Vroeger Handleiding voor de bibliotheek Groep 4
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en /of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of enig ander multi-medium, zonder voorafgaande toestemming van Cubiss. Auteursrechten berusten bij Cubiss. www.cubiss.nl Colofon Cubiss Tilburg, 2009 Herzien 2011 Samenstelling: Marion Bolte en José Peijen (Cubiss), Hans van der Linde (Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening / Brabantse Museumstichting) Voorleesverhalen: Martine Letterie, www.martineletterie.nl J:\Klantenservice\Rode Draad\Handleiding bibliothecaris\vroeger groep 4 bibl 040811.doc
Inhoudsopgave pagina 1. Inleiding 5 2. Het project Vroeger 5 2.1 Doelstellingen 5 2.2 Inhoud 7 2.3 Opzet van het project Vroeger 8 2.4 Kennismaken met verschillende soorten boeken 9 2.5 Suggesties voor het samenstellen van een collectie 10 3. Samenwerking met culturele instellingen 11 4. Bronvermelding / Foto s / Adressen 12
1. Inleiding Het stimuleren van plezier in lezen is een gezamenlijk belang van bibliotheek en basisschool. Het leesbevorderingsprogramma de Rode Draad zorgt ervoor dat leerlingen elk jaar met boeken en lezen in contact worden gebracht. Elk jaar wordt een ander accent gelegd. In groep 1-2 ligt het accent op voorlezen en in groep 3 sluiten de activiteiten aan op het leesproces. Voor groep 4 ligt het accent op het kennismaken met verschillende soorten teksten. Onder tekstsoort verstaan we de vorm waarin een verhaal is verwoord of uitgebeeld zoals een prentenboek, gedicht, sprookje, leesboek of informatief boek. Om later boeken te leren kiezen en waarderen is het van belang dat leerlingen op de hoogte zijn van deze verschillende tekstsoorten. Contacten met de stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening / Brabantse Museumstichting (BRG/BMS) hebben geresulteerd in een samenwerkingsproject waarbij leesbevordering en erfgoededucatie gekoppeld worden. In het project Vroeger staan vijf momenten in het kinderleven centraal: de geboorte, het leven in huis, de eerste jaren op school, het verjaardagsfeest en buitenspelen. De leefwereld van kinderen is in 100 jaar sterk veranderd. Gewoonten en gebruiken rond de geboorte zijn veranderd. Het is niet meer vanzelfsprekend dat alleen moeder thuis voor jonge kinderen zorgt. Schoolgebouwen, leermiddelen en het pedagogisch klimaat in de school van tegenwoordig doen in bijna niets meer denken aan de klaslokalen uit 1910. Hetzelfde geldt voor de wijze waarop verjaardagsfeestjes worden gevierd en hoe kinderen tegenwoordig hun vrije tijd na school doorbrengen. Toch zijn in de omgeving van de kinderen tal van dingen aan te wijzen die te maken hebben met vroeger. Deze sporen uit het verleden noemen we erfgoed. Dit erfgoed geeft betekenis aan onze (leef)omgeving en draagt daarmee bij aan onze identiteit. Zo blijft er een verband bestaan tussen de leefwereld van toen en nu. In dit project worden de levensmomenten van kinderen verbonden met de kennismaking van verschillende soorten boeken zoals bundels met bakerrijmen en gedichten, voorleesboeken, leesboeken, prentenboeken en informatieve boeken. Deze kennismaking met tekstsoorten vormt een belangrijke basis voor literatuureducatie. Met de keuze voor de combinatie literatuureducatie en erfgoededucatie is in dit project Vroeger gezocht naar mogelijkheden om de leergebieden Nederlands, Oriëntatie op jezelf en de wereld en Kunstzinnige Oriëntatie met elkaar te verbinden. Het project Vroeger kan ingezet worden bij cultuureducatie en biedt mogelijkheden om de locale samenwerking tussen scholen, bibliotheken, musea, archieven en heemkundekringen te vergroten. 2. Het project vroeger 2.1 Doelstellingen De doelen van cultuureducatie vormen de uitgangspunten voor het project Vroeger. Het ministerie van OCW vindt cultuurbereik belangrijk en wil het cultureel bewustzijn van burgers versterken door het vergroten van zowel het publieksbereik als de actieve participatie in kunst en cultuur. 5
