SDN testbed van SURFnet voor het realiseren van een veilige en betrouwbare escience Collaboration. Tot slot heeft er op gebied van SDN/NFV ook IPR creatie plaats gevonden. 2. Het aantal projecten op het gebied van cyber security/ cyber continuïteit bleef enigszins achter bij de verwachting in 2013, ondanks het nog immer toenemende belang van dit onderwerp. Een uitzondering vormen de twee PPSn op het gebied van anomalie detectie van online bankieren. Daarnaast is ook gelukt een groot cyber security project te acquireren i.h.k. van de Action Line Privacy, Security & Trust van EIT ICT Labs, dat in 2014 zal worden uitgevoerd. Verder zijn er projectvoorstellen in voorbereiding voor de Horizon 2020 objectives ICT 32 Cybersecurity, Trustworthy ICT, alsmede DS-6 Risk management and assurance models. Verder is de VP als private partij betrokken bij 3 voorstellen die zullen worden ingediend in de 2 e NWO Cybersecurity Call. 3. Als reactie op de verdere mobiele data explosie, stonden voor 2013 twee verschillende invalshoeken voor onderzoek op het programma, te weten spectrum efficiency en zelf-organisatie voor heterogene mobiele netwerken. Het laatste onderwerp is uitstekend opgepakt in het FP7 project SEMAFOUR.

TNO-rapport 13 / 49 Het acquireren van mixed funding projecten op het gebied van spectrum efficiency was niet succesvol in 2013. Wel lopen er nu goede contacten met externe partijen voor gezamenlijk onderzoek op dit gebied in 2014. Verder heeft er in 2013 een oriëntatie plaats gevonden van onderzoek op het gebied van 5G. Dit wordt ingevuld door onze deelname aan de expert advisory group van Net!Works en het consortium dat zich richt op indiening van een project i.h.k. van de objective ICT 14 Advanced 5G Network Infrastructures van Horizon 2020. 4. Het realiseren van PPSn op het gebied van risico management over ketens heen is wederom moeilijk gebleken in 2013. Wel heeft het VP een Working Group IT management capabilities voor IT dienstenketens opgericht, dat aansluit op het IT Capability Maturity Framework van het Innovation Value Institute. Daarnaast heeft er een validatie plaats gevonden van het eerder binnen het VP ontwikkelde ketenbesturing model, op basis van de loonaangifte keten van het UWV en de Belastingdienst. Deze validatie biedt een goed uitgangspunt voor mixed funding projecten in 2014. 2.4 Bijstelling richting 2014 2.4.1 Proces Het vraagsturingsproces is een continu proces waarin zowel de marktmanagers van TNO als de VP manager een belangrijke rol spelen. De marktmanagers hebben geregelde contacten met marktpartijen en rapporteren daarover terug. Deze verslagen worden gebruikt om na te gaan waar concrete behoeften van marktpartijen liggen. Daarnaast signaleren marktmanagers welke langere termijn strategische vragen de marktpartijen hebben. Deze worden gebruikt voor de ontwikkeling van CoFin-projecten en dienen als input voor de vormgeving van het VP. Daarnaast voert de VP manager zelf continu gesprekken met stakeholders. Zo zijn in 2013 gesprekken gevoerd met een grote verscheidenheid aan partijen, bijvoorbeeld met Ministeries van EZ en V&J, Nationale Cybersecurity Centrum, KPN, Vodafone, CPB, Kaspersky Lab, Fox-IT, DigiProfs, GData, Security Matters en Alliander. Ook goed hier te vermelden is dat de VP manager als expert op het gebied van veiligheid en betrouwbaarheid van ICT netwerken heeft deelgenomen aan twee workshops georganiseerd door EZ. Voorts heeft de VP manager, op uitnodiging van Alliander, deelgenomen aan een fact-finding missie naar Zuid Korea en Japan, op het gebied van cyber security en smart grids, in juni 2013. Het VP is verder actief binnen het TNO Cyber Security University initiatief, dat een structurele samenwerking tussen TNO en de NCSRA (Nationale Cybersecurity Strategische Research Agenda) community behelst. Concreet is het VP opgevoerd als private partij binnen drie voorstellen die zullen worden ingediend binnen de 2e NWO/STW Cybersecurity Call. In voorafgaande jaren werd er door TNO eenmaal per jaar een kennispartnerdag georganiseerd die de VP-managers mede benutten om input van de kennispartners te verkrijgen. Door de aansluiting van de TNO thema s op het Topsectorenbeleid is van deze opzet afgeweken in 2013. I.h.b. is het VP naadloos aangesloten op het thema ICT One Can Rely On binnen de ICT Roadmap voor de Topsectoren.