Cultuureducatie heeft tot doel om allerlei vormen van cultuur en culturele uitingen op een zinvolle manier in het onderwijs te betrekken. Het is geen schoolvak maar een verzamelbegrip dat zowel kunsteducatie als literatuureducatie, erfgoededucatie en media-educatie omvat. Het begrip cultuureducatie verwijst naar onderwijs over kunst, cultureel erfgoed en media. De doelstellingen van het project Vroeger zijn: - kennismaken met verschillende tekstsoorten en soorten boeken; - kennismaken met cultureel erfgoed: verhalen, boeken, afbeeldingen, voorwerpen en gebouwen; - ontwikkelen van het historisch besef bij jonge kinderen; - samenwerken met locale culturele instellingen. Literatuureducatie en leesbevordering Literatuureducatie bevordert het culturele lezen, dat wil zeggen het lezen van cultureel waardevolle teksten, en het verwerven van kennis van de letterkunde en de reflectie hierop. (Jeugd)literatuur hoort bij onze cultuur en is dus vanzelfsprekend een onderdeel van cultuureducatie in het onderwijs en daarbuiten. Literatuureducatie sluit niet alleen aan bij cultuureducatie maar ook bij het taalonderwijs. Het belangrijkste doel van het leesbevorderingsprogramma de Rode Draad is het stimuleren van plezier in lezen. Daarvoor zijn activiteiten ontwikkeld die aansluiten bij aspecten van leesplezier en literaire competenties. Dit betekent dat er aandacht is voor het aanbod van teksten en waar dit aanbod te vinden is, aandacht voor kenmerken van literaire teksten en voor het kiezen en waarderen van boeken. Om later boeken te leren kiezen en waarderen is het van belang dat leerlingen op de hoogte zijn van verschillende tekstsoorten. Kerndoelen Het project Vroeger sluit aan op de Kerndoelen basisonderwijs (2006): - 9: De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten. Meer informatie over Kerndoelen basisonderwijs en Tussendoelen & leerlijnen: http://tule.slo.nl en www.slo.nl. Erfgoededucatie Het doel van erfgoededucatie is om leerlingen bewust te maken dat overblijfselen uit het verleden belangrijk zijn voor het begrijpen van geschiedenis en cultuur en beoogt daarmee ontwikkeling van historisch besef. Erfgoededucatie helpt kinderen om kennis, vaardigheden en technieken te leren waarmee zij overblijfselen uit het verleden kunnen herkennen, onderzoeken en plaatsen in een groter (historisch) verband. Daarmee leren leerlingen zich een betrouwbaar beeld te vormen van het leven van mensen in verschillende historische perioden en ontwikkelen zij een belangstelling voor het verleden die zich buiten schoolverband kan voortzetten. Erfgoed kent tal van verschijningsvormen. Sporen in het landschap, in de gebouwde omgeving, in de bodem, in een museum, in archieven in bibliotheken en bij de mensen thuis. Naast deze tastbare overblijfselen is er het immateriële erfgoed in de vorm van gewoonten, gebruiken, tradities, verhalen, liederen, technieken, normen en waarden. Erfgoed speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van een eigen identiteit. Veel jonge kinderen verzamelen allerlei schatten die voor henzelf betekenis hebben (erfgoed van jezelf). Zij groeien op, leren en leven samen met anderen in familie, school en buurt met uiterlijke kenmerken en uiteenlopende manieren van met elkaar omgaan (erfgoed van je omgeving). 6