TNO-rapport 14 / 49 2.4.2 Uitkomst bijstelling Uit de contacten met de stakeholders gedurende het gehele jaar blijkt dat de issues die in de huidige programmering van het VP aanwezig zijn, worden herkend. De nadruk ligt op security, betrouwbaarheid en communicatietechnologie. Ten aanzien van security en betrouwbaarheid gaat het naast technologie ook om de inbedding in de bedrijfsvoering door het maken van de juiste interen en externe afspraken door partijen. Voor communicatietechnologie is dit verder uitgewerkt als: de breedbandige uitlopers van het vaste en het mobiele access netwerk alsmede de breedbandige core, zelf-organisatie in mobiele communicatie netwerken, SDN/NFV technologie, IPv6, radioplanning voor LTE, anomalie detectie op netwerk niveau en (inter)cloud computing. Ook de vergroening van ICT is benoemd als een aandachtspunt. De programmering van het VP langs de benoemde programmalijnen technisch robuuste infrastructuren en kwaliteit en betrouwbaarheid dekt deze verschillende issues goed af. Een viertal zaken leidt tot bijstelling van de programmering in 2014: Het nog immer toenemende belang van cyber continuïteit: er zal een nog grotere nadruk op projecten op het gebied van cyber continuïteit worden gelegd waarbij een groter deel van het budget hier wordt ingezet om zo recht te doen aan het grote belang en aandacht voor security en betrouwbaarheid. Buiten het pure ICT domein speelt dit ook een rol in de bankensector en de energiesector. Enigszins samenhangend met het vorige punt is de toenemende dynamiek en complexiteit van ICT netwerken, die zich steeds meer ontwikkelen naar een system-of-systems. Ook voor dergelijke system-of-systems dient kwaliteit en beschikbaarheid gewaarborgd te worden. Verdere mobiele data explosie, met als gevolg verschillende invalshoeken voor onderzoek, te weten spectrum efficiency, zelf-organisatie voor heterogene mobiele netwerken en oriëntatie onderzoek op het gebied van 5G Proliferatie van Software Defined Networking, d.w.z. de volgende generatie cloud concepten en netwerk virtualisatie We zien, met medeneming van bovengenoemde bijstellingen, dan ook een bevestiging van de gekozen richting en zullen deze voortzetten. Op basis van gesprekken met klanten en stakeholders, alsmede deelname aan relevante nationale en internationale symposia en workshops, vormen de volgende onderwerpen de essentie van de programmering van het VP in 2014. Technisch robuuste infrastructuren Voorzetting van projecten gebaseerd op kennis van netwerk en security technologie; met name in nationale en internationale samenwerkingsprojecten. Voorbeelden hiervan zijn nationaal G.fast (EZ co-fin), Anomalie detectie Internetbankieren (EZ co-fin), SEMAFOUR (FP7), SUNSEED (FP7), CoCo (Geant3) en CADENCE (EIT ICT Labs). Internationaal wordt vooral gemikt op samenwerking i.h.k. van de eerste calls van Horizon 2020. Relevant voor deze programmalijn zijn de volgende LEIT ICT Objectives, ICT 5 Smart networks and

TNO-rapport 15 / 49 novel Internet architectures, ICT 6 Smart optical and wireless technologies, ICT 7 Advanced cloud infrastructures and services en ICT 14 Advanced 5G Network Infrastructures. Kwaliteit en betrouwbaarheid In 2014 zal extra focus liggen op het waarborgen van kwaliteit en betrouwbaarheid in termen van systems-of-systems. Hiertoe wordt een projectvoorstel ingediend bij het Europese PPS op het gebied van Embedded Systems ARTEMIS, alsmede een relevant consortium gevormd i.h.k. van Horizon 2020. Fundamentele kennis op het gebied van kwaliteit en betrouwbaarheid wordt opgebouwd door aansluiting bij een van de NWO/STW ICT Roadmap calls. Er wordt naar gestreefd om bij twee door universiteiten ingediende onderzoeksprojecten op te treden als private partij. De aansluiting van TNO in de lijn van het IT Capability Maturity Framework van het Innovation Value Institute is in 2013 verder ingevuld door het oprichten van een Working Group op het gebied van capabilities voor risico management over ketens heen. In 2014 zal het VP op dit gebied minimaal twee mixed funding projecten starten. Er lopen reeds veelbelovende leads op dit gebied bij VTSPN en Achmea. Ook binnen deze programmalijn wordt ingezet op substantiële deelname aan Horizon 2020, te weten voor de objective ICT 32 Cybersecurity, Trustworthy ICT, alsmede DS-6 Risk management and assurance models binnen de Secure Societies Call. In 2014 lopen in de VP twee EIT ICT Labs. Voor 2015 zullen wederom voorstellen worden ingediend bij EIT ICT Labs. Streven is dat er drie projecten worden gehonoreerd voor 2015. De relevante Action Lines voor het VP zijn Future Cloud, Future Networking Solutions en Privacy, Security & Trust projecten. 2.5 Output Gedurende 2013 is een zeer indrukwekkende output gerealiseerd in termen van publicaties en presentaties. In totaal zijn 9 TNO-rapporten opgeleverd. Het wetenschappelijke werk is gerapporteerd in 16 papers, die zijn verschenen of aangeboden in peer-reviewed journals en boeken, 30 conference papers en 12 publicaties in semi-wetenschappelijke tijdschriften dan wel white papers. Het aantal bijdrages aan standaardisatie bedraagt 5. Er zijn 59 presentaties gehouden die rechtstreeks voortkwamen uit de kennisactiviteiten, waaronder 15 op uitnodiging. Binnen het programma zijn twee promotieonderzoeken succesvol afgerond in 2013, te weten de PhD onderzoeken van I. Endrayanto en W. Klein Wolterink. Beide PhD s zijn begeleid door prof. Hans van den Berg, deeltijdhoogleraar op de Universiteit Twente. Vanuit de kennisprojecten in het VP zijn in 2013 twee octrooi aanvragen ingediend, namelijk vanuit de interne kennisopbouw projecten SDN/NFV Roadmap en Objectief meten spraakverstaanbaarheid. Er zijn demonstraties verzorgd op drie conferenties, te weten ICT2013 in Vilnius, TERENA Networking Conference in Maastricht en op Super Computing 2013 in Denver. Peer-reviewed journal papers 16 Conferentie papers 30 TNO rapporten 9 Overige publicaties 12 Afstudeer/stageverslagen 5

TNO-rapport 16 / 49 Invited lectures 15 Overige voordrachten 44 Standaardisatie bijdragen 5 Promoties 2 Octrooi aanvragen 2 Demonstraties 3 In de volgende subsecties worden de details gegeven van de gerealiseerde publicaties. 2.5.1 Peer-reviewed journal papers 1. M. X. Makkes, A. Taal, A. Osseyran, and P. Grosso, A decision framework for placement of applications in clouds that minimizes their carbon footprint, Journal of Cloud Computing: Advances, Systems and Applications, vol. 2, no. 1, p. 21, Dec. 2013. 2. Fourth Generation Broadband Delivered by Hybrid FttH Solution; A Techno- Economic Study. F Phillipson, C Smit-Rietveld, P Verhagen. Journal of Optical Communications and Networking 5 (11), 1328-1342 3. Ricardo de O. Schmidt, Ramin Sadre, Anna Sperotto, Hans van den Berg, Aiko Pras, A Hybrid Procedure for Efficient Link Dimensioning. Submitted to: Computer Networks, October 2013. 4. Miroslav Zivkovic, Hans van den Berg, Revenue Optimization of Service Compositions using Conditional Request Retries. In: International Journal of Web Services Research (IJWSR), Vol. 10, No. 2, 2013. 5. Jason I. Brown, Yakup Koç and Robert Kooij, Inflection Points for Network Reliability, Telecommunication Systems Journal, 1-6, 2013 6. Y. Koç, M. Warnier, R.E. Kooij, F.M.T. Brazier, An entropy-based metric to quantify the robustness of power grids against cascading failures, Safety Science 59, 126-134, 2013 7. J. G. Beerends, C. Schmidmer, J. Berger, M. Obermann, R. Ullman, J. Pomy and M. Keyhl, Perceptual Objective Listening Quality Assessment (POLQA), The Third Generation ITU-T Standard for End-to-End Speech Quality Measurement Part I Temporal Alignment, J. Audio Eng. Soc., vol. 61, pp. 366-384 (2013 June). 