Geleidelijk ontwikkelen zij ook het besef deel uit te maken van het grotere geheel van de samenleving waarin tal van symbolen en sporen uit het verleden betekenis hebben voor grote groepen mensen (erfgoed van iedereen). Dat is een gevolg van een (on)bewust leerproces. Door erfgoed te onderzoeken en aan elkaar te presenteren krijgen leerlingen meer begrip en waardering voor hun cultuur en erfgoed, maar ook voor die van anderen. Erfgoed vertelt over mensen uit andere tijden dan de onze. Maar omdat we dit erfgoed bewaren of nog steeds gebruiken, kunnen we verleden en heden met elkaar vergelijken. Door deze vergelijking kunnen we ontdekken wat er wel en niet in de samenleving veranderde (continuïteit en verandering). Foto s van keukens uit 1880, 1930 en 2000 laten werelden van verschil zien, veroorzaakt door de komst van de waterleiding, het aardgas en de elektriciteit, terwijl het toch om hetzelfde fenomeen keuken gaat. Door erfgoed uit verschillende tijden te vergelijken, ontstaat de mogelijkheid om (historische) ontwikkelingen zichtbaar en voorstelbaar te maken. Het gaat hier om de ontwikkeling van historisch besef: het besef dat wat er nu is, voortkomt of gerelateerd is aan wat er ooit was. Erfgoededucatie en groep 4 In het onderwijsprogramma van de groepen 1 tot en met 4 ligt de nadruk op dagelijkse tijd (seizoenen, klok, kalender etc.). Daarnaast wordt in de groepen 3 en 4 aandacht besteed aan historische tijd ( vroeger ). Aanknopingspunten voor historische tijd liggen in opmerkingen van kinderen over bezoeken aan opa s en oma s, eigen herinneringen, voorwerpen uit vroeger tijd die thuis bewaard worden, foto s van de eigen levensgeschiedenis (en die van de onderwijsgevende!) of andere oude foto s, gasten in de klas die vertellen over vroeger, boeken en verhalen die beelden oproepen van vroeger tijd etc. Het zijn mogelijkheden om het begrip vroeger meer te concretiseren. Informatie over vroeger zal voor de meeste kinderen weinig betekenis hebben. Zij beschikken over (nog) te weinig kennis en ervaring om die informatie te kunnen verwerken en een plaats te geven in hun denken. Door te leren kijken, vergelijken en te verwoorden zullen kinderen ontdekken dat veel dingen vroeger anders waren, maar toch ook wel herkenbaar voor hen zijn. Op die manier kunnen we kinderen prikkelen in het idee dat er voor hen mensen zijn geweest die hun sporen hebben achtergelaten. Daarmee geeft dit project een aanzet tot de ontwikkeling van historisch besef. 2.2 Inhoud Het project bestaat uit een handleiding en een fotoboek. De bibliotheek voegt daaraan een collectie boeken toe met gedichtenbundels, leesboeken, prentenboeken, voorleesboeken en informatieve boeken (Zie ook 2.5) Het fotoboek bevat: - Vijf historische foto s die aansluiten bij vijf momenten in een kinderleven. - Attributen zoals een muziekspeeldoosje, een hinkelblok, zoethout, een kroontjespen en een potje inkt, een geplastificeerde plaat van het leesplankje aap noot mies. - Vijf sets spelkaarten voor een memoryspel, een fotopuzzel en een sorteerspel oud/nieuw. 7
- Vijf kerntitels: - Uit Grootmoeders tijd deel 2 (bibliotheek voegt deze titel toe); - Sprookjesbundel waarin opgenomen Prinses op de erwt (bibliotheek voegt deze titel toe); - Ot en Sien Oud-Hollandse spelletjes (wordt bij het project geleverd); - Het pannenkoekenboek; Eric Carle (bibliotheek voegt deze titel toe); - Een informatief boek met spelletjes van nu. Bijvoorbeeld: Tyberghein, F. Spelletjes voor binnen en buiten / Bosmans, Annemie Nickolodeon Cool Buitenspeelboek / Lucelles, Christophe Wat doen we vandaag? / Het rondjewereld spelletjesboek (bibliotheek