8. J. G. Beerends, C. Schmidmer, J. Berger, M. Obermann, R. Ullman, J. Pomy and M. Keyhl, Perceptual Objective Listening Quality Assessment (POLQA), The Third Generation ITU-T Standard for End-to-End Speech Quality Measurement Part II Perceptual Model, J. Audio Eng. Soc., vol. 61, pp. 385-402 (2013 June). 9. C. Callegari, A. Coluccia, A. D'Alconzo, W. Ellens, S. Giordano, M. Mandjes, M Pagano, T. Pepe, F. Ricciato, and P. Zuraniewski. A methodological overview on anomaly detection ln: E Biersack, C. Callegari, M. Matijasevic (eds.): Data Traffic Monitoring and Analysis: From measurement, classification and anomaly detection to Quality of Experience. Final report COST action TMA Lecture Notes in computer Science (LNCS) Series, 7754. 10. M. Mandjes and P. Zuraniewski. Changepoint detection techniques for VolP trac. ln: E. Biersack, C Callegari, M. Matijasevic (eds ): Data Traffìc Monitoring and Analysis: From measurement, classification and anomaly detection to Quality of Experience. Final report COST action TMA Lecture Notes in computer Science (LNCS) Series, 7754 11. T. Verma, W. Ellens, R.E. Kooij, Context-Independent Centrality Measures Underestimate the Vulnerability of Power Grids, accepted for publication in Journal on Critical Infrastructures, 2013

TNO-rapport 17 / 49 12. Y. Koç, M. Warnier, P.F.A. Van Mieghem, R.E. Kooij, F.M.T. Brazier, The impact of the topology on cascading failures in a power grid model, accepted for publication in Physica A, 2013. 13. P. Počta and J. G. Beerends, Subjective and Objective Measurement of Synthesized Speech Intelligibility in Modern Telephone Conditions, IEEE Transactions on Audio, Speech and Language Processing, submitted for publication Nov 2013. 14. Ricardo de O. Schmidt, Ramin Sadre, Anna Sperotto, Hans van den Berg, Aiko Pras, A Hybrid Procedure for Efficient Link Dimensioning. Submitted to: Computer Networks, October 2013. 15. L. Duijvestijn, J.W. Bosman, R.D. van der Mei, H.B. Meeuwissen and M. Zivkovic. A QoS control framework for real-time orchestration of composite services, submitted for publication, 2013. 16. M. Zivkovic, J.W. Bosman, J.L. van den Berg and R.D. van der Mei. Profit maximization with dynamic service selection in SOA, submitted for publication, 2013. 2.5.2 Conferentie papers 1. H. Zhang (as co-author), et.al, Energy Saving: Scaling Network Energy Efficiency Faster than Traffic Growth, IEEE WCNC 2013 Workshop on Future green End-to-End wireless Networks, Shanghai, China, April 2013. 2. Ellens, W. and Zuraniewski, P. and Sperotto, A. and Schotanus, H. and Mandjes, M.R.H. and Meeuwissen, E. (2013) Flowbased detection of DNS tunnels. ln: Proceedings of the 7th lflp WG 6.6 lnternational Conference on Autonomous lnfrastructure, Management, and Security, AIMS 2013, June 25-28, 2013, Barcelona, Spain. pp. 124-135 Lecture Notes in Computer Science 7943. 3. Piotr Zuraniewski, Michel Mandjes, Hans van den Berg and Richa Malhotra. Resource Allocation lssues for a Multiple-Priority Buffered Link Analytical and Stochastic Modeling Techniques and Applications, 20th lnternational Conference, ASMTA 2013, Ghent, Belgium, July 8-10, 2013. 4. J. S. van der Veen, E. Lazovik, M. X. Makkes, and R. J. Meijer, Deployment Strategies For Distributed Applications On Cloud Computing Infrastructures, Proc. of the 5th IEEE International Conference on Cloud Computing Technology and Science, Bristol, UK, 2013. 5. J. S. van der Veen, B. van der Waaij, M. Vonder, M. de Jonge, E. Lazovik, and R. J. Meijer, Analysis Cloud: Running Sensor Data Analysis Programs on a Cloud Computing Infrastructure, Proc. of the 3rd International Conference on Cloud Computing and Services Science (CLOSER), 2013, pp. 358 365. 6. M. X. Makkes, C. Ngo, and Y. Demchenko, Defining Intercloud Federation Framework for Multi-provider Cloud Services Integration, Proc. of the Fourth International Conference on Cloud Computing, GRIDs, and Virtualization, Valencia, Spain, 2013. 7. M. X. Makkes, A. Oprescu, R. Strijkers, and R. Meijer, MeTRO: Low Latency Network Paths with Routers-on-Demand, Proc. of the Large Scale Distributed Virtual Environments on Clouds and P2P (LSDVE 2013), Aachen, 2013, pp. 1 12. 8. R. Strijkers, R. Cushing, M. X. Makkes, P. Meulenhoff, A. S. Z. Belloum, C. de Laat, and R. Meijer, Towards an Operating System for Intercloud, Proc. of the 3rd workshop on Network Infrastructure Services as part of IEEE Cloud Computing, Bristol, UK, 2013. 9. C. Ngo, M. X. Makkes, Y. Demchenko, and C. de Laat, Multi-data-types Interval Decision Diagrams for XACML Evaluation Engine, Proc. of the Eleventh Annual Conference on Privacy, Security and Trust PST, Tarragona, Catalonia, Spain, 2013, pp. 257 266.

TNO-rapport 18 / 49 10. Berkers, drs. F.T.H.M., Nooren, dr.ir. P.A., Bangma, ir. M.R., Analysing the dynamics in the converging Digital Ecosystem, Proc. of 'Competition and regulation in network industries' Conference, Brussel, 22 november 2013. 11. 4GBB, G.fast and beyond - Geographic decision support tool for handling the complexity of 4GBB deployments. Rob F.M. van den Brink. DSL Seminar 2013, Den Haag, the Netherlands, June 19th, 2013. 12. G.fast Investments in the Netherlands - Case study Amsterdam by TNO Harrie van de Vlag & Frank Phillipson. DSL Seminar 2013, Den Haag, the Netherlands, June 19th, 2013. 13. Feasibility of Hybrid FTTH using G.fast; A geographic case study for FTTH in city areas. Rob van den Brink. Broadband World Forum, Amsterdam, The Netherlands, Oct 22-24, 2013. 14. A cost effective topology migration path towards fibre. Frank Phillipson, 3rd Int. Conf. on Information Communication and Management, oktober 2013, Paris 15. Planning of Fibre to the Curb using G.Fast in multiple roll-out scenarios. Frank Phillipson, 3rd Int. Conf. on Information Communication and Management, oktober 2013, Paris 16. M. Zivkovic, H. van den Berg: Revenue Optimization of Service Compositions using Conditional Request Retries. In: Proceedings of IEEE 20th International Conference on Web Services (ICWS 2013), Santa Clara, USA, June 27 - July 2, 2013. 17. Laura Brandwacht, Erik Meeuwissen and Hans van den Berg, Models and Guidelines for Dimensioning Private Clouds. In: Proceedings IEEE 20th International Conference on Web Services (IEEE ICWS 2013), Santa Clara, USA, June 27 - July 2, 2013. 18. Y. Koc, M. Warnier, R.E. Kooij, F.M.T. Brazier, A robustness metric for cascading failures by targeted attacks in power networks, 10th IEEE International Conf. on Networking, Sensing and Control (ICNSC), 2013 19. Bidarra R, Gambon D, Kooij R.E., Nagel D, Schutjes M, Tziouvara I (2013), Gaming at the dentist's serious game design for pain and discomfort distraction, Proc. Of Games for Health Conference, Amsterdam, 28-29 october, 207-215, 2013. 20. Rijnboutt E, Hokke O, Kooij R.E., Bidarra R (2013) A robust throw detection library for mobile games. Proceedings of FDG 2013 - Eighth International Conference on the Foundations of Digital Games, 14 17 May, Chania, Crete, Greece. 21. R. Litjens, F. Gunnarsson, B. Sayrac, K. Spaey, C. Willcock, A. Eisenblätter, B. González Rodríguez and T. Kürner, Self-Management for Unified Heterogeneous Radio Access Networks, Proceedings of IWSON 13, 2013. A. Eisenblätter, B.G. Rodríguez, F. Gunnarsson, T. Kürner, R. Litjens, B. Sas, B. Sayrac, L.C. Schmelz, C. Willcock, Integrated Self-Management for Future Radio Access Networks: Vision and Key Challenges, Proceedings of FNMS 13, Lisbon, Portugal, 2013. B. Eisenblätter, B.G. Rodríguez, F. Gunnarsson, T. Kürner, R. Litjens, B. Sas, B. Sayrac, L.C. Schmelz, C. Willcock, Vision and Key Challenges for Unified Self-Management of Future Radio Access Networks, Proceedings of WWRF #30, Oulu, Finland, 2013. 22. J.L. van den Berg, Overview of the FP7 SEMAFOUR project, Mobile Network Optimisation 13, Amsterdam, The Netherlands, 2013. 23. L. Jorguseski, Outlook towards SON enhancements for HetNets, Informa Self-Organising Networks conference 13, Nice, France, 2013. 24. W. Ellens, D.T.H. Worm, M.R.H. Mandjes, J.L. van den Berg, The effectiveness of throughput sampling for capacity management: a queuing approach. Accepted for publication at IEEE ICC 2014, Sydney, Australia, 10-14 June 2014. 25. M. ten Thij, T. Ouboter, D. Worm, N. Litvak, J.L. van den Berg, Modelling and prediction of trends in Twitter using retweet graph dynamics. Submitted to: ACM Sigmetrics, Austin, USA, 2014.