voegt een van deze titel toe). De Boekenlijst Rode Draad wordt steeds aangevuld met nieuwe, verkrijgbare titels. Deze vindt u bij de Educatieproducten www.cubiss.nl/educatieproducten onder het kopje leesbevordering. De doorzichtige schutbladen in het fotoboek zijn kwetsbaar zodat voorzichtig met het object omgegaan moet worden. Foto s Voor wat de erfgoedcomponent betreft is ervoor gekozen om de kinderen zoveel mogelijk in contact te brengen met authentiek materiaal. Voor het project Vroeger is gebruik gemaakt van de fotocollecties die digitaal op Internet ontsloten zijn. Honderd jaar geleden waren kinderen geen algemeen onderwerp voor fotografen als nu het geval is. Fotografie was een professionele bezigheid en foto s laten maken kon niet iedereen zich veroorloven. Het gevolg hiervan is dat er vooral foto s bestaan van de meer gegoede burgerfamilies die het zich konden veroorloven om bijzondere momenten vast te leggen. 2.3 Opzet van het project Vroeger Gedurende een vijftal weken staan in het project vijf situaties in het kinderleven centraal: de geboorte, het leven in huis, de eerste jaren op school, het (verjaardags)feest en buitenspelen. Elke week staat ook een soort boek centraal. Rode Draad vormt het door Martine Letterie speciaal voor dit project geschreven verhaal. De hoofdpersoon van het project Vroeger is Kee. Het meisje leefde ongeveer 100 jaar geleden. In het gezin van Kee spelen vader, moeder, zusje Trui, broertje Hans en baby Pop een belangrijke rol. Heel speciaal is het fotoboek van Kee dat u met deze handleiding ontvangt. In dit fotoboek zijn vijf historische foto`s opgenomen. Deze foto s staan model voor de belangrijke momenten uit het leven van Kee. Het project bevat bovendien een aantal voorwerpen. Deze voorwerpen ondersteunen het verhaal en de foto s en zijn een tastbaar onderdeel van het project. Kee is ongeveer net zo oud als de leerlingen van groep vier waarvoor dit project is bedoeld. De foto s en het verhaal van Kee geven een beeld van haar leven in het begin van de vorige eeuw en sluiten aan bij de belevingswereld van de kinderen van nu. Zij bieden de mogelijkheid om met de kinderen te vergelijken wat hetzelfde en wat anders is. Leerkrachten kunnen de kinderen met dit project laten ervaren dat het leven er vroeger anders uitzag dan tegenwoordig. Daarmee leggen zij een belangrijke kiem voor het ontstaan van historisch besef. In de handleiding voor de leerkracht staat bij ieder thema ook achtergrondinformatie. Wekelijks terugkerende elementen tijdens het project zijn: het voorlezen van het verhaal, het bekijken van de foto en het voorwerp, het kennismaken met het soort boek, verwerkingssuggesties rondom het thema en verder lezen in de verschillende soorten boeken. De eerste twee elementen kunnen in een tijdsbestek van ongeveer drie kwartier plaatsvinden. 8
Het kennismaken met een boeksoort, het lezen in boeken en één of meerdere verwerkingssuggesties kunnen hierop aansluiten of op een ander moment in dezelfde week uitgevoerd worden. 2.4 Kennismaken met verschillende soorten boeken Een belangrijk onderdeel van het project Vroeger is het kennismaken met verschillende soorten boeken. De vijf situaties van een kinderleven die in dit project het uitgangspunt vormen zijn verbonden met vijf verschillende soorten boeken. Deze kerntitels voegt de bibliotheek aan het project toe. Het boek Ot en Sien Oud-Hollandse spelletjes wordt bij het project Vroeger geleverd. De overige kerntitels moet de bibliotheek aanschaffen of uit de eigen collectie halen. Thema: geboorte / gedichtenbundels Uit Grootmoeders tijd. Dl. 2. Leeuwarden, Uitgeverij Libre B.V., 1998. ISBN 90-75531-12-5. In dit deel staan 25 bekende kinderliedjes uit grootmoeders tijd, geïllustreerd met tekeningen van Cornelis Jetses. De liedjes worden gezongen op de bijbehorende cd. Deze kerntitel kan eventueel vervangen worden door een andere bundel met liedjes, gedichtjes of bakerrijmpjes uit grootmoeders tijd. Thema: in huis / voorleesboeken en sprookjesboeken Andersen, Hans Christiaan: Sprookjes van Andersen. Voorschoten, De Vier Windstreken, 1996. 90-5579-200-4. Een bundel met elf bekende sprookjes van Andersen. Deze kerntitel kan eventueel vervangen worden door een andere sprookjesbundel van Hans Christiaan Andersen waarin het sprookje Prinses op de erwt is opgenomen. Thema: school / leesboeken Een kerntitel die aansluit bij het leesplankje is niet meer verkrijgbaar. Er is daarom gekozen om bij dit thema de afbeelding Het Leesplankje te gebruiken. Extra kerntitel bij dit thema is Ot en Sien Oud-Hollandse spelletjes en wordt meegeleverd bij het project. Indien aanwezig in de collectie van de bibliotheek kan het volgende boek door de bibliotheek toegevoegd worden: Het Leesplankje Leeuwarden, Uitgeverij Libre B.V., 2005. ISBN 90-75531-62-1. Het leesplankje, dat in 1910 voor het eerst gebruikt werd, is bedacht door de onderwijzer M.B. Hoogeveen. De tekeningen zijn gemaakt door de illustrator van Ot & Sien, C. Jetses. Meer dan vijftig jaar lang hebben kinderen op school leren lezen met behulp van het leesplankje. In dit boek staan gedichtjes over de afbeelding van het leesplankje uit het Eerste Leesboekje. Bovendien staan er op elke pagina woordoefeningen en kun je zelf een leesplankje uitknippen met de bijbehorende letters. Een kijk-, lees-, en doeboek. (uitverkocht sinds juni 2009). Uitgaven van Ot en Sienboeken zijn inmiddels ook niet meer verkrijgbaar maar kunnen ook door de bibliotheek worden toegevoegd als ze nog aanwezig zijn in de bibliotheekcollectie. Thema: jarig en Koninginnedag / prentenboeken Carle, Eric: Het pannenkoekenboek. Haarlem, Gottmer, 2004. ISBN 90-257-2070-6. Floris heeft trek in een pannenkoek, maar voor die eindelijk op zijn bordje ligt moet er heel wat werk verzet worden. 9
Thema: spelen / informatieve boeken Een keuze uit: Tyberghein, F.: Spelletjes voor binnen en buiten Bosmans, Annemie: Nickolodeon Cool Buitenspeelboek Lucelles, Christophe: Wat doen we vandaag? Het rondjewereld spelletjesboek Boeken met beschrijvingen van spelletjes van nu. Vergelijkbare boeken met spelletjes van nu kunnen ook als kerntitel worden ingezet. Ot en Sien Oud-Hollandse spelletjes. Leeuwarden, Libre B.V., 2006. ISBN 90-75531-72-9 In dit boek staan kinderspelletjes van vroeger beschreven, afgewisseld met de illustraties van Ot en Sien, getekend door Cornelis Jetses. 2.5 Suggesties voor het samenstellen van een collectie Tijdens het project maken de kinderen kennis met vijf verschillende soorten boeken. De kerntitels dienen als voorbeeld voor de verschillende boeksoorten. U kunt voor de school een aanvullende collectie boeken samenstellen met meerdere boeken van een boeksoort. Kinderen krijgen met deze collectie de mogelijkheid om uitgebreid in de boeken te snuffelen. Deze collectie kunt u naar eigen inzicht samenstellen. Suggesties voor het samenstellen van deze collectie vindt u via www.cubiss.nl/educatieproducten onder het kopje leesbevordering. De Boekenlijst Rode Draad producten wordt steeds aangevuld met nieuwe, verkrijgbare titels. Thema: geboorte / gedichtenbundels Allerlei bundels met bakerrijmen en gedichten die de leerkracht kan voorlezen. Denk ook aan gedichtenbundels of versjesboeken die kinderen in groep 4 zelf kunnen lezen. Thema: in huis / voorleesboeken, sprookjesboeken Allerlei bundels met voorleesverhalen. Dit kunnen voorleesbundels zijn met moderne verhalen maar ook voorleesboeken met verhalen die in het begin van de twintigste eeuw spelen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de boeken over Ot en Sien of andere boeken geschreven door Jan Ligthart. Thema: school / leesboeken Denk hierbij aan leesboeken die de kinderen van groep 4 kunnen lezen. Sluit met de moeilijkheidsgraad (AVI niveau) aan bij de periode waarin de Rode Draad op school uitgevoerd wordt. U kunt ook een leesboek uit het begin van de twintigste eeuw toevoegen bijvoorbeeld Pietje Bell of Kruimeltje. De gelijknamige films die gebaseerd zijn op deze boeken geven kinderen een beeld van het leven uit die tijd. Thema: jarig en Koninginnedag / prentenboeken De prentenboeken moeten aansluiten bij de belevingswereld van de kinderen in groep 4. Het thema van de prentenboeken is niet van belang. In de handleiding voor de leerkracht worden de prentenboeken van Eric Carle genoemd. Eventueel voegt u één of twee extra titels van deze illustrator toe. 10
Thema: spelen / informatieve boeken Alle informatieve boeken voor kinderen van groep 4 zijn geschikt. Zorg voor een verdeling over meerdere onderwerpen zoals boeken over dieren, lichaam, verzorging, vervoer, beroepen enzovoort. Extra boeken De collectie kunt u verder uitbreiden met boeken over het begin van de twintigste eeuw. Deze boeken geven de leerkracht achtergrondinformatie en kunnen aan de leerlingen als illustratiemateriaal getoond worden. Deze boeken kunnen soms ook als voorleesmateriaal ingezet worden. Helaas zijn veel van deze boeken kort verkrijgbaar en zijn op dit moment niet meer leverbaar. Wellicht dat u nog enkele exemplaren uit de bibliotheekcollectie kunt toevoegen: Ligthart, Jan Het boek van Ot en Sien (26 e dr. Piramide, 1996) Ligthart, Jan Buurkinderen (26 e dr. Piramide, 1996) Ligthart, Jan Dicht bij huis (26 e dr. Piramide, 1996) Ligthart, Jan Het prentenboek van Ot en Siet (Piramide, 1995) Niemeijer, Jan A. Kinderen van het platteland (Callenbach, 1998) Niemeijer, Jan A. Leven op het platteland (Friese Pers Boekerij, 1986) Niemeijer, Jan A. Toen je nog op straat kon spelen (Kok, 2001) Niemeijer, Jan A. De wereld van Cornelis Jetses (Atrium, 1985) Nieumeijer, Jan A. Zo n andere wereld (Friese Pers Boekerij, 1989) Petermeijer, Hans Zoethout voor een cent (Zwijsen, 1997) 3. Samenwerking met culturele instellingen Kennis van ons gezamenlijk cultureel erfgoed draagt bij aan de ontwikkeling van historisch besef en vormt een essentieel onderdeel van cultuureducatie in het primair onderwijs. Met het project Vroeger heeft u een instrument in handen waarmee u leesbevordering koppelt aan cultuureducatie. Het project Vroeger biedt mogelijkheden voor samenwerking met lokale organisaties die zich bezig houden met cultureel erfgoed. In de Regeling Versterking Cultuureducatie in het Primair Onderwijs en in de adviesnota s van de Raad voor cultuur en de Onderwijsraad worden basisscholen en culturele instellingen daartoe aangezet. De samenwerking met instellingen zoals archieven, musea en heemkundekringen kunnen het culturele erfgoed voor de kinderen concreter maken. U kunt als bibliotheek het initiatief nemen tot deze samenwerking door contact op te nemen met deze culturele instellingen. Bijvoorbeeld om te onderzoeken of deze instellingen aanvullende activiteiten op het project Vroeger kunnen aanbieden. Een gezamenlijke aanbieding van het project Vroeger door bibliotheek en één of meerdere culturele instellingen behoort ook tot de mogelijkheden. Denk bij samenwerking aan het bezoeken van het plaatselijk archief of het uitnodigen van iemand die veel weet van de lokale geschiedenis. Daarnaast nodigt dit project uit tot het bezoeken van cultuurhistorische- of archeologisch historische musea. Vaak hebben deze musea een educatief programma voor basisscholen. Door contact te zoeken met de educatief medewerker van een museum kan het project Vroeger eventueel ingepast worden in het educatieve programma. Hiermee wordt zowel het bezoek aan het museum als het werken met het project in school versterkt. 11
Op de website www.museum.nl vindt u interessante musea en biedt de mogelijkheid om per provincie cultuur/historische of archeologisch/historische musea te zoeken. De plaatselijke heemkundekringen en archieven zijn via provinciale koepelorganisaties te achterhalen. In de provincie Noord-Brabant bijvoorbeeld zijn 26.000 heemkundigen verenigd in 110 heemkundekringen. Op www.erfgoedbrabant.nl vindt u een overzicht van alle heemkundekringen en archieven met adressen en contactpersonen. Ook heemkundekringen en archieven in andere provincies zijn via Internet op te sporen. Wilt u meer weten over instellingen die zich bezighouden met erfgoededucatie, bijvoorbeeld in uw provincie of regio, dan levert het woord erfgoededucatie in Google genoeg resultaten op. 4. Bronvermelding / Foto s / Adressen Bronvermelding Van zwarte lijnen en witte tussenruimte tot vaste, klinkende, zinvolle werkelijkheid: Advies over het belang van het culturele lezen en leesbevordering. Advies van de Raad voor Cultuur met medewerking van het bureau van de Onderwijsraad. Januari 2005. Onderwijs in cultuur. Versterking van cultuureducatie in primair en voortgezet onderwijs. Advies van de Raad voor cultuur en van de Onderwijsraad. April 2006. De doorgaande leeslijn 0-18 jaar. Stichting Lezen. April 2005. Kerndoelenboekje. Ministerie OCW. 2006. www.kerndoelen.kennisnet.nl Tussendoelen en leerlijnen bij de 58 nieuw geformuleerde kerndoelen. SLO, 2006. www.slo.nl Niemeijer, Jan. A. Kinderen van het platteland. Kampen, Kok, 2003. Foto s Geboorte: Tilburg, 1901. Moeder en kind in wieg met kast op de achtergrond. Fotograaf: Henri Bressenbrugge (1873-1959). Uit: Regionaal Archief Tilburg (nr. 8520). http://regionaalarchief.tilburg.nl In huis: Tilburg, 1901. Vrouw met twee kinderen aan de maaltijd. Fotograaf: Henri Bressenbrugge (1873-1959). Uit: Regionaal Archief Tilburg (nr. 8520). School: Tilburg, 1925. Klassenfoto Meisjesschool Korvel. Uit: Regionaal Archief Tilburg (nr. 51378). Jarig/Koninginnedag: Amsterdam, 31 augustus 1906, Koninginnedag. Uit: Fotocollectie J.L. Scherpenisse. Grafisch ontwerp & reclamebureau Peter Scherpenisse, Amsterdam (nr. 0960). www.studiops.nl Buiten spelen: Goirle, 1918. Ansichtkaart Kerkstraat. Uit: Regionaal Archief Tilburg (nr. 46350). 12
Adressen Cubiss Postbus 90114, 5000 LA Tilburg Telefoon: (013) 46 56 700 www.cubiss.nl Erfgoed Brabant Postadres: Postbus 1325, 5200 BJ s-hertogenbosch Bezoekadres: Parade 18, 5211 KL s-hertogenbosch www.erfgoedbrabant.nl De stichting BRG/BMS (in 2009 opgegaan in Erfgoed Brabant) heeft van de provincie Noord-Brabant de opdracht om de samenwerking tussen scholen en erfgoedinstellingen te bevorderen zodat erfgoed op een zinvolle wijze betrokken kan worden in het onderwijs. De consulenten erfgoededucatie kunnen kosteloos adviezen, bemiddeling of ondersteuning bieden. Zie ook de website: www.erfgoedbrabant.nl De ontwikkeling van het project Vroeger is mede mogelijk gemaakt door: Provincie Noord-Brabant, Cubiss en de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening / Brabantse Museumstichting. 13