TNO-rapport 19 / 49 26. Remco Litjens, Yohan Toh, Haibin Zhang, Oliver Blume (ALU), Assessment of the Energy Efficiency Enhancement of Future Mobile Networks, submitted to IEEE WCNC 2014. 27. Xiangrong Wang, Robert E. Kooij, Evangelos Pournaras, Piet Van Mieghem Optimization of the Effective Graph Resistance via Link Addition, submitted for publication, Networking 2014. 28. W. Ellens, J. Kuhn, M. Mandjes, P. Zuraniewski. Changepoint detection in serially correlated traffic streams. Submitted for publication, 2013. 2.5.3 TNO rapporten 1. Haibin Zhang, Job Oostveen, Requirements and Reference Scenarios, TNOrapport nr. 2013 R11331. (D1a) 2. Remco Litjens, Yohan Toh, Haibin Zhang, Assessment of the efficiency potential of baseline scenarios, TNO-rapport nr. 2013 R11332. (D3a) 3. Haibin Zhang, Ljupco Jorguseski, BCG2 Radio Network Architecture (preliminary), TNO-rapport nr. 2013 R11333. (D2a) 4. Remco Litjens, Yohan Toh, Haibin Zhang, Improved assessment of the efficiency potential of baseline scenarios, TNO-rapport nr. 2013 R11633. (D3b) 5. J.L. van den Berg, P.L. Kempker, S. Marban, D.T.H. Worm, Queuing models for QoS aware capacity management in cable access networks. Deelrapport Cofinancieringsproject CAMERA, intern rapport TNO 2013 R11498, december 2013. 6. J.L. van den Berg, P.L. Kempker, S. Marban, J.M.M. de Nijs, C. van der Vliet- Hameeteman, D.T.H. Worm, Mathematical models for capacity management in cable access networks. Eindrapport Cofinancieringsproject CAMERA, intern rapport TNO 2013 R11499, december 2013. 7. Onno Mantel, Yohan Toh, Manolis Chrysallos, Remco Litjens, Radio channel modelling for LTE system-level simulations, TNO R12083, 2013. 8. Ljupco Jorguseski, Remco Litjens, Kostas Trichias, Haibin Zhang, Onno Mantel, Modelling LTE with a system-level simulator, TNO R11658, 2013. 9. Frank Phillipson, Edwin Matthijssen and Thomas Attema, Bayesian Belief Networks in Business Continuity, TNO R 10319, 2013. 2.5.4 Overige publicaties 1. Rieks Joosten en André Smulders, Advanced Risk Management, TNO White Paper, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/nogkej8. 2. Nooren, dr.ir. P.A., Toegankelijkheid van applicaties en content op Internet voor consumenten, TNO White Paper, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/q39s8qo 3. Roosendaal, Mr.dr. A.P.C., Nieuwenhuis, O.A., Gebruikersdata bij abonnementen in app stores, TNO White Paper, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/nqyq484 4. Rudolf Strijkers: Ieder z n eigen internet, TNO TIME, December 2013 5. Ethernet OAM Research in the GN3 Project document, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/pfup6sr 6. Wouter Klein Wolterink, Alexey Vinel, Hans van den Berg, Geert Heijenk, Modeling and Evaluation of Vehicular Networks for Intelligent Transportation Systems. To appear as chapter in: Intelligent Transportation Systems, Woodhead Publishing, UK, 2014. 7. R. Litjens, H. Zhang, I. Noppen, et. al, System-level Assessment of Non- Orthogonal Spectrum Sharing via Transmit Beamforming, Technical Report and Presentation, COST IC1004 Malaga meeting, February 2013. 8. R. Litjens, Y. Toc, H. Zhang, O. Blume, Assessment of the Energy Efficiency Enhancement of Future Mobile Networks, Technical Report and Presentation, COST IC1004 Gent meeting, September 2013. 9. J.L. van den Berg and R. Litjens, Mobiele netwerken onderhouden zichzelf, Automatiseringsgids, 2013.

TNO-rapport 20 / 49 10. R. Litjens, F. Gunnarsson, B. Sayrac, K. Spaey, C. Willcock, A. Eisenblätter, B. González Rodríguez and T. Kürner, Self-Management for Unified Heterogeneous Radio Access Networks, COST IC1004 TD(13) 06022, Malaga, Spain, 2013. 11. J. van den Brink, Mobiel netwerk redt zichzelf wel ( Mobile network can look after itself ), article in TNO TIME, based on an interview with J.L. van den Berg and R. Litjens, 2013. 12. Bastiaansen, H.J.M., Wijk, van Y.W., H. Wortman,. J.P. Bakkers Een kwestie van vertrouwen, Logius Koppelvlak, pp. 8-10, Maart 2013. 2.5.5 Afstudeer/stageverslagen 1. Laura Brandwacht, Dimensioning the cloud, MSc Leiden University, januari 2013 2. Julia Kuhn, A Large Deviations Approach to Detecting Changes in VARMA Processes. MSc thesis, University of Amsterdam, 2013 3. Bart Kamphorst, Damage Reduction of Cascade Tripping in High Voltage Power Grids by means of Intentional Islanding, MSc thesis, Leiden University, 2013 4. Marijn ten Thij, Modelling trends in social media, MSc thesis, University Twente, 2013 5. Roland Daamen, Heuristic methods for the design of edge disjoint circuits. An application to fiber rings in telecom networks, MSc thesis, Tilburg University, 2013. 2.5.6 Standaardisatie bijdragen 1. G.fast: Release of measured transfer characteristics of the 104m KPN access cable. Bas van den Heuvel, Peter Trommelen, Rob F.M. van den Brink (TNO). ITU-T-SG15 contribution 2013-03-Q4-025, march 2013 (and includes 10Mb of tabular data). 2. G.fast: Preliminary analysis of the transfer characteristics of the 104 m KPN Access cable. Bas van den Heuvel, Peter Trommelen, Rob F.M. van den Brink (TNO) ITU-T-SG15 contribution 2013-03-Q4-026, march 2013. 3. G.fast: Vectoring gain limitations due to changing terminations of alien wire pairs. Jeroen Boschma, Bas van den Heuvel (TNO). ITU-T-SG15 contribution 2013-03-Q4-044, march 2013. 4. Parametric two-port models for reference loops. Heuvel(TNO), Brink (TNO), Humphrey (BT), Starr (AT&T), Cederholm (Ericsson). Broadband Forum contribution bbf2013.492, may 2013. 5. G.fast: Impulse noise measurements: Examples of temporal and spectral behaviour. Bas van den Heuvel, Hans Segers, Jeroen Boschma (TNO) ITU-T- SG15 contribution 2013-09-Q4-034, sept 2013. 2.5.7 Promoties 1. I. Endrayanto, Optimal Resource Allocation in Downlink CDMA Wireless Networks. Ph.D. Thesis, University of Twente, 30 May 2013. 2. 2. W. Klein Wolterink, Location-Based Forwarding in Vehicular Networks. Ph.D. Thesis, University of Twente, 1 November 